بيىل ەلىمىزدە كەڭەس زامانىندا، بولشەۆيكتەر قولدان جاساپ قازاقتى قىرعىنعا ۇشىراتقان ۇلى اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ وتتىك. بىراق وسى زۇلمات پەن ءناۋباتتار جايلى جالپىلاپ قانا ايتامىز دا، ال ولاردىڭ ناقتى ورىنداۋشىلارى مەن ۇيىمداستىرۋشىلارى، كوسەمدەرى مەن جەتەكشىلەرىنە كەلگەندە اۋىز اشپايمىز. ماسكەۋدى عانا قارعايمىز، ماسكەۋ جىبەرگەن گولوششەكين، ميرزويان سياقتىلاردان اسىپ كەتە الماي ءجۇرمىز. قازاق دالاسىندا جاساندى جۇرگىزىلگەن ۇلى جۇتپەن قاتار، سوعان لايىق رۋحاني اشارشىلىق تا قاتار ۇيىمداستىرىلدى.  رۋحاني اشارشىلىعىمىزدىڭ  باستاۋىندا بولعاندار جايلى، ايتالىق، ەلتاي ەرنازاروۆ، قۇرامىسوۆ سياقتىلارعا كەلگەندە نەگە كىبىرتىكتەيمىز؟ "ول كىسىلەردى  جامانداۋعا قالاي اۋزىمىز بارادى، ءبىرىمىزدىڭ اۋىلىمىزدان،  ەكىنشىمىزدىڭ  رۋىمىزدان، ءۇشىنشىمىزدىڭ جەرلەسىمىز ەمەس پە" دەيتىندەردىڭ  كوڭىلدەرىنە وسى كەزگە دەيىن قاراپ كەلسەك تە،  "اقيقات بارىنەن دە جوعارى" تۇر ەمەس پە. وسى تۇرعىدان العاندا قازاقتىڭ قوس اشارشىلىعىنىڭ باستاۋىندا بولعان كەيىپكەرلەرى مەن گەرويلارى كەشەگى جانە بۇگىنگى تاريحىمىزدا جەتىپ جاتىر. ولار جايلى حالىق اۋزىندا قالعان اڭگىمەلەر دە جەتەرلىك، كۋالەرى دە بارشىلىق. قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن ءناۋباتتارىنا مۇرىندىق بولعان باسشىلارى مەن اتقا مىنەرلەرى جايلى دا اشىق ايتاتىن مەزگىل جەتسە كەرەك.  ماسەلە  -   ولاردى جامانداۋدا نەمەسە قارالاۋدا ەمەس بولسا كەرەك...

بيىل ەلىمىزدە كەڭەس زامانىندا، بولشەۆيكتەر قولدان جاساپ قازاقتى قىرعىنعا ۇشىراتقان ۇلى اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ وتتىك. بىراق وسى زۇلمات پەن ءناۋباتتار جايلى جالپىلاپ قانا ايتامىز دا، ال ولاردىڭ ناقتى ورىنداۋشىلارى مەن ۇيىمداستىرۋشىلارى، كوسەمدەرى مەن جەتەكشىلەرىنە كەلگەندە اۋىز اشپايمىز. ماسكەۋدى عانا قارعايمىز، ماسكەۋ جىبەرگەن گولوششەكين، ميرزويان سياقتىلاردان اسىپ كەتە الماي ءجۇرمىز. قازاق دالاسىندا جاساندى جۇرگىزىلگەن ۇلى جۇتپەن قاتار، سوعان لايىق رۋحاني اشارشىلىق تا قاتار ۇيىمداستىرىلدى.  رۋحاني اشارشىلىعىمىزدىڭ  باستاۋىندا بولعاندار جايلى، ايتالىق، ەلتاي ەرنازاروۆ، قۇرامىسوۆ سياقتىلارعا كەلگەندە نەگە كىبىرتىكتەيمىز؟ "ول كىسىلەردى  جامانداۋعا قالاي اۋزىمىز بارادى، ءبىرىمىزدىڭ اۋىلىمىزدان،  ەكىنشىمىزدىڭ  رۋىمىزدان، ءۇشىنشىمىزدىڭ جەرلەسىمىز ەمەس پە" دەيتىندەردىڭ  كوڭىلدەرىنە وسى كەزگە دەيىن قاراپ كەلسەك تە،  "اقيقات بارىنەن دە جوعارى" تۇر ەمەس پە. وسى تۇرعىدان العاندا قازاقتىڭ قوس اشارشىلىعىنىڭ باستاۋىندا بولعان كەيىپكەرلەرى مەن گەرويلارى كەشەگى جانە بۇگىنگى تاريحىمىزدا جەتىپ جاتىر. ولار جايلى حالىق اۋزىندا قالعان اڭگىمەلەر دە جەتەرلىك، كۋالەرى دە بارشىلىق. قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن ءناۋباتتارىنا مۇرىندىق بولعان باسشىلارى مەن اتقا مىنەرلەرى جايلى دا اشىق ايتاتىن مەزگىل جەتسە كەرەك.  ماسەلە  -   ولاردى جامانداۋدا نەمەسە قارالاۋدا ەمەس بولسا كەرەك...

سولاردىڭ ءبىرى، قازتسيك-ءتىڭ (قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى) باسشىسى بولعان ەلتاي ەرنازاروۆ ساۋاتى تومەن، قازاقتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى مەن بايلىعى، تاريحى تۇگىل ءوزى وسكەن اۋىلىنىڭ ارعى بەرگىسىن جەتىك بىلمەيتىن قارا دۇرسىندەۋ ادام بولسا كەرەك. وسىنداي ادام قالايشا قازتسيك-ءتىڭ توراعاسى بولعان دەيسىز عوي. ول جايلى ەل اۋزىندا مىناداي اڭگىمە قالعان.

قازاقستاننىڭ استاناسى ورىنبور بولىپ تۇرعان كەزدە جالپىرەسپۋبليكالىق قۇرىلتاي ءوتىپ قازتسيك-ءتىڭ توراعاسىن سايلاماقشى بولادى. بىراق قۇرىلتاي بارىسىندا ەكى مىقتى توپ  بيلىككە ءوز ادامىن سايلاماقشى بولىپ ءبىرىن ءبىرى جەڭە المايدى، ەكى جاق ىمىراعا كەلمەي ابدەن تيتىقتاپ شارشايدى. سوندا بەيتاراپ ءبىر كىسى  تۇرىپ:

- جولداستار، ءبىز بولساق دەنى كەدەيدەن تۇراتىن كەڭەس ۇكىمەتىن قۇردىق. مىنا ەلتاي  -  كەدەيدىڭ ىشىندەگى ءسىڭىرى شىققان كەدەي، باسى تاز دەسەڭدەر - تاز، ساۋاتسىز دەسەڭدەر  -  ساۋاتسىز. مەنىڭشە، توراعاعا وسىدان قولايلى ادام جوق، - دەپ ەلدىڭ ورتاسىندا قالعىپ-مۇلگىپ وتىرعان ەرنازاروۆتى ساۋساعىمەن كورسەتەدى. ءبىر-ءبىرىن بيلىك باسىنا جىبەرمەۋدى ماقسات ەتىپ، ءبىر-بىرىمەن تىرەسىپ، قاسارىسىپ وتىرعاندار، مەيلى، قارسى جاقتىڭ ادامى وتپەسە بولدى دەگەن پيعىلمەن تەگىستەي  ەلتايعا داۋىس بەرىپ سايلاپتى. ءسۇيتىپ بۇكىل قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىن شەشەتىن شەشۋشى كەزەڭدە ەلدى باسقارۋدى ەرنازاروۆقا تاپسىرىپتى.

ءبىر جولى  ەلتاي ەرنازاروۆ الماتىدان شىققان پويىزبەن قىزىلورداعا جول تارتسا كەرەك. ەلتايدى جارتى پاتشا سانايتىن شىمكەنتتىڭ اش-جالاڭاش، ابدەن تارىققان ەل-جۇرتى، ىشىندە اعايىن-تۋىستارى، بۇرىنعى كورشى-قولاڭدارى دا بولىپتى. وسى حاباردى ەستىسىمەن جاعدايىمىزدى ايتايىق، جاردەم سۇرايىق دەگەن ويمەن جاياۋ-جالپىلاپ ۆوكزال باسىنا جەتكەن. ەلتاي العاشقىدا ءوزىن توسقان حالىقپەن ديدارلاسۋعا نيەتى بولىپ، بىراق انتالاعان ەلدى كورىپ، ول ويىنان قايتىپتى. تەك ۆاگوننىڭ تامبۋرىنا عانا شىعادى. وسىنى كۇتىپ تۇرعان حالىق:

- ەلتاي تورە، اشپىز!

- بوسىپ كەتۋگە اينالدىق!

- قىرىلىپ جاتىرمىز. ءبىر شاپاعاتىڭىزدى تيگىزىڭىز - دەسىپ شۋلاپ قويا بەرەدى.

سوندا باسىنا سۋسار بورىك كيگەن ەتجەڭدى ەلتاي قولىن جوعارى كوتەرىپ:

- جولداستار، - دەيدى. قايتسە دە تۋعان جەرى ەمەس پە، تورەنىڭ ىقىلاسى ءتۇسىپ، جارىلقار دەگەن ويمەن حالىق سىلتىدەي تىنادى.

- جولداستار، - دەيدى ول تاعى دا. جولداستار! پلان، پلان، پلان. - دەپ ءۇش قايتارا داۋىستايدى دا، ەسىكتى تارس جابادى.

جوقشىلىقتىڭ قىسپاعىنا ءتۇسىپ، تارىققان جەرلەستەرىمەن، ءتىپتى ءوزىنىڭ اعايىن-تۋعاندارىمەن ءجوندى تىلدەسۋگە جاراماعان باسشىنىڭ بارشا قازاققا جۇرەك جىلۋى قايدان جەتسىن. مۇمكىن ەگەر باسقا ساۋاتتىلاۋ، قايىرىمدىلاۋ ادام  ونىڭ ورنىنا توراعا بولعاندا قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن سول كەزدەگى ءناۋباتتىڭ زاردابى ازداۋ، جەڭىلدەۋ بولار ما ەدى"!؟

ەلتاي ەرنازاروۆقا بايلانىستى تاعى ءبىر اڭگىمەنى ارالدىق نۇرباي ءجۇسىپ بىلاي اڭگىمەلەيدى: - بىردە تاشكەنتتەن قايتىپ كەلە جاتىپ جاڭاباي سالىمباەۆ دەگەن مەنىڭ جاقىنىمنىڭ تۋىس قارىنداسى شەكەردەن شاي ءىشىپ اتتانعان ەدىم. سول جىگىتتىڭ اكەسى  -  تاسباۋ. تاسباۋدىڭ اكەسى ءسالىمباي دەگەن قاريا 96 جاسىندا قايتىس بولدى. ەلتاي ەرنازاروۆ جوق-جىتىكتەۋ كەزىندە سول ءسالىمباي اقساقالدىڭ جاقسىلىعىن وتە كوپ كورىپتى.

ەرنازاروۆ قازتسيك-ءتىڭ توراعاسى بولىپ سايلانعان سوڭ اۋدان باسشىسى تاسباۋدى شاقىرىپ الىپ:

- ەلتاي اعامىزعا دۇعاي-دۇعاي سالەم ايتىڭىز، كورشى اۋداندا ءبىر تراكتور بار، ال بىزدە جوق. جەر جىرتا الماي، قور بولىپ وتىرمىز. تۋعان اۋدانى عوي، بىزگە دە ءبىر تراكتور بەرگىزسىن، - دەپ ونى ەلتاي ەرنازاروۆقا جۇمسايدى. تاسباۋ بىردەن توراعانىڭ ۇيىنە بارىپ تۇسەدى. ايەلى قۋانىپ قارسى الادى. شۇيىركەلەسىپ ءبىراز وتىرعان سوڭ، ەلتاي دا قىزمەتىنەن ورالىپتى. تاسباۋدى جاقتىرماي، قول ۇشىن ازەر عانا ۇسىنىپتى. ايەلى قاتتى ىڭعايسىزدانىپ:

- ەلتاي-اۋ، كەلىپ وتىرعان  -  اتامنىڭ بالاسى عوي، قالايشا تانىماي قالدىڭ؟ وسىلاردان كورگەن جاقسىلىقتى ۇمىتساق، قۇدايدى دا ۇمىتارمىز. ەڭ بولماسا، جوندەپ امان-ساۋلىق سۇراسپايسىڭ با؟ - دەيدى كۇيەۋىنە.

ەلتاي سوندا: - ءيا، شال امان با؟ ەرتەڭ جۇمىس وتە قاۋىرت بولعالى تۇر، دەمالۋىم كەرەك، - دەپ ىشكى بولمەگە وتە شىعىپتى.

ارينە، مۇنداي ەل باسقارعان قارادۇرسىن، قايىرسىز ادامنىڭ سول كەزدەرى قازاقتى باسىنا تۇسكەن زۇلمات پەن ناۋبەتتەن قۇتقارماق تۇگىل، سول زۇلماتتاردى ەسەلەندىرىپ جىبەرەرى انىق ەدى.

.... ەلتاي ەرنازاروۆتىڭ قىزمەتتەن تۇسەتىندىگىن ەستىگەن كەزدە قويعان ءبىرىنشى سۇراعى:

-  ماشينام وزىمدە قالا ما؟  -  بوپتى...

*   *     *

ارينە، رۋحاني اشارشىلىعىمىزدىڭ باستاۋىندا   ەلەكەڭ سياقتى ساۋاتى تومەن  كىسىلەر عانا تۇردى، ول زامان كەشە بولىپ، ەندى كەلمەسكە كەتتى  دەسەك قاتتى قاتەلەسەمىز. ونىڭ باستاۋىندا تۇرعانداردىڭ اراسىندا ساۋاتتىلارى دا، ساۋاتسىزدارى دا جەتەدى. مىسالى، وتىزىنشى جىلدارى ءبىرىن ءبىرى ۇستاپ بەرگەن اقىن-جازۋشىلارىمىزدى قالايشا ساۋاتسىز دەپ ايتا الامىز. قازاقتىڭ رۋحاني اشارشىلىعىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان سول كەزدەگى "سوتسيالدى قازاقستاندى" ايتساق تا جەتىپ جاتىر ەمەس پە؟! رۋحاني اشارشىلىق قازىر دە جالعاسۋدا. "سەنى جيىرما بەس جىل كۇتتىم" دەپ كولبيندى قۇشاقتاعان ءالجاپپار اعامىزدى، كەشە عانا چەلاح جايلى پىكىر ايتىپ،  ء"سىرا، بۇل ماسەلەنىڭ باستى كىناسى  - ونىڭ قازاقتىلدىلەردىڭ ورتاسىندا قالىپ قويۋى بولسا كەرەك" دەپ قازاق تىلىنە كۇمان ارتىپ توپشىلاعان ولجاستى، تاعى باسقالاردى رۋحاني اشارشىلىقتىڭ جالعاسى دەپ قالاي ايتپاسقا.

«Abai.kz»