جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ ناۋقانى تاقاۋدا اياقاستىنان باستالىپ كەتتى. قازىرگى قارقىنى جامان ەمەس. بىراق ەندى قۇرىلاتىن «جاڭا قازاقستان قانداي بولۋ كەرەك؟» دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە ايتىلىپ جاتقان وي-پىكىرلەر وتە از. ءتىپتى، جوقتىڭ قاسى. مۇنى، ءبىر تاراپتان، تۇسىنۋگە دە بولاتىنداي، مەملەكەت قۇرۋدىڭ الەمگە ورتاق ۇلگىلەرى كوپ قوي، سونىڭ بىرەۋىن اكەپ وزىمىزگە قونجيتا سالساق، جۇمىس ءبىتتى ەمەس پە دەيتىن ارقانى كەڭگە سالۋ جاتقانداي ءىستىڭ ارتىندا.

ءبىر قۋانارلىعى، بىزدەگى «قايتا قۇرۋ» جۇمىسى الدا اتقارىلماق ۇلى ىستەرگە بەرىك نەگىز بولاتىن مىقتى العىشارتتاردى ازىرلەۋدەن باستاۋ الىپتى. باسقاسىن ايتپاعاندا، مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ قۇزىرەتىن كەڭەيتىپ، پارمەنىن ارتتىراتىن ۇلكەن قۇجاتتىڭ شۇعىل قابىلدانۋى سونىڭ ناقتى ايعاعى بولسا كەرەك. ەلىمىزدە رەت ءتارتىبى بويىنشا بەسىنشى ورىندى يەلەنەتىن، ەل تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعانداردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەتىن بۇل لاۋازىمنىڭ بيلىگى بۇرىن-سوڭدى بۇل ايادا كەڭەيىپ كورگەن ەمەس. قوس قولدى كوتەرىپ قۇپتارلىق-اق شەشىم.

مۇنى مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوز قاراماعىنداعى بيلىكتىڭ قوماقتى بولىگىمەن، ءوز جاعدايىنا قاراي، يدەولوگيا سالاسىندا قىزمەت اتقاراتىن لاۋازىمدارمەن ءبولىسۋى دەپ باعالاپ جاتقاندار دا بار. استارىنا ۇڭىلسەك، ايتىپ وتىرعان سوزدەرىنىڭ نەگىزى دە جوق ەمەس. جالپى، ءبىز سەكىلدى مەملەكەتى تاۋەلسىزدىك العانمەن، حالقى ءالى تاۋەلسىز حالىق رەتىندە قالىپتاسىپ بولماعان، قالىپتاسۋ بىلاي تۇرىپتى، ءالى ءبىر تىلدە – ءوز انا تىلىندە سويلەپ، ەركىن تۇسىنىسە الاتىن دەڭگەيگە جەتپەگەن، ارادا وتىز جىلدان اسا ۋاقىت وتسە دە بۇل تاراپتا كوڭىل كونشىتەتىن ارەكەتتەر جاسالماعان ەل ءۇشىن وسىلاي بولعانى وتە ءدۇرىس پا دەپ ويلايسىڭ. ويتكەنى، وزدەرىڭىزگە ءمالىم، ءبىزدىڭ يدەولوگيا سالاسىنداي كەنجە قالعان، سورىمىزعا قاراي سونشالىقتى كۇردەلى، تاريحتا قالىپتاسقان ىشكى احۋال عانا ەمەس، سىرتقى فوكتورلار دا ۇنەمى اسەر ەتىپ تۇراتىن، سوعان قاراماي، جولىنا جاتىپ الىپ ءار جەرىنەن جىرىمداپ كەتەتىن جىرىندى مەكەمەلەرى دە كوپ ءالسىز سالا بولعان ەمەس. وزگەسىن ايتپاعاندا، ولاردىڭ ەڭ تەگەۋىرىندىسى، بەت قاراتپاس پارمەندىسى بۇرىنعى بيلىك قۇرىلىمىن ۋىسىندا ۇستاعان توپ دەسەك، ەندى ول دا ۇلكەن كۇلشەسىنەن ايرىلعان تەنتەك بالاداي وقىس جۋاسىپ، ءبىر شەتكە قاراي ىعىسىپ بارىپ تۇرىپتى. بىراق، ءوز باسىم ونىڭ سونشالىقتى تەز باسىلىپ، بەرىلە سالعانىنا سەنە المايمىن. بايقاماساڭ، باياعى دەسى، بەدەلى، باسقا دا كورىنبەيتىن كوپ «قولدارى» بار، قۇشاعىنان سۋسىپ كەتكەن «قىزىقتى» دۇنيەنى قۇزىرىنا قايتا الۋعا قولدا بار مۇمكىندىگىن اياماي سالۋى دا ىقتيمال الدا. ساق بولۋ كەرەك.

ءسويتىپ، مەملەكەتتىك حاتشىڭىز از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ىسقىرىعى جەر جارىپ، جاسىنداي جارقىلداپ شىعا كەلىپتى. جۇمىسىنا بىلەك سىبانا كىرىسكەنى جەر تۇبىنەن مەنمۇندالايدى. ەل كىسىلەرىمەن اقىلداسقان العاشقى وتىرىسىن دا ەدەل-جەدەل وتكىزىپ تاستاپتى. ىسكە ءسات دەگەننەن باسقا تىلەك جوق بىزدە.

دەگەنمەن، شىنىن ايتۋىمىز كەرەك، يدەولوگيا ءبىزدىڭ وڭباي اۋزىمىز كۇيگەن وسال تۇسىمىز عوي. بىلايعى جۇرتتىڭ «كەڭەيگەن قۇزىرەتپەن مەملەكەتتىك حاتشى ەندى نە ىستەر ەكەن؟» دەپ، كىلكىگەن كۇدىكپەن ونىڭ الداعى قادامدارىنا كوز تىگىپ وتىرعانى دا انىق. وسى ەلدىڭ ءبىر ازاماتى رەتىندە بۇل ءبىزدىڭ دە قادالا قاراپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، سارالاپ جۇرگەن ماسەلەمىز عوي. ءالى دە بولسا كوڭىلدى كۇپتى ەتىپ، ۇيقىنى قاشىرىپ جۇرگەن تۇستارى تۋرالى كوكەيگە تۇيگەنىمىزدى، وراتى كەپ تۇرعان وسى ساتتە ورتاعا سالساق دەيمىز.

تەرىس يدەولوگيا، تەڭدىگى جوق ساياسات

قاراپ وتىرساڭىز، يدەولوگيا سالاسىندا ىستەيتىن ءىس، اتقارار شارۋا شاش-ەتەكتەن ەكەن. جانە اسۋ بەرمەستەي اسقار. بىلە بىلسەك، بۇل تاراپتاعى جۇمىستىڭ ەڭسەرىلۋىنە جىلدار ەمەس، عاسىرلار كەتەتىندەي. ولاي بولاتىنى، ەشۋاقىتتا ەستەن شىعارۋعا بولمايتىن ءبىر جاي – ءبىز بودان بولعان ەلمىز عوي. ءۇش عاسىر بويى تەپەرىش كورىپ، ءۇش ءجۇز جىلدىق ۇلتتىق ەزگىنى باستان كەشكەن حالىقپىز. سونىڭ سالدارىنان ۇلتتىق بولمىسىمىزدان اجىراپ، جويىلىپ كەتۋگە شاق قالىپ بارىپ، سوڭعى ەسەپتە، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، ءتاڭىردىڭ جارىلقاۋىمەن اۋپىرىممەن امان قالعان جۇرتپىز. اتالعان جايلاردان دا جامانى، ءبىز مۇنى سەزىنبەيتىن، تۇيسىنبەيتىن حالىقپىز. سەبەبى، اۋەلگى ءۇش عاسىرلىق وتىرشىلدىقتى ايتپاعاندا، كەيىنگى جەتپىس جىلدىق توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قىزىل يدەولوگياسىنىڭ سانامىزعا سىڭگەنى سونشا، تالاي ۋاقىت قۇلدىقتا كۇن كەشكەن كەشىرمەمىزدى وزىمىزگە سەزىندىرەتىن، نامىسىمىزدى جانىپ، قايراتىمىزدى قايراۋعا ءتيىس ۇلتتىق رۋحتىڭ بارىنشا كومەسكىلەنىپ، السىرەۋىنە الىپ كەلگەن. بويعا دەندەگەن بۇل دەرتتى ەمدەۋ، نەگىزى، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا، الدىڭعى بيلىكتىڭ كەزىندە اتقارىلۋى كەرەك جۇمىس بولاتىن. بىراق، ولار بۇدان سانالى تۇردە باس تارتتى. ۇندەمەي قويساق، قايتەر دەيسىڭ، سابەت ۇكىمەتى كوزىن ۇلكەن ەتىپ اشقان ساۋاتتى حالىق قوي، قۇلقىنىن تويدىرساق، ۇلتتىق مەملەكەتتى شەكەسىنە تاڭا ما، از كۇننەن سوڭ بارلىعىن ۇمىتىپ، ايقىن ۇلتتىق ەرەكشەلىگى بولماعانمەن، شەكاراسى بار تاۋەلسىز حالىق بولادى دا شىعادى، ونداي ەلدەر جەر بەتىندە از ەمەس قوي، سينگاپۋر دەگەن مەملەكەتتى الىڭىز، ءتىلى جوعالعانمەن، ءوزى ورنىندا (نەگىزى، جويىلعان), بىراق و باستاعى ۇلت ەسىمىمەن اتالمايتىن، دۇنيەدەگى ەڭ باي ءتىل – اعىلشىن ءتىلىن قولداناتىن، ۇكىمەتى، ارمياسى، باسقاسى بار، وزدەرى وتە باي تۇراتىن جاقسى مەملەكەت… سونى مىسال ەتىپ الدارىنا تارتساق، جەتىپ جاتىر ەمەس پە دەگەن بايلامعا كەلگەن سەكىلدى. مۇنى ءبىر كەزدە سول مەملەكەتتى ۇلگى قىلىپ كوپ دارىپتەگەنىنەن سەزىپ وتىرمىن، كەيىن نە ىقپال ەتكەنى بەلگىسىز، پىشاق كەسكەندەي جىم بولدى. ءسويتىپ، بۇل تاراپتا ەش شارۋا اتقارىلماي، جۇك كەلەسى بۋىننىڭ موينىنا ىسىرىلدى. انىعىندا بۇل، ياعني، وتىرسىزداندىرۋ ناۋقانى، كىمنەن تاۋەلسىزدىك الساڭ دا، ەرتە مە، كەش پە، قالايدا ءبىر جۇرگىزىلگە مىندەتتى قوزعالىس بولاتىن. قاشىپ قۇتىلا الماس بورىش ەدى. سەبەبى، تاۋەلدى بولۋدىڭ، وتار بولۋدىڭ قانعا سىڭگەن ۋىنان قۇتىلماي تۇرىپ، قالعان شارۋانى اتقارا الماس ەدىڭ. ءبىر تاڭقالارلىعى، دۇنيەدە بولمايتىن ىستەردىڭ ءبارى بىزدە بولا بەرەدى، الگى كوكەيتەستى شارۋا دا اتقارىلماعان كۇيى جايىندا قالا بەردى. سول ماڭگۇرت، قۇل-قۇتان كۇيىمىزدە ەلدىك دامۋدىڭ كەلەسى ساتىسىنا قاراي قادام باسىپ، جوقتان دامەلەنىپ، تۇلىپقا موڭىرەپ كەتە بەردىك. جۋىنۋ، شايىنۋ، تازارۋ، «كىر-قوقىستان» ارىلۋ دەگەن بىزگە كەرەك ەمەس ەكەن. ءبىز ءۇشىن قارايىپ ءتىرى جۇرسەك بولدى، سول ارتىعىمەن جەتەدى ەكەن. «ناس باسقان» ناشار كۇيىمىزدە قارا ءۇزىپ العا شىققان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا بارىپ تۇرا قالۋعا يەك قىشىتىپ، قايقايىپ كەتە بەردىك. حالىقتى بىرىكتىرەتىن ۇلتتىق رۋح، سانانى بەرىك تۇتاستىراتىن مادەني بىرەگەيلىك، ءتىل ارقىلى بەكەمدەلەتىن ىشكى تىعىزدىق دەگەن اسىل ۇعىمدار ەستەن شىقتى، بولاشاققا قالاي بولعاندا دا وزىمىزگە ۇقساپ بارۋىمىز كەرەك دەگەن قاسيەتتى قاعيدا قاپەرگە كىرمەدى. ءور رۋحىمىز بولماسا دا، شىت جاڭا بوپ تازارماساق تا، كورشىنىڭ كولىگىن سۇراپ مىنگەن سۇرامساقتاي بىرەۋدىڭ ءتىلىن قارىزعا الا تۇرىپ، العا قاراي «نىق» باسىپ كەتە بەرىپپىز. مۇنىڭ سوڭىنىڭ نەگە اكەلىپ سوققانىن، توبىرمەن قۇرعان مەملەكەتتىڭ قانداي بولاتىنىن كەشەگى كۇنى بۇرق ەتكەن «قاڭتار وقيعالارى» ابدەن اشىپ، كورسەتىپ بەردى. «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگە الما!»، «ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاما!» دەگەن ۇلتتىق قاعيداڭدى قاپەرىنە المايتىن، ەشكىمگە جانى اشىمايتىن، ەلىن دە، تۋعان قالاسىن دا، كەرەك بولسا، تاعدىرى ورتاق وتانداسىن دا، ونىڭ جەكە مۇلكىن دە ايامايتىن، الدىنان شىققاندى شىمىرىكپەي شاعىپ، تايسالماي قيراتا بەرەتىن «وتە بەلسەندى» جاستار ءوسىپ جەتىلىپتى بىزدە، كۋا بولدىق. ول ول ما، سول شامادا، سول الاساپىراننان كەيىن كەرەڭ بولعىر قۇلاعىمىزعا جەتتى، ءبىزدىڭ ەلدىڭ بايلىعىنىڭ جارتىسىنان استامى، اراسىندا انا ءتىلىن بىلەتىن بىرەۋى جوق، 162 بايدىڭ قولىندا ەكەن. ال كەرەك بولسا! ەل باسىنا كۇن تۋىپ، ەكى تالاي زامان بولعاندا الگى سابازداردىڭ الدى جيعان-تەرگەنىن قالتاسىنا باسىپ، جاۋ شاباتىنداي قاي كەزدە دە دايىن تۇراتىن تىكۇشاقتارىنا ءمىنىپ، «ءتۇپ اتاسىنىڭ» اۋىلىنا قاراي تارتىپ وتىرىپتى. ويلاناتىن شارۋا ما؟ ويلانعاندا قانداي! مەملەكەتتىك حاتشى بىزدەن دە تەرەڭ، بىزدەن دە ۇزاق ويلانۋعا ءتيىس. ويتكەنى، سەڭ ءالى قوزعالعان جوق قوي، ىركىلىپ باياعى كەپتەلگەن جەرىندە ءالى تۇر. ونى جىلجىتۋ ءاماندا وڭاي بولا قويماس.

ءسوزىمىزدىڭ سالماعى ارتا ءتۇسۋ ءۇشىن وسى ارادا تاعى ءبىر نارسەنى قوسا كەتەيىك، تاۋەلسىزدىك العان وتىز جىلدا جاڭاوزەنى بار، باسقاسى بار، تالاي جەردە ەرەۋىل، تولقۋ، نارازىلىقتار بولدى. كۇمانىڭىز بولماسىن، الدا دا بولادى. بىراق، سونىڭ ءبارى قارىننىڭ قامى ءۇشىن بارعان، ۇكىمەتتەن نان سۇراعان، ايلىقتىڭ كوبەيۋىن تالاپ ەتكەن وڭكەي ءبىر الەۋمەتتىك ماسەلەلەر. جەرگە تاپتالىپ، كەرەكسىز بوپ قالعان ءتىلىن، ءدىلىن سۇراعان، ۇلتتىق رۋحىن، جوعالعان بولمىسىن قايتارۋدى تالاپ ەتىپ كوشەگە شىققان حالىقتى، ءسىز كورمەسەڭىز، مەن ءالى كورمەدىم. الدا دا كورەتىنىمە سەنبەيمىن… بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ ءبىر-اق نارسەنى كورسەتەدى، بۇل ەلگە ءتىل كەرەك ەمەس، ءدىل دە كەرەك ەمەس، ۇرعانى بار ونداي قارىن تويعىزبايتىن قۇرعاق ۇرانىڭدى. حالىققا نان كەرەك، ءۇي كەرەك، ودان قالدى، باياعىدا ءىشىپ-جەپ قويعان نەسيەسىن جاۋىپ بەرۋىڭ كەرەك بيۋجەتتىڭ ەسەبىنەن، سالىق تولەۋشىلەردىڭ، ياعني، ءسىز بەن ءبىزدىڭ ەسەبىمىزدەن.

جاقسىلاپ تۇرىپ ويلانىپ الماي، ساناعا سالىپ سارالاپ الماي، كەيىن تولىسقان اقىل-پاراساتىمەن يە بولاتىن ءجونى دۇرىس يەسىن تاربيەلىپ، جەتىلدىرمەي تۇرىپ، قارا كۇشپەن مەملەكەت قۇرۋعا بولمايدى ەكەن. وسى جولى وسىنىڭ باسى انىق اشىلدى. ال وندا ءبىز قانداي ادامدارمەن، قانداي حالىقپەن، نەندەي جۇرتپەن مەملەكەت قۇرىپ جاتىرمىز؟ ەندى وسى تاراپتا از-كەم اڭگىمە.

كەشەگى قازاق كىم ەدى؟

ارادا شامالى ۋاقىت وتسە، بارلىعىن ۇمىتىپ، كوبەڭسىپ قالاتىن بۇل ادام ساناسىنىڭ السىزدىگىنە نە ايتارسىڭ! ۇنەمى قۇلاعىنا قۇيىپ، ەسىنە سالىپ وتىرماساڭ، جۇرت دەگەن اڭگۇدىك كورگەنىنەن، كەشە عانا باستان كەشكەنىنەن كوز جازىپ قالا بەرەدى ەكەن. سەنبەسىڭىز سۇراڭىزشى بۇگىنگى قازاقتاردان «سەن قانداي قازاقسىڭ؟» دەپ. باس قاتىرىپ اۋرە بولمايدى، بىردەن ايتادى: «ءبىز ناعىز قازاقپىز» دەپ. سوڭىنان «اتا-بابامىز دا وسى بىزدەي بولعان» دەگەندى قوسادى شىمىرىكپەي. ەش كۇمانىڭىز بولماسىن، سولاي ەتەدى.

«مىنانىڭ ەسى دۇرىس پا؟» دەيسىڭ سەن جاعاڭدى ۇستاپ. «سوندا الگى ورىسقا ءۇش ءجۇز جىل وتار بولعان بودان قازاق قايدا كەتتى؟» دەيسىڭ ىشىڭنەن يمانىڭدى ءۇيىرىپ. سودان سوڭ بارىپ بۇيىرىڭنەن جىن تۇرتەدى. «جوق! – دەيسىڭ داۋىسىڭدى قاتتى شىعارىپ. – بۇگىنگى قازاق… ارعىسىن ايتپاي-اق قويايىق، وسىدان ءجۇز جىل بۇرىنعى قازاق ەمەس. ساداعاسى كەتسىن ولاردىڭ!» دەيسىڭ تىستەنىپ.

بۇگىنگىلەر ساداعاسى كەتەتىندەي كىم ەدى ولار سوندا؟

ايتايىق. ولار جالاڭ قىلىشپەن جاۋعا شاپقان ەرجۇرەك دالالىقتار بولاتىن. حالقىنىڭ ازاتتىعىنا باسىن بايلاعان كەنەسارى بولاتىن ولار. نەشە ۇرپاقتان بەرى ۇزدىكسىز شىڭدالعان، ۇزاق ۋاقىت دايىندىقتان وتكەن، ءداستۇرى قالىپتاسقان جانە سول زامانعى ەڭ وزىق قۇرال-جاراقپەن جابدىقتالعان كاسىبي ارمياسى بار ەكەنىن بىلە تۇرا، ءوزىنىڭ جەڭىلەتىنى ايدان انىق بولا تۇرا وتارشىل ورىس اسكەرىنە قايمىقپاي قارسى ۇمتىلعان ءور كەۋدەلى، ازات رۋحتى، ەركىندىك قۇمار، شەيىت كەتۋدى قۇل بولىپ ءومىر سۇرۋدەن ارتىق كورەتىن دالانىڭ دارا كوكجالدارى بولاتىن. دۇرىستاپ قاراڭىزشى، بۇگىنگى قازاق سولارعا ۇقساي ما ەكەن؟

كەشەگى قازاق كىم ەدى؟ ولار اسىل تەكتى الاش ارىستارى بولاتىن. ورىستىڭ عىلىمىن يگەرىپ، ارتىنان ءوز ەلىن «ساسىق»، «نادان» دەپ مەنسىنبەي كەتىپ قالماي، ولاردىڭ كوزىن اشۋعا، ءساتتى كەلىپ جاتسا، باياعىدا شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن كونە مەملەكەتتەرىن قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلعان، جۇمىس قانشا قيىن، جول قانشا ۇزىن بولسا دا، باستاعان ىستەرىن ەشۋاقىتتا تاستاپ كەتپەيتىن، اسا تاباندى، باسقا ەشتەڭەسى بولماعاندا، بوداۋىنا قارا باسىن بايگەگە تىككەن، ساداعاڭ كەتكىر ەلدىڭ ىرىلەرى بولاتىن.

جاقسى بىلەسىزدەر، سول ءبىر قاسيەتىڭە باسى اسىل ادامداردىڭ تۇبىنە كەيىن، كوپ ۇزاماي وڭمەڭدەپ جەتىپ كەلگەن كوممۋنيستتەر جەتتى. ءدال قازىردىڭ وزىندە سۋماڭداپ ارامىزدا جۇرگەن، سايلاۋ بولا قالسا حالىق بىتكەن جابىلىپ كەپ داۋىس بەرەتىن قىزىل قورقاۋلار. ءسويتىپ، كەشىكپەي قازاقستاندا قىزىلداردىڭ داۋرەنى باستالدى. اۋەلى اشتىق بولدى قولدان جاسالعان. «ءالحامدۋليللا التى ميلليونىڭىزدىڭ» جارتىسى جوق، ساۋاتى بار باي-قۇلاق، اۋزى دۋالى قوجا-مولدا، سۇڭعىلا ويلى جاقسى مەن جايساڭ، ەسى بار اتقامىنەر، ءسوز ۇستايتىن كىسىدەن تۇك قالماعان، تاقىر جەرگە وتىرىپ قالعان قارا سيراق جاڭا تۇرپاتتى قۇلداردان «قوممۋنيزم قۇرۋ» قوزعالىسى باستالىپ كەتتى. انىعىندا، بۇل ناۋبەتتىڭ باسى عانا بولاتىن.

كوشپەلى حالىقتى وتىرىقتاندىرۋ، وندا دا كۇشپەن شۇعىل قونىستاندىرۋ دەگەن – ناعىز اپات ەدى. بۇل تۋرالى گرافتىڭ بالاسى تولستويدىڭ ايتقانى بار: «ءبىر حالىقتى جويىپ جىبەرۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى – ونى ۇيرەنگەن كۇنكورىس كوزىنەن ايىرۋ» دەپ. سونى جاقسى زەرتتەگەن قىزىل بەلسەندىلەر جۇمىسقا بەل شەشە كىرىستى. كوشپەلى جۇرتتى مىڭداعان جىلدارعا سوزىلعان تىرشىلىك تاسىلىنەن، ءومىر ءسۇرۋ فورماسىنان ايىرىپ، ورىستىڭ حۋتورىنا قۋىپ تىقتى. ونى كەيىن «اۋىل» دەپ اتاپ العان وزدەرى. بۇل دەگەن تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى شارۋا ەمەس، شىنتۋايتىندا، سانا ارقىلى وتەتىن، حالىقتىڭ وتكەنىن ۇمىتتىرىپ، ەندىگىسىنە تەز بەيىمدەيتىن، جىلدام ماڭگۇرتتەندىرەتىن ەڭ وڭتايلى امال بولاتىن. جوسپارلى تۇردە اتقارىلىپ، جىمسىمالىقپەن جۇزەگە اسىرىلعان سۇرقيا ءىس – قىر جايلاعان ءتۇز ەلىنىڭ استىنداعى اتىن تارتىپ العاندا، الگى ەشكىمگە باس يگىسى كەلمەيتىن اساۋ جۇرت از ۋاقىتتىڭ ىشىندە جىنى الىنعان باقسىداي بولىپ، شىقىلىققا تۇردى. ءسويتىپ، قازاكەڭنىڭ ەكىنشى، تىم ساياسيلانعان جاڭا ءومىرى باستالدى. ءتىرى قالعان قازاقتىڭ بارلىعى ويعا ءتۇسىپ، جەر تىرماپ، ەگىن ەگۋگە كىرىستى. ەگىن ەگۋگە كىرىسسە مەيلى عوي، ول ناۋقاننىڭ سوڭى «قازاق جۇمىسشى تابىن قالىپتاستىرۋ» دەگەن ۇرانمەن كەڭ ەتەك جايعان، كەن تابىلعان جەرلەردە بوي كوتەرە باستاعان جاڭا كەڭەس قالاشىقتارىنا جاپپاي ورنالاستىرۋمەن ارى جالعاستى. سونىڭ سالدارىندا سونشاما قىسقا ۋاقىت مۇعدارىندا باسقا تىرشىلىك ورتاسىندا قالىپتاسقان، ءوز تىلىنەن ماقۇرىم العاشقى قازاق ماڭگۇرتتەرى توبە كورسەتە باستادى. مىنە، ءسىز بەن ءبىز بىلەتىن بۇگىنگى قازاقتار ءدال سول كەڭەس قازاقتارىنىڭ جارتى عاسىردان سوڭعى ءالى دە ءوز بولمىسىن، ءوز مىنەزىن تاۋىپ ۇلگەرمەگەن ولەز ۇرپاعى بولاتىن. سول شالاجان كوكساۋلارمەن، بولار-بولماسى ازىرشە بەلگىسىز ەلباسىڭىزدىڭ باستاۋىندا رۋحى ءالسىز، تالابى كەم، بولاشاقتان ءۇمىتى از، ءىشى قۋىس مەملەكەت قۇرىلدى. تاۋەلسىز دەگەن اتى بولماسا، سول تۇڭعىش پرەزيدەنتىڭىزدىڭ وزىنەن باستاپ باسقاسىنا دەيىن شۇلدىرلەپ وزگە تىلدە سويلەيتىن، وزگە دىلدە ويلايتىن، ەشقاشان قازاق بولعىسى كەلمەيتىن، ونىڭ جەرى مەن بايلىعى عانا كەرەك جاڭا «قۇل يەلەرى» بوي كوتەرگەن ەل بولدىق تا شىقتىق كوپ وتپەي. سەنبەسەڭىز، قاراڭىز ماڭايىڭىزعا، تاۋەلسىزدىككە وتىز جىل بولعان بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە «وي، شىركىن، سويۋز كەزىندە بىلاي ءومىر سۇردىك قوي!» دەپ، كەڭىردەگىنىڭ تۇسىن باس بارماعىنىڭ تىرناعىمەن ورىپ تۇسەتىندەر ءالى كەزدەسەدى.

ۇلتتىق سانا بولماي، مەملەكەتتىك سانا ورنىقپايدى

الدىڭعى بيلىك، نەگە ەكەنىن، وسى قازاقتاردى وزگەرتىپ، باسى ازات قانا ەمەس، رۋحى دا ءور جاڭا قازاق جاساۋعا تالپىنبادى. ۇمتىلعانداي بەينە تانىتقانمەن، شىن مانىندە، الگىسى ەلدى دامەلەندىرىپ، الداۋسىراتقان دالباسا بىردەڭە بولىپ شىقتى. ءوزى وزگەرۋگە، ەلدى وزگەرتۋگە قۇلقى بولعان جوق، ايتەۋىر، جابۋلى قازان جابۋلى كۇيى قالا بەردى. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، الدىڭعى بيلىكتىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگى – وسى. ويتكەنى، دۇنيە دۇربەلەڭ بوپ جاتقان ورايلى، وڭتايلى ءساتتى وتكىزىپ جىبەردى. اياق-قولى، اۋزى-باسى ەركىن بولعانمەن، ساناسى ازات ەمەس كىسىلەرمەن مەملەكەت قۇرۋعا بولماس ەدى. قۇردىق دەپ كۇمپىلدەتكەن مەملەكەتىمىزدىڭ ءتۇرى، انە، اناۋ. ءبىر-اق كۇندە ءتۇپ قوتارىلىپ، اۋدارىلىپ قالماعانمەن، جۇگى اۋىپ بارىپ، باسقا بىرەۋلەردى كومەككە شاقىرىپ جاتىپ، اۋپىرىممەن ارەڭ الىپ قالدىق. ەندى ويلانباساق بولماس. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەلدە ءتۇپتىڭ تۇبىندە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىلماي، كوسەگەمىز كوگەرمەيدى. قازاقشا سويلەپ ەڭبەكتەنىپ، قازاقشا ويلاپ داميتىن ەل بولماي، ءاماندا ءتۇتىنىمىز ءتۇزۋ ۇشپايدى. ويتكەنى، بىلە-بىلسەك، ۇلت دەگەن – وتە بەرىك ىرگە تاس. سول ىرگە تاس نىق ورنىقپاي، ەشقاشان اسىعىمىز الشىسىنان تۇسپەيدى.

الدىڭعى ۇكىمەتتىڭ تاعى ءبىر قاتەلىگى – حالىقتى مال قۇرلى كورىپ، كۇندىز-ءتۇنى سولاردىڭ ءومىرى تولمايتىن بوتەگەسىن تولتىرۋمەن اينالىستى. اراسىندا اساپ-اساپ، ءوز قۇلقىندارىن دا اياماي تولتىرعانىن، ارتى اشىلعان بۇگىن كۇندە ارەڭ ءبىلىپ جاتىرمىز، اقتالماي كەتكەن قايران ءۇمىت! ادىرا قالعان قايران ۋاقىت! ونداي مۇمكىندىك قايتا اينالىپ كەلمەيدى عوي ەندى. اقىر اياعى، حالىقتى تاۋەلسىز ەل قۇرىپ جاتقانىنا ناندىرىپ، ازات ەلدە جاساپ جاتقانىن سەزىندىرە الماعان كۇيى تاريح قويناۋىنا كەتتى.

مۇنىڭ ءبارىن نەگە سونشا جەكسۇرىن بولىپ شۇبىرتىپ جاتىرمىز؟

جاڭا بيلىك تىڭداسىن دەپ، قۇزىرەتى كەڭەيگەن مەملەكەتتىك حاتشى ەستىسىن دەپ. سونان سوڭ جاقسىلاپ ويلانسىن، وتكەن وكىمەتتىڭ كەبىن كيىپ، قاتەلىگىن قايتالاماي، قيىندىقتان الىپ شىعار جاڭا جول تاپسىن دەپ. ونسىز دا «جاڭا قازاقستان» قۇرىلىپ جاتىر عوي، ونداعى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە – ۇلتتىق دەگەن قۇدىرەتتى نەگىزدى ۇمىتىپ كەتپەسىن دەپ.

ارينە، عاسىرلار بويى بوداندىقتا بولعان، ساناcى، ونى ايتپاعاندا، سول سانانى قالىپتاستىراتىن ءتىلدىڭ وزىندە قوسىلمايتىن قوس جاعالاۋدا قاق جارىلىپ قالىپ قويعان حالىقتى قايتا بىرىكتىرۋ، قالاي ايتساڭ دا، وڭاي شارۋا ەمەس. ال سودان سوڭ ەكەۋىن ءبىر-بىرىنە ەتەنە ەتىپ، ورتاق وتاندارىن قۇددى ءبىر اكەسى-شەشەسىن سۇيگەندەي ءسۇيدىرۋ، قيىن جاعدايدا الگى «ورتاق ۇيلەرىن» تىزە بىرىكتەرە وتىرىپ قورعاۋدى ۇيرەتۋ – اسا ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلاتىن ۇدەرىس. مۇندا، ءبارى ءبىر، ازات كەڭىستىككە شىعىپ، وڭاشا وتاۋ قۇرۋدىڭ بۇراڭ جولىنا تۇسكەن بارلىق ەلدەردەگى سياقتى – العاشقى كەزدە، جۇرتقا دەموكراتيانى ۇيرەتىپ، ونى ورنىقتىرۋدا مەملەكەتتىڭ ءوزى كومەككە كەلىپ، ءتۇرلى ينستيتتۋتتارى قول ۇشىن بەرگەنى سياقتى، بىزدە دە، ۇلتتىق سيپاتتى ايقىنداۋ ىسىندە، مەملەكەت كۇشىنە ارقا سۇيەمەي بولمايدى. ونسىز جۇمىس ماندىمايدى.

ءيا، بەلگىلى جاي، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ دەگەن باسقا جۇمىستى قاڭتارىپ قويىپ، كۇندىز-ءتۇنى «ۇلت»، «ۇلت» دەپ، قالا بەردى، «قازاق»، «قازاق» دەپ ايقايلاي بەرۋ ەمەس. ءبىزدىڭ جوعارىدا وتىرعانداردا ەسكىدەن قالعان ءبىر كاتە كوزقاراس بار. «ۇلت» دەسە، «ۇلتشىلدىق» (شاۆينيزم) قوزادى دەپ ويلايدى. بۇل تۇبىرىمەن تەرىس ۇعىم. كەرەك بولسا، سول قادامعا بارماي-اق… «ۇلت»، «ۇلت» دەپ ايقايلاماي-اق، «قازاق»، «قازاق» دەپ قاقساماي-اق، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا بولادى، ەگەر شىن نيەت، رياسىز ىقىلاس بولسا. وعان ورىس ءتىلى، نە باسقا بىردەڭە كەدەرگى ەمەس. تىلدە تۇرعان نە بار؟ ۇيرەنىپ الساڭ، ۇلكەن قۇرال، قاجەتىڭە جاراتاسىڭ دا، جونىڭە كەتە بەرەسىڭ. بىزدەگى ماسەلە تىلدە ەمەس، دىلدە، دىتتە بولىپ تۇر. ءور جاقتا وتىرعانداردىڭ دىتىندە. ءبىلۋىڭىز كەرەك، بىزدەگى ەڭ سۇرقيا، «باسىمەن كىرىپ كەتكەن يدەولوگيالىق قۇلدىق» – سول ءور جاقتا بولىپ وتىر. انا ءتىلىن بىلمەيتىن، بىلگىسى كەلمەيتىندەردىڭ كوبى سوندا ءجۇر جالبىزبالاپ جان باعىپ. سولار وزگەرۋى كەرەك الدىمەن. سودان سوڭ تومەنگە قاراي قۇلديلايدى وڭ وزگەرىس.

وسىعان دەيىن ادىمدى اشتىرماي، تۇساپ كەلگەن كەسىرلى كەدەرگى – سانامەن ماتالىپ، جۇرەكپەن بايلانۋ دەگەن قۇداي اتقان كەرتارتپالىق بولدى. قالىپتاسقان سول «سالتپەن» ءومىر ءسۇرۋدى دوعارۋ كەرەك. سوندا، اعىس ءوز ارناسىن تاۋىپ، جوڭكىلە جونەلەدى.

ءمۇبادا، قولدانعان شارا سىرەسكەن توڭدى ەرىتە الماسا، وندا ارداقتى الاش قايراتكەرلەرىنە جۇگىنۋ كەرەك. ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ و باستا، قولدارىندا تۇك بولماسا دا، سولاردىڭ اسىل ارمانى بولعان. سولاردان، الدا قۇرىلماق مەملەكەتتەرىنە الەمدەگى ەڭ ۇلى ۇلتتىق مەملەكەت – جاپويانى ۇلگى ەتىپ تاڭداپ العانى سەبەپتى «جاپون تىڭشىسى» اتانعان سول ارمانشىلداردان سۇراۋ كەرەك. بۇل جايىندا ولار از ايتقان، از جازعان جوق.

الگىندە عانا ايتقانىمىزداي، الدىمەن شىن نيەت، راس ىقىلاس بولسىن دەڭىز. ولار بولسا، اربانى دا سىندىرماي، وگىزدى دە ولتىرمەي، جۇكتى قيادان امان الىپ وتەتىن امال دا تابىلادى.

ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق، ءبىزدىڭ وتانىمىزدا ۇلتتىق سانا بولماي، ەشقاشان مەملەكەتتىك سانا ورنىقپايدى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ۇلت، قالاي ايتساڭىز دا، ۇزاعىراق ءومىر سۇرگەن قۇبىلىس، تۇسىنىكتى، ءتىپتى، قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورۋگە بولاتىن ناقتى نارسە. ال مەملەكەت… اجىراپ قالىپ، كوپ زاماننان سوڭ ەندى الاقانىمىزعا كەلىپ قونىپ جاتقان عايىپتىڭ قۇسى، تاڭسىق دۇنيە. سىرىن الىپ، مىسىن باسىپ، تۇعىرىنا تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن ۋاقىت قاجەت. سوندىقتان، ونى «ۇلت» دەيتىن التىن قازىققا بايلاۋ كەرەك. سوندا عانا تۇراقتى، تۇرلاۋلى بولادى. سيپاتتارى جاقىن ەگىز ۇعىمدى ۇندەستىرىپ، تاربيە باستاۋىن وسى قوس قۇندىلىقتى قوساقتاي وتىرىپ ورىستەتسە، جۇمىستىڭ جەمىستى بولارى ءسوزسىز. سوندا عانا جۇرت جۇپ ارنانىڭ ءنارىن بويىنا تەز ءسىڭىرىپ، جىلدام يگەرىپ كەتەدى.

سەرىك نۇعىمان

Abai.kz