بەيسەن احمەت. قازاق گيننەسى كىمگە كەرەك؟
قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن گيننەس رەكورتتارىنا ەنگىزۋ قىتايعا نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ نەمەسە قازاقتارعا قانداي پايداسى بار؟
شەتەلدەگى اتاپ ايتقاندا، قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ بۇل سالادا - ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى گيننەس رەكورتتارىنا كىرگىزۋ جاعىنان ىستەپ جاتقان جۇمىستارى شاش-ەتەكتەن. اتالمىش رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ۇزىن سانى 13 كە جەتىپ جىعىلادى ەكەن.
بۇل شارانى بىرەۋلەر ۇلتتىق رۋحتى كوتەرىپ، جىگەردى جانيتىن، ماقتانىش سەزىمىن تۋدىراتىن شارا دەسە، بىرەۋلەر اتاققۇمارلىق پەن قۇر دالباسا تىرىلىك دەپ باعا بەرۋدە. دەسەدە وسى قازاقى قۇندىلىقتاردىڭ ءتۇرلى دەڭگەيدەگى رەكوردتارعا تىركەلىپ الەم نازارىن اۋدارۋى بىزگە دە ءبىراز وي سالعانداي. ەلمىزدىڭ «كوكپار»، قىمىز سىياقتى ءتول قۇندىلىقتارىن ليتسەنزيالاپ الىپ جاتقان شەتەلدىكتەرگە ازدا بولسا توسقاۋىل جاساۋعا بولاتىن ءبىر جولدى كورسەتكەندەي. ءوز قازاعىمىز ءۇشىن نامىسىن جانىپ، ۇلتتىق ساناسىن وياتاتىن بۇنداي قيمىلدار ۇيىمداستىرۋدى قازاق ەلى نەگە قولعا الۋعا قۇلىقسىز؟ اسىرەسە ساياحات كاسىبىن جانداندىرۋدى ماقسات ەتكەن ساياحات ورىندارى ءۇشىن مۇنىڭ پايداسى كوپ ەكەنىن قاشان تۇسىنەمىز؟ بۇل كىمگە ءتيىمدى، قىتايعا ما، قازاققا ما؟ ەندى وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.
قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن گيننەس رەكورتتارىنا ەنگىزۋ قىتايعا نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ نەمەسە قازاقتارعا قانداي پايداسى بار؟
شەتەلدەگى اتاپ ايتقاندا، قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ بۇل سالادا - ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى گيننەس رەكورتتارىنا كىرگىزۋ جاعىنان ىستەپ جاتقان جۇمىستارى شاش-ەتەكتەن. اتالمىش رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ۇزىن سانى 13 كە جەتىپ جىعىلادى ەكەن.
بۇل شارانى بىرەۋلەر ۇلتتىق رۋحتى كوتەرىپ، جىگەردى جانيتىن، ماقتانىش سەزىمىن تۋدىراتىن شارا دەسە، بىرەۋلەر اتاققۇمارلىق پەن قۇر دالباسا تىرىلىك دەپ باعا بەرۋدە. دەسەدە وسى قازاقى قۇندىلىقتاردىڭ ءتۇرلى دەڭگەيدەگى رەكوردتارعا تىركەلىپ الەم نازارىن اۋدارۋى بىزگە دە ءبىراز وي سالعانداي. ەلمىزدىڭ «كوكپار»، قىمىز سىياقتى ءتول قۇندىلىقتارىن ليتسەنزيالاپ الىپ جاتقان شەتەلدىكتەرگە ازدا بولسا توسقاۋىل جاساۋعا بولاتىن ءبىر جولدى كورسەتكەندەي. ءوز قازاعىمىز ءۇشىن نامىسىن جانىپ، ۇلتتىق ساناسىن وياتاتىن بۇنداي قيمىلدار ۇيىمداستىرۋدى قازاق ەلى نەگە قولعا الۋعا قۇلىقسىز؟ اسىرەسە ساياحات كاسىبىن جانداندىرۋدى ماقسات ەتكەن ساياحات ورىندارى ءۇشىن مۇنىڭ پايداسى كوپ ەكەنىن قاشان تۇسىنەمىز؟ بۇل كىمگە ءتيىمدى، قىتايعا ما، قازاققا ما؟ ەندى وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.
قىتايداعى قانداستارىمىز ءبىراز جىلدان بەرى گيننەس رەكوردىن جاساۋدى كاسىپ قىلىپ العانى بەلگىلى، بۇل تۋرالى قانداسىمىز قالياكپار ۇسەمحانۇلىنىڭ : «ءجۇز مەترلىك قازى مەن ون مىڭنان استام ادام بيلەگەن قاراجورعا «شاڭحاي الەمدىك گيننەس رەكوردىنا كىرىپتى دەگەندە ەلەڭ ەتپەگەن ەل، قۋانباعان قازاق بولعان جوق. ءبارىمىز دە ۇلتتىق بيىمىز بەن قاسيەتتى قازىمىزدىڭ حالىقاراعا تانىلعانىنا تاۋىمىز ءوسىپ، شارىق ۇرىپ شاتتانساق، تولىداعى 10 مىڭنان استام ادام توپتاسىپ دومبىرا شەرتىپ، تاعى دا گيننەستەگىلەر قاتارىنان كورىنگەندە قازاق قامدانسا حالىقارادا گيننيستەن گيننەس قالدىرمايتىنداي-اق اسەرلەنىپ، ايىرىقشا كۇي كەشكەنىمىز دە شىن. ەندى بۇعان كەشە عانا كورىكتى قىراننىڭ(التايداعى قىران وزەنى ) جاعاسىنداعى تاۋ قالاسى التايدىڭ 90 مەترلىك داستارقانى مەن 17 مىڭ 58 ادام بيلەگەن «جار-جار» ءبيىنىڭ قوس گيننەستى قاتارىنان بايلانعانىن قوسىڭىز، اينالاسى 5 جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىتتا 10 عا جۋىق گيننەستىڭ كىندىگىن كەسپپىز. بىلاي قاراعاندا، وڭاي ناتيجە ەمەس سياقتى. ءتىپتى، بۇل ۇلتىمىزدى ۇگىتتەۋدە، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى ايگىلەپ، حالقىمىزدى حالىقاراعا تانىتۋدا تابىلمايتىن ءتيىمدى جول سياقتى ءبىزدىڭ تۇسىنگىمىزدە»، - دەپ باستاپتى وتكەن جىلى شينجياڭ گازەتىنە بەرگەن ماقالاسىندا. وعان بيىل، ياعني 2012 جىلى شىلدەدە قىتايدىڭ ىلە ايماعىنىڭ نىلقى اۋدانىندا وتكەن «كەستەشىلەر» مەرەكەسى مەن سول مەرەكەدە گيننەستىڭ رەكوردتارىنا تىركەلگەن 10 مىڭ ادامدىق كەستەشىلەر «قازاق كەستەسىن» تىكسە، كيز ءۇيدىڭ ۇلكەندىگىندەي «قىزاي قالپاعىن» تىككەن جانە بيكتىگى 4,5 مەترلىك قىزاي انا بەينەسىن كەستەلەگەن بولاتىن. سونمەن جالپى 3 تۇردەن گيننەس رەكوردتار كىتابىنا تىركەلگەنى دە بەلگىلى بولدى. بۇگىن تاعى ءبىر جاڭا رەكورت تۋرالى اقپارات ورىندارى جارىسا جازدى، تاعى دا قىتايدا تۇراتىن قازاق جىگىتى بولاتبەك كارىمحانۇلى جاساعان شىناشاقتاي دومبىرا گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنىپتى.
بۇنىڭ قىتايلار مەن قازاقتار ءۇشىن قانداي پايداسى بار؟ نەمەسە سونشاما قاراجات پەن ادام كۇشىن، ۋاقىتىن سارىپ ەتكەن گيننەس رەكوردتارىنىڭ قىتايعا كەرەگى نە؟ دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. ەندەشە، بۇعان بىرنەشە ءتۇرلى جاۋاپ قايتارۋعا بولاتىن سياقتى.
بىرىنشىدەن، تاماشا ساياسي قۇن جاراتادى. بۇل قىتاي ەلىنىڭ الەمگە كورسەتىپ وتىرعان دەموكراتياسىنىڭ ءبىر جارناماسى بولۋى مۇمكىن، وسى سياقتى جان سانى از ۇلتتاردى دارىپتەۋ ارقىلى دۇنيەگە ءوزىن دەموكراتيالى ەل رەتىندە كورسەتۋ.
ەكىنشىدەن، ەكونوميكالىق قۇن جاراتادى. ۇلكەن ەكونوميكالىق تابىسقا اپارتىن، ساياحات كاسىبىن جانداندىرىپ، حالىقتىڭ كىرىس كوزىن كوبەيتەتىن تاماشا ءتاسىل. الەمدىك جارناما. سەبەبى، وسىنداي عاجاپ ۇلتتاردى كورىپ، ساياحاتتاپ قايتۋ قانشاما اۋقاتتى قاۋىمىنىڭ ارمانى ەكەنى بەلگىلى.
ۇشىنشىدەن، رۋحاني قۇن جاراتاتىن يدەالوگيالىق ساياسات. «پارتيا مەن مەملەكەتتىڭ قۇرىلعاندىعىنىعىنىڭ 40-50جىلدىقتارىنا» ارناۋ رەتىندە ۇيىمداستىرىلعان بۇنداي قيمىلدار قىتاي ۇكىمەتىنىڭ از ساندى ۇلتتاردىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، وتانشىلدىق پەن ۇلتتىق ىنتىماقتى دارىپتەۋىنىڭ ءبىر جولى. سەبەبى وسىنداي جارىسقا نەمەسە قيمىلدارعا ۇكىمەت ارناۋلى مۇمكىندىك جاساۋدا، قولداپ، قاراجات جاعىنان كومەكتەسۋدە. ءتىپتى بۇنداي كەڭ اۋقىمدى بۇقارالىق قيمىلدارعا قازاقتارمەن قوسا باسقا ۇلتتاردىڭ دا قاتىسىپ جاتقانىن ايتا كەتكەن ءجون شىعار. دەسە دە قىتايدىڭ بىر جىمىسقى ساياساتى تاعى بار سياقتى. ول از ساندى ۇلتتاردىڭ نازارىن وسىنداي نارسەلەرگە بۇرۋ ارقىلى جايبىراقاتتاندىرىپ،ەندى ءبىر جاعىنان توپ-توپ قىتاي جۇمىسشىلارىن قونىستاندىرىپ، جەرى مەن بايلىعىن يگەرۋ. ويتكەنى، اتام زاماننان بۇنداي جىمىسقىلىقتىڭ تالايىن تاڭدايلارىنا تاتىرعان قىتايلار ەشقاشان سوعىسپەن ەمەس، جىمىسقىلىقپەن وزگە ەلدەردى جاۋلاپ كەلە جاتقانى بەلگىلى.
مىنە، بۇدان قىتايدىڭ ۇپايى ارتىعىمەن ەكەنىن كورەمىز. ال ەندى قازاققا قانداي پايداسى بار؟
ەڭ الدىمەن، وسىنداي كەڭ كولەمدى قيمىلداردىڭ قازاقتار ءۇشىن تاربيەلىك ءمانى زور، وتە ۇلكەن رۋحاني قۇن جاراتاتىنى بەلگىلى. قىتايداعى قانداستارىمىزدان شىققان ۇكىمەتتەگى جانە باسقا سالالارداعى اتقا مىنەر ەل اعالارىنىڭ ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، جىگەرىن جانىۋ ءۇشىن، قىتايلانۋعا بەت العان ۇرپاقتاردىڭ ماقتانىش سەزىمىن وياتۋ ارقىلى وزدەرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جاساپ وتىرعان جان تالاسقان ساياساتتارىنىڭ ءبىرى بولۋى شىندىق. ەندى ءبىر جاعىنان ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتىپ جاتقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا يە بوپ قالۋدىڭ ءبىر جولى سياقتى. ەكونوميكالىق جاعىنان العاندا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جارنامالاپ عانا قويماي، بازارلاندىرۋدىڭ تاماشا ءتاسىلى. رۋحاني جانە ەكونوميكالىق قۇن جاراتاتىن ساۋاپتى ءىس.
قالاي ايتساق تا قانداستارىمىزدىڭ بۇنداي تىرىلىگى بىزگەدە وي سالۋعا تاتيدى دەپ ەسەپتەيمىن، مەيلى ۇلىلىق بولسىن، مەيلى اتاققۇمارلىق، داڭعويلىق بولسىن ايتەۋىر ءوز دەڭگەيىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دارىپتەپ، ۇلاعاتىمىزدى اسىرۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان شارا. ۇلتىمىزدى الەمگە تانىتىپ، ۇرپاعىمىزدىڭ ساناسىنان ساڭلاۋ تاۋىپ جاتقان مادەني ساياسات. ازدى-كوپتى قانداستارىمىزدىڭ كۇن كورىسىنە جاراپ جاتقان شارۋاشىلىق. اسىرەسە ساياحات كاسىبىن دامىتۋدى كوزدەپ وتىرعان قازاقستان ءۇشىن ءوزىمىزدى الەمگە كورسەتىپ، قاريدار (كلينتتەردىڭ قازاقشاسى) شاقىرۋدىڭ ءبىر جولى بولادى دەپ قارايمىن. ونسىزدا قازاق دەسە قازاقستان كوز الدىڭا ەلەستەيتىنى شەتەلدىكتەر ءۇشىن بۇل رەكوردتار ءبىزدىڭ ەلدىڭ دە جارناماسى بولا الاتىنى حاق. دەسەدە قازاقستاندا وسىنداي رۋحاني جانە ەكونوميكالىق قۇن جاراتاتىن شارالاردى ۇيىمداستىرۋ مادەنيەتىنىڭ ءالى دە قالىپتاسپاۋى كوڭىلگە رەنىش تۋدىراتىنى شىندىق. تەك پايداسىز ماقتاۋعا تولى ساميتتەر مەن جينالىستاردىڭ رۋحاني جانە ەكونوميكالىق قۇن جاراتقاندى قويىپ، قارىزعا باتىرىپ كەتكەنىن كوزىمىز كورىپ وتىر. ءتىپتى سول ساميتتەردى وتكىزەمىز دەپ قانشاما جاعىمسىز زاڭداردى قابىلداپ، قانشاما سۇمدىقتارعا جول بەرگەنىمىزدى ءوزىمىز دە بىلمەي قالعان جوقپىز با!؟ مىنە، بۇل ناعىز داڭعويلىق پەن اتاققۇمارلىق بولار. كۇنى كەشە عانا بولعان استانداعى جاستاردىڭ سۇيىسۋدەن نەمەسە جالاڭاش جۇرۋدەن رەكورد جاراپتاق بولعان شۋى ءالى باسىلماعانى بەلگىلى. ەندەشە، ءبىز، قازاقستانداعى قازاق جاستارىن تاربيەلەۋ ءۇشىن نە ىستەپ جاتىرمىز؟ اناۋ الىستاعى اعايىندارمەن سالىستىرىپ كورىڭىز. قانداي جاعىمەن ۇلگى بوپ جاتىرمىز؟ ساۋاپتى دا پايدالى ىسكە مويىن بۇرۋ كىم-كىمگەدە شىعار جول ەكەنىن تۇسىنەر كەزگە قاشان جەتەمىز، اعايىن؟!
ەندەشە، تارىداي شاشىلعان قازاعىمىزدىڭ باسىن قوسىپ، قازىمىزدى قاربىتىپ، قىمىزىمىدى اشىرقانا جۇتىپ، قارا جورعامىزعا بيلەپ، ءومىر كوكپارىنان ءوز نەسىبەمىزدى ءوزىمىز جەپ ءجۇرۋدى قۇدىرەتى كۇشتى اللا ءناسىپ ەتسىن!
«Abai.kz»
