كىنالى ەمەس. ءبىز ولاردى باس-كوز جوق، كىنالاپ جاتامىز. نامىس جوق دەيمىز، ساناسىز دەيمىز، ورىستانعان دەيمىز. ايتەۋىر، ايتپايتىنىمىز جوق، كىنالى قىلىپ شىعارامىز. بىراق سول اتا-انا بالاسىن ورىس مەكتەبىنە نە ءۇشىن بەرگەندىگىن اقىلعا سالىپ جاتپايمىز. 

«سانانى تۇرمىس بيلەيدى» دەگەن ناقىل بار. قاي اتا-انا بولماسىن، بالاسىنىڭ بولاشاعىنىڭ جاقسى بولۋىن قالايدى. جاقسى ماماندىق الىپ، جاقسى قىزمەت اتقارعانىن، داۋلەتتى، باقىتتى بولعانىن كورگىسى كەلەدى. ال مۇنداي ماقساتقا قازاق مەكتەبىن، قازاقشا جوعارى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەندەردىڭ ءبارى بىردەي جەتە بەرمەيدى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قازاق ءتىلى ەمەس، ورىس ءتىلى داۋىرلەپ تۇر. ورىس ءتىلىن جەتىك بىلمەسەڭ، ونەركاسىپ كاسىپورىندارىنا، قازاقتىلدى ەكى-ءۇش وبلىستان باسقا جەرلەردەگى اكىمدىكتەرگە، ءتىپتى بارلىق دەرلىك مەكەمەلەرگە قىزمەتكە المايدى، السا دا قىزمەت اتقارا المايدى. ويتكەنى، ءىس قاعازدارىنىڭ ءبارى ورىسشا جۇرگىزىلەدى. ەكى تىلدە جۇرگىزىلەدى دەۋ بيلىكتىڭ حالىقتى الداۋى. سول ەكى تىلدە جۇرگىزىلەدى دەگەن مەكەمەلەردە قازاقشا جازا دا وقي المايتىن، دۇرىس سويلەي المايتىن قازاقتار تولىپ وتىر. ولاردى بىلۋگە مىندەتتەيتىن زاڭ جوق. وسىنى تۇسىنگەن اتا-انالاردىڭ كوپشىلىگى بالالارىن، نەمەرەلەرىن قازاق مەكتەپتەرىنە ەمەس، ورىس مەكتەپتەرىنە بەرىپ جاتىر

قاي جىلى ەكەنىن ۇمىتتىم، تەحنيكالىق جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن ارالدىق ءبىر جىگىتتىڭ «جاس الاش» گازەتىندە اشۋعا تولى ءبىر ماقالاسى جارىق كوردى. مەكتەپتى دە، جوعارى وقۋ ورنىن دا قازاقشا بىتىرگەن الگى جىگىتتى ورىسشا دۇرىس بىلمەگەندىكتەن الماتىنىڭ كاسىپورىندارى ماماندىعى بويىنشا جۇمىسقا الماي قويىپتى. اشىنعان جىگىت اكەسىنە حات جازىپ، ورىسشا بىلمەگەندىكتەن ءوزىنىڭ جۇمىسقا ورنالاسا الماي جۇرگەندىگىن، قازاق بالاباقشاسىنداعى كىشكەنتاي ىنىلەرىن ەرتەڭ قور بولماۋى ءۇشىن قالا شەتىندەگى ورىس بالاباقشاسىنا بەرۋ كەرەكتىگىن قاتتى اشۋلانىپ ايتقان. ال ەندى وسى ءىسى ءۇشىن ول جىگىتتى كىنالاۋعا بولا ما؟ مەن قازاقى اۋدانداردان، اۋىلداردان قوستانايعا كوشىپ كەلىپ، وزدەرى قازاق مەكتەپتەرىن، جوعارى وقۋ ورىندارىن بىتىرسە دە، بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرىپ جاتقانداردى بىلەمىن. نەگە؟ ويتكەنى، قايدا بارساڭ دا ءبارى ورىسشا. بانكتەردە بولسىن، باسقا مەكەمەلەردە بولسىن، تولىپ وتىرعان قازاق قىزدارى قازاقشا بىلمەيدى، ءبىلىپ تۇرسا دا، سەنىمەن قازاقشا سويلەسپەيدى. قازاقشا سويلەسەڭ، جاقتىرمايدى، ورىسشاسىنا كوشىپ كەتە بەرەدى. نە ولارعا جوعارىدان وسىنداي نۇسقاۋ كەلگەن، نە رەسمي ورىنداردا ورىسشا سويلەۋ ولاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ كەتكەن، سىڭدىرگەن، نە قازاقشا سويلەۋگە ارلانادى، ۇيالادى. قۇلدىق سانا.

ءبىز قازاق مەكتەپتەرى جاقسى ءبىلىم بەرەدى دەپ ماقتانىپ جاتامىز. وسى ءسوزدىڭ راستىعىنا مەن كۇماندانام. بەس جىل بۇرىن ۇلكەن نەمەرەمدى بالامنىڭ قارسىلىعىنا قاراماي،  باستاۋىش قازاق مەكتەبىنە بەردىم. باستاۋىش سىنىپتاردا نەمەرەم باسقا ساباق جوقتاي، ۇنەمى ءبىر ولەڭدەردى جاتتايدى دا وتىرادى. ولەڭدەردەگى «ۇسكىرىك»، «شىرىك»، «قىزاناق»، تاعى باسقا سوزدەردىڭ ماعناسىن سۇراساڭ، بىلمەيدى. مۇعالىمدەرى تۇسىندىرمەيدى نە وزدەرى تۇسىنبەيدى. ءوزى قازاقشا ناشار بىلەتىن بالا مىيى اشىپ، بار كۇنىن سول بەس التى شۋماق ولەڭدى جاتتاۋمەن وتكىزەدى. ءارى جۇيكەسىن قۇرتادى. سول ولەڭدەردى جاتتاۋ بالاعا قانشالىقتى قاجەت؟

«قازاق ادەبيەتىنىڭ» وتكەن جىلعى 26 قاراشاداعى نومىرىندە ءامىرحان بالقىبەكتىڭ اسا تالانتتى جازۋشى، مارقۇم سايىن مۇراتبەكوۆتى ەسكە الۋعا بايلانىستى ونىمەن كوزى تىرىسىندە جۇرگىزگەن سۇقباتى باسىلدى. سول سۇقباتتا قازاق مەكتەپتەرىندەگى ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى ءسوز بولادى. ءامىرحان «الىپپە» وقۋلىعى ساپاسىنىڭ ناشارلىعىن، بالاسىنىڭ ءبىرىنشى سىنىپتى بىتىرسە دە، دۇرىس وقي المايتىندىعىن ايتادى. وسى سوزدەن كەيىن سايىن ءبىراز مەكتەپ وقۋلىقتارىن اقتارىستىرادى. ءامىرحاننىڭ ايتقانىنىڭ راستىعىنا كوز جەتكىزىپ، وقۋلىقتان مىناداي مىسال كەلتىرەدى: «كورىپ قالىپ قىرعيدى، تاۋىق ىرعيدى، جىلان سىرعيدى». \اۆتورى مۇزافار الىمباەۆ\. «وسى سەكىلدى جولداردى جاتتاتقاننان ۇتارىمىز بار ما؟ مۇنداي جاڭىلتپاشتان جەتى جاسار بالا نە تۇسىنبەك؟» دەيدى جازۋشى. راسىندا سولاي عوي.

جالپى جوعارى سىنىپتاردى قايدام، باستاۋىش سىنىپ وقۋلىقتارىنىڭ ساپاسى ناشار. دۇرىس قۇرىلماعان سويلەمدەر، بالا تۇرماق ۇلكەندەر تۇسىنبەيتىن «جاڭا» سوزدەر. باستاۋىش سىنىپتار وقۋشىلارىنىڭ جاسىنا، تۇسىنىك-تالعامدارىنا ساي كەلمەيتىن وقۋلىقتىق باعدارلامالار. نەگە بۇلاي؟ ويتكەنى، ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى باسشىلارى بۇعان ءمان بەرمەدى. ءتىپتى، سول مينيسترلىكتە ۇلتتىڭ تىلىنە، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا جانى اشيتىن ادام بولعانىنا كۇمانىم بار. سوندىقتان وقۋلىقتاردى تامىر-تانىستىق ارقىلى قولىنان جازۋ كەلمەيتىن مۇعالىمدەر دە جازا بەرگەن. ويتكەنى، بۇل ۇلكەن اقشا. ول وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى قازاقشا وقي المايتىن ە. ساعاديەۆ سياقتى ورىس ءتىلدى بۇرىنعى ءبىلىم مينيسترلەرىنە دە، ولاردىڭ شالاقازاق ورىنباسارلارىنا دا ءبارىبىر بولدى. بىزدە مينيسترلىكتە عانا ەمەس، وبلىستىق، قالالىق ءبىلىم باسقارمالارىن دا قازاقشا قاقپايتىن قازاقتار دا، ورىستار دا، باسقالار دا باسقارىپ وتىرا بەرەدى. ال ولاردى قازاق مەكتەپتەرىندەگى ءبىلىم بەرۋ ساپاسىنىڭ جاعدايى الاڭداتپايدى. مەن مۇنى بىلگەندىكتەن ايتىپ وتىرمىن. ءسىز رەسەيدە ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتىڭ سول ەلدە ءبىلىم ءمينيسترى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتە الاسىز با؟ مۇمكىن ەمەس. ال بىزدە بولا بەرەدى. ويتكەنى، قازاق ءتىلى بيلىكتەگىلەر ءۇشىن ءيتتىڭ «تىلىمەن» بىردەي. ءيتتىڭ «ءتىلىن» تۇسىنۋگە دە بولادى، تۇسىنبەۋگە دە بولادى. ويتكەنى، ونىڭ سۇراۋى جوق. سول سياقتى قازاق تىلىندە سويلەۋگە دە بولادى، سويلەمەۋگە دە بولادى. ويتكەنى، بۇل ءتىلدىڭ دە سۇراۋى جوق. سۇراۋى جوق نارسە جوعالادى.

قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى دۇرىستالۋدىڭ ورنىنا جىلدان-جىلعا ناشارلاپ بارادى. مۇنى حالىق كورىپ وتىر، ءبىلىپ وتىر. ءتىپتى بۇگىنگى تاڭدا قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن، ءتىپتى قورقىنىشتى. بيلىكتىڭ كەشەگى دە، بۇگىنگى دە جۇرگىزىپ وتىرعان ءتىل ساياساتى «بالاڭدى قازاقشا وقىتپا، قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى جوق» دەگەنگە يتەرمەلەپ وتىر. راسىندا وڭتۇستىكتى قايدام، كۇنى كەشە قازاق بولامىز دەپ بالالارىن قازاق مەكتەپتەرىنە توپىرلاتىپ بەرگەن سولتۇستىك قازاقتارى ەندى بالالارىن قايتادان ورىس مەكتەپتەرىنە بەرىپ جاتىر. مەن بۇل ءۇشىن ولاردى كىنالاي المايمىن. بۇل ولاردىڭ ءوز ۇلتىنان جيرەنگەندىگىنەن ەمەس، بيلىكتەگى باسىنان باقايشاعىنا دەيىن ورىستانعان شالاقازاقتاردىڭ ءوز ۇلتى ءتىلىنىڭ «قول اياعىن» تىرپ ەتكىزبەي، بايلاپ-ماتاپ تاستاعاندىعىنان بولىپ وتىر.

ءبىزدىڭ بيلىكتى ءتىل ماسەلەسىندە رەسەي بيلىگى ءوز وتارى سياقتى قاتتى قىسپاققا الدى. دۋما دەپۋتاتتارى، ساياساتكەرلەرى، جۋرناليستەرى جانە باسقالارى قازاقستاندا ورىس ءتىلىن كەمسىتىپ جاتىر دەپ، دۇنيەنى ۋلاتىپ-شۋلاتىپ، بيلىكتىڭ زارەسىن ۇشىردى. ءبىزدىڭ قورقاق بيلىك سولاردى مويىنداعانداي ءۇن-ءتۇنسىز بۇعىپ قالدى. ورىس ءتىلى ءدال ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگىدەي ەش ەلدە داۋىرلەپ تۇرعان جوق. ەندەشە سونى دالەلدەپ، شوۆينيستەردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيۋعا بولمايتىن با ەدى؟ بولاتىن ەدى. بىراق ءبىزدىڭ بيلىكتە ورىسقا قارسى ءسوز ايتۋعا بولمايتىنداي سانا قالىپتاسقان. قالىپتاستىردى. ورىسشا سۇراق قويعان ورىسقا قازاقشا جاۋاپ بەرگەن قازاقتى كەزىندە نازارباەۆتىڭ قالاي كىنالاعانىن بىلەمىز. «قىزمەتتەن قۋ كەرەك. پروكۋرور قايدا قاراپ وتىر؟! دەپ قيعىلىق سالعان جوق پا؟ سونىڭ سالدارى بولار، قازاق تىلىندە قىزمەت كورسەتۋدى تالاپ ەتكەن احمەتوۆتى قازاق بيلىگى ورىس قىسىمىنان قورقىپ، قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتپاق بولعاندا ول قاشىپ، شەتەل استى. سونىڭ وزىندە قازاققا قوقان-لوقى جاساۋعا ابدەن ادەتتەنىپ العان ورىس شوۆينيستەرى بايبالامدارىن قويمادى. ءبىز قورقۋدى قويماساق، قاتتى قارسىلىق كورسەتپەسەك، ولار بىزگە قىسىم جاساۋىن دا ەشقاشان توقتاتپايدى. ءتىل ءۇشىن كۇرەسەتىن كەز كەلدى. ويتكەنى، ۇلت رەتىندە جوعالۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرمىز.

دامير ءابىشەۆ،

جۋرناليست، قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى.
قوستاناي قالاسى.

Abai.kz