قازىر وتكەنگە قاراپ وتىرساق، كەشەگى كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقستاندا تىڭ يگەرىلگەنىنە 58 جىل بولىپتى. بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان قاراساق، وعان جۇرتتىڭ كوزقاراسى ءارتۇرلى. ەڭ جانعا باتاتىنى، ەجەلگى قازاق اۋىلىنىڭ اتاۋلارى وزگەرتىلدى. مىسالى، تىڭ يگەرۋگە كەلۋشىلەردى ماڭگى ەستە قالدىرامىز دەگەن سەبەپپەن بىرقاتار ەلدى مەكەننىڭ اتى «كيەۆسكي»، «حاركوۆسكي» ت.ب. بولىپ كەتتى. اسىرەسە، ۇلتىمىزدىڭ باستى بايلىعى - ءتىلىمىز زارداپ شەكتى. سول تىڭنىڭ كەسىرىنەن كوپتەگەن قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ قالدى. اتا-اجەلەرىمىز نەمەرەلەرىمەن شۇلدىرلەپ ورىس تىلىندە سويلەسەتىن بولدى. سول تىڭ يگەرۋ جىلدارى جايلى قوستاناي قالاسىنىڭ بايىرعى تۇرعىنى، ۇلاعاتتى ۇستاز بەكەن كوپەش اعامىز جان سىرىن اقتارىپ:

قازىر وتكەنگە قاراپ وتىرساق، كەشەگى كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقستاندا تىڭ يگەرىلگەنىنە 58 جىل بولىپتى. بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان قاراساق، وعان جۇرتتىڭ كوزقاراسى ءارتۇرلى. ەڭ جانعا باتاتىنى، ەجەلگى قازاق اۋىلىنىڭ اتاۋلارى وزگەرتىلدى. مىسالى، تىڭ يگەرۋگە كەلۋشىلەردى ماڭگى ەستە قالدىرامىز دەگەن سەبەپپەن بىرقاتار ەلدى مەكەننىڭ اتى «كيەۆسكي»، «حاركوۆسكي» ت.ب. بولىپ كەتتى. اسىرەسە، ۇلتىمىزدىڭ باستى بايلىعى - ءتىلىمىز زارداپ شەكتى. سول تىڭنىڭ كەسىرىنەن كوپتەگەن قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ قالدى. اتا-اجەلەرىمىز نەمەرەلەرىمەن شۇلدىرلەپ ورىس تىلىندە سويلەسەتىن بولدى. سول تىڭ يگەرۋ جىلدارى جايلى قوستاناي قالاسىنىڭ بايىرعى تۇرعىنى، ۇلاعاتتى ۇستاز بەكەن كوپەش اعامىز جان سىرىن اقتارىپ:

- تىڭ يگەرۋ باستالعان كەزدە مەن ون التى جاسار بوزبالا ەكەنمىن. سوندىقتان ءبىراز جايدى كوڭىلگە تۇيدىك. ءوزىم وسى وبلىستىڭ شوققاراعاي دەگەن اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدىم. ارينە، تىڭنىڭ قوستاناي ءوڭىرىن بەلگىلى دارەجەدە الەۋمەتتىك جاعىنان وركەندەۋىنە قوسقان ۇلەسىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. قانشاما ەلدى مەكەندەرگە ەلەكتر جارىعىن بەرەتىن باعانالار تارتىلدى. بايلانىس جۇيەسى نىعايدى. جولدارعا تاس توسەلدى. بۇل جاقسى جاعى.
الايدا ن.حرۋششەۆ سەكىلدى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ اسىرا سىلتەۋىنىڭ سالدارىنان كوپتەگەن قازاق مەكتەپتەرi جابىلىپ قالدى. ناقتى مىسال كەلتىرەتىن بولسام، ءوزىم دۇنيەگە كەلگەن اۋىلدا وسىناۋ ۇلى دۇرمەك باستالعان كەزدە قازاق باستاۋىش مەكتەبى بولسا، بۇل ءبىلىم ۇياسى كەيىن الگى جەردە دە دەنى قازاق ۇلتى تۇرسا دا مەكتەپ ورىسشاعا اينالدى.
تىڭ يگەرۋدىڭ ءبىزدىڭ وڭىرگە ەكولوگيالىق جاعىنان تيگىزگەن زاردابى دا جەتكىلىكتى. بۇرىن جايقالعان شابىندىق جەرلەر شامادان تىس جىرتىلدى.
ول جەر ەروزياسىنا اكەلىپ سوقتى.
سول جىلدارى كەڭەس وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن حالىق كوپتەپ كەلدى. ماسەلەن، ەلىمىزدە 1860 جىلى قازاقتار حالىقتىڭ 92 پايىزىن قۇراسا، 1961 جىلى 29 پايىزعا قۇلدىرادى. وسى دەرەكتەن-اق ءبىراز جايدى اڭعارۋ قيىن ەمەس. ەڭ سۇمدىعى، قازاقتاردىڭ جاپپاي اراق ءىشۋى - وسى تىڭنىڭ جەمىسى. بۇ­رىن ءبىزدىڭ ولكەدە ايەلدەر ىشىمدىك دەگەندى مۇلدەم اۋىزعا المايتىن، - دەيدى.
ءتىلىمىز، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىمىز تە­جەلدى. بايىرعى جەر-سۋ اتاۋلارى ەسك­ە­رىلمەي، ءبارى دە ورىسشا اتالاتىن بولدى. تىڭ دالادا بوي كوتەرگەن شارۋاشىلىقتار «باۋمان»، «فرۋنزە»، «كالينين»، «ۆو­رو­شيلوۆ»، «موسكۆا، «مينسك»، «پولتاۆا»، «لە­نينگراد»، «كيەۆ»، «لەرمونتوۆ»، «چە­حوۆ» دەپ اتالىپ كەتە بەردى. ەلدى مەكەندەر دە كەزەگىندە وسىلاي اتالاتىن بولدى.
قوستاناي وڭىرىندەگى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وركەندەۋىنە كوپ ۇلەس قوسقان سىيلى اقساقال جۇماعازى بەكبوسىنوۆ سوناۋ تىڭ يگەرۋ جىلدارىن ەسكە الا وتىرىپ: تىڭ يگەرۋدىڭ جاقسى جاقتارىمەن قاتار رۋحاني، ياعني ءتىل ماسەلەسىنە تيگىزگەن زياندى تۇستارىن دا ايتپاسقا بولمايدى. قازاقتار ءوز جەرىندە ازشىلىققا اينالدى. ەسىكتەن كىرىپ، «ءتور مەنىكى» دەگەندەر دە كەزدەستى. ونىڭ ۇستىنە قازاق مەكتەپتەرىن جاپپاي جابۋ سايا­ساتى ءجۇردى. الدىمەن باستاۋىش مەكتەپتەردى جابۋ قولعا الىندى.
ول ءتىپتى قيىنعا تۇسپەدى. اۋەلى ءبىرىنشى قازاق سىنىبىنا وقۋشىلار قابىلداماي، بالالارعا ورىس الىپپەسىن بەرىپ، ورىسشا وقۋدى باستادى. كەلەسى جىلى ەكىنشى سىنىپ بولمادى. وسىلاي ءتورت جىلدا باستاۋىش مەكتەپ تۇگەل جابىلدى. اتا-انالاردىڭ قارسىلىعىنا ەشكىم كوڭىل اۋدارمادى. ويتكەنى بۇل ساياساتتى قولداپ، جۇرگىزىپ وتىرعان پارتيا كوميتەتتەرى بولدى.
ول كەزدە سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس ەدى. وعان ەشكىم قارسى تۇرا المادى. وسىنداي جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە وبلىسىمىزداعى قوستاناي، فەدوروۆ، دەنيسوۆ، تاران، ۋريتس­كي اۋداندارىندا بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى قالمادى. ۇلكەن كىسىلەر بالالارى جانە نە­مەرەلەرىمەن انا تىلىندە سويلەسە ال­ماي­تىن زامان تۋدى. مۇنىڭ ءوزى ءوز ەلىندە وتىرىپ، سولتۇستىكتەگى قازاقتاردىڭ ءدىنى مەن ءتىلى، سالت-داستۇرىنەن قول ۇزۋىنە اكەلىپ سوقتى. وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەردەن تەك تاۋەلسىز مەملەكەت اتانعالى بەرى عانا ارىلا باس­تادىق. ەندى «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەمەكشى، ءاربىر قازاققا ءوز انا تىلىنە كوڭىل بولەتىن شاق ابدەن تۋدى، - دەدى.
سونىمەن، قوستاناي وڭىرىندە تۋىپ-وسكەن زيالى ازاماتتاردىڭ سوزدەرىنەن
كوزىقاراقتى وقىرمان ءبىراز جايدى تۇيسە كەرەك. سوعان قاراعاندا تىڭ يگەرۋ جىل­دارىندا ن.حرۋششەۆتىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىن-دا قازاق حالقىن ويلاپ، جارىلقاۋ ەمەس، باسقا دا وي جاتسا كەرەك. ەگەر ازاتتىقتىڭ تاڭى اتىپ، وداق ىدىراماعاندا، سول­تۇس­تىكتەگى قازاق­تاردىڭ رۋحاني ءومىرى قانداي بولارىن تەك ءبىر قۇداي بىلەدى.
مىنە، مەنىڭ الدىمدا وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ جونىندەگى باسقارمادان العان ءما­لىمەتتەر جازىلعان قاعاز جاتىر. وندا ءوڭىر­دەگى بارلىق سەلولىق وكرۋگتارداعى ەلدى مە­كەننىڭ اتاۋى قامتىلعان. مىسالى، قوس­تاناي قالاسىنان 50 شاقىرىمداي جەردە جاتقان التىنسارين اۋدانىن الايىق. وندا تەك وباعان اۋىلى عانا قازاقشا. قالعان­دارىنىڭ ءبارى ورىس تىلىندەگى كراس­نىي­كوردون، پريوزەرنىي، سۆەردلوۆكا، بول­شەچۋراكوۆسكي، ديميتروۆسكي بولىپ
كەتە بەرەدى. الگى اۋداندا ۇزىن-ىرعاسى 11 وكرۋگتىڭ اتاۋى ورىس تىلىندە جازىلىپتى. ونىڭ قاشان قازاقشا اتاۋعا يە بولا­تىندىعىن ەشكىم دە ناقتىلاپ ايتا ال­مايدى. ويتكەنى وعان ۋاقىت كەرەك.
تەك وبلىستىڭ قازاقتىڭ قايماعى بۇ­زىلماي، ۇلتىمىزدىڭ بارلىق سالت-ءداس­تۇرلەرىن ساقتاپ كەلە جاتقان قالىڭ باۋىر­لارىمىز تۇراتىن امانگەلدى، جانگەلدين، قامىستى، ناۋرىزىم، اۋليەكول اۋداندارى بولماسا، قالعان اۋداندارداعى سەلولىق وكرۋگتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءالى دە ورىسشا اتالادى. بۇل اۋدان اكىمدەرى تاراپىنان ءالى دە بەلسەندىلىك سەزىلمەيتىندىگىنىڭ دالەلى. ولاردىڭ ۋاقىت تالابىن تۇسىنەتىن كەزدەرى ابدەن جەتتى.
ارينە، وتكەن تاۋەلسىزدىك العان جىلدار ىشىندە وبلىستا بىرقاتار اۋدانداردىڭ ات­تارى بوروۆسكوي - مەڭدىقارا، ۋريتسكي - سارىكول، لەنينسكي - ۇزىنكول، كوم­سو­مولسكي - قارابالىق بولىپ وزگەردى. ال فەدوروۆ، دەنيسوۆ اۋداندارىنىڭ اتتارى قاشان وزگەرەتىنى بەلگىسىز.
جوعارىدا اتالعان باسقارمانىڭ ءبولىم باستىعى جاراسقان ناۋرىزباەۆپەن كو­تەرىلىپ وتىرعان وزەكتى تاقىرىپ بويىنشا ءاڭ­گىمەلەسكەنىمىزدە، ول دا كوكەيدە جۇرگەن ويلارىمەن ءبولىستى. ءوزى ماقالادا كەلتىرىلىپ، مۇرتى بۇزىلماي تۇرعان اۋىلدىق وكرۋگتەر مەن ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋى سول تىڭ يگەرۋ جىلدارىنىڭ سالدارى ەكەندىگىن ايتىپ ءوتتى. ىسساپارمەن اۋداندار مەن قالالارعا بار­عاندا ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋلارىن بۇگىنگى ۋاقىت تالابىنا ساي وزگەرتۋ قاجەتتىگى جاي­لى ءتيىستى ورىنداردىڭ باسشىلارىنىڭ ال­دىنا ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ جۇرگەندىگىن دە جاسىرمادى. الداعى ۋاقىتتا فەدوروۆ اۋ­دانى - جاركول، دەنيسوۆ اۋدانى - تۇيە­مويناق بولىپ وزگەرە مە دەگەن ءۇمىتى بار ەكەندىگىن دە ءبىلدىردى. ويتكەنى اتالمىش اۋدانداردىڭ بۇرىنعى اتاۋلارى سولاي كورىنەدى. جەرگىلىكتى جەردەگى ۇلتىم دەپ جۇرەگى سوعاتىن ازاماتتاردان ۇسىنىستار دا بار ەكەن. دەگەنمەن دە وسى ماسەلەمەن تىكەلەي شۇعىلداناتىن ماماندار مەن باسشىلاردىڭ كەلەشەكتە وسى باعىتتا اتقارار شارۋالارى شاش ەتەكتەن ەكەندىگىن ەسكە سالامىز.
قوستاناي - تازالىعىمەن، ساندىلىگىمەن اتى شىققان قالا. ونى وركەندەتۋ مەن كورىكتەندىرۋ ءۇشىن قازىر اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار جەتكىلىكتى. دەگەنمەن دە رۋحاني سالادا، ياعني كوشە اتاۋلارىن وزگەرتۋ مەن ماڭدايشالار مەن جارنامالاردى قا­زاقيلاندىرۋدا قىرۋار جۇمىستار كۇتىپ تۇرعاندىعىن زيالى قاۋىم جاقسى بىلەدى.
بۇگىن ءبىز تەك وبلىس ورتالىعىنداعى كوشە جايىندا عانا توقتالماقپىز. قازىرگى تاڭدا وبلىس ورتالىعىندا 280 كوشە بار. سو­نىڭ ەلىمىز ەگەمەندىك العان 20 جىل ىشىندە تەك 15-ءىنىڭ عانا اتاۋى وزگەرتىلىپتى. ول دا بولسا سوڭعى جىلداردىڭ بەدەرىندە جۇزەگە اسىرىلدى. ولار قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتتەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ىبىراي التىنسارين، ۇلتى­مىزدىڭ كورنەكتى اقىندارى ءماريام ءحا­كىمجانوۆا، سىرباي ماۋلەنوۆ، عافۋ قايىر­بەكوۆتىڭ قۇرمەتىنە بەرىلگەن كوشە. ونىڭ الدىندا قازاقتىڭ تۇڭعىش ءجۋرناليسى مۇحامەدجان سەرالين، حالىق اقىنى ومار شيپين، ۇلى اقىنىمىز اباي قۇنانباەۆ، ەسىمى الەمگە ايگىلى فيلوسوف ءابۋناسىر ءال-فارابي داڭعىلدارىنا ولاردىڭ ەسىمدەرى بەرىلگەن بولاتىن.
بىزدىڭشە، بۇل ءالى دە ازدىق ەتەدى. وبلىس ور­تالىعىندا كوشەلەرگە اتىن بەرەتىن ازا­ماتتار مەن ۇلى تۇلعالار جەتەدى. جو­عارىدا اتالعان وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ ءجو­نىن­دەگى باسقارمادان الىنعان مالىمەتتەرگە سۇيە­ن­سەك، سولنەچنايا كوشەسى 9 رەت، چەليا­بينسكايا 6 رەت، كوستانايسكايا 4 رەت، رۋد­نەنس­كايا 3 رەت قايتالانادى. ال قازاقتار-دىڭ ۇلى پەر­زەنتتەرىنىڭ ەسىمدەرىن ۇلىق-
تاپ، ولارعا كوشە بەرەر كەزدە كەيبىر قالا ازاماتتارى ورە تۇرەگەلەدى. ال الگى بىرنەشە رەت قايتا­لاناتىن كوشەلەردىڭ اتاۋىمەن باسقا دا تولىپ جاتقان كوشە اتتارى كورىكتى شاھا­رىمىزدىڭ ءسانىن بۇزباسا، ەشقانداي اجار، كورىك بەرىپ تۇرعان ەشتەڭەسى جوق. ال مايا­كوۆسكي، چەحوۆ، چكالوۆ، لەرمونتوۆ جانە باسقالار قازاق حالقى ءۇشىن قانداي ەڭبەك ءسىڭىرىپتى؟ قاشانعى وزگەلەردى جا­رىل­قاپ، ءوزىمىزدىڭ بارىمىزدى ۇلىقتايتىن بولا­مىز؟
قولداعى مالىمەتكە قاراساق، قوستاناي سەكىلدى ۇلكەن قالادا بۇل كۇندەرى 26 عانا كوشەنىڭ اتى قازاق تىلىندە اتالادى. ءما­سەلەن، 15 كوشەنىڭ اتاۋى «پروەزد» سوزىنەن، 9 كوشەنىڭ اتاۋى «پەرەۋلوك» سوزىنەن باس­تالادى ەكەن. سوندا ءبىز وسىنداي «پروەزد» بەن «پەرەۋلوكتارعا» ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار قازىرگى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ەڭىرەپ وتكەن اسىلدارىمىزدىڭ ەسىمىن قيماعانىمىز با؟ بۇل ارينە، ءبىزدىڭ ەلدىگىمىزگە، ازامات­تى­عىمىزعا ۇلكەن سىن. سونى تۇسىنەتىن، كەتكەن كەمشىلىگىمىز بەن اعاتتىعىمىزدى تۇزەيتىن كەز ابدەن كەلدى. ەرتەڭ ءبىز كەلەر ۇرپاعى­مىزدىڭ الدىندا نەمەن اقتالامىز؟ ولار­دىڭ بەتىنە قالاي قارايمىز؟ تاۋەلسىز ەلمىز دەپ كوكىرەك قاققانىمىزدان نە پايدا؟ قاشانعى وزگەلەرگە جالتاقتاي بەرەمىز؟
مىنا ماسقارانى قاراڭىز، قوستاناي قالاسىنداعى ناريمانوۆ بازارىنىڭ ماڭىندا ورنالاسقان قازاق كوشەسى بار. ءوزى كىشكەنە عانا جەردى الىپ جاتىر. وسى ارادا شامالى ويلاپ كورىڭىزدەرشى، قازاق ەلى مەن جەرىندە تۇرىپ، «قازاق دەپ» كوشە قويعا­نى­مىز ۇيات ەمەس پە؟!.

ورازالى جاقسانوۆ

"ايقىن" گازەتى