Cۋرەتتە - جۇماحان كۇدەرين

5. جۇماحان   كۇدەرين

(قارا داپتەردىڭ يەسى)

 

الاش تاريحىندا اتى اتاۋسىز قالىپ كەلە جاتقان تۇلعانىڭ ءبىرى - جۇماحان ماۋسىمبايۇلى كۇدەرين.

Cۋرەتتە - جۇماحان كۇدەرين

5. جۇماحان   كۇدەرين

(قارا داپتەردىڭ يەسى)

 

الاش تاريحىندا اتى اتاۋسىز قالىپ كەلە جاتقان تۇلعانىڭ ءبىرى - جۇماحان ماۋسىمبايۇلى كۇدەرين.

ومىرباياندىق انىقتاما: 1893 جىلى سول كەزدەگى جەتىسۋ گۋبەرنياسىنىڭ لەپسى ۋەزىندە (قازىرگى اياكوز اۋدانىنىڭ ) تۋعان. 10 جاسقا تولعاندا ماۋسىمبايدىڭ بار مالى جۇتقا ۇشىراپ، اكەسى دە، اعاسى ءجۇنىس تە جالعا تۇرادى. ون جاسار جۇماحان اۋەلى اۋىل مولداسى مۇقاش باكەنوۆكە، ودان كەيىن اۋىل مۇعالىمى يشەنعالي جاباعىتاەۆقا جالدانا ءجۇرىپ ءدارىس الادى. ءسويتىپ، 1911 جىل «مامانيا مەدىرەسەسىن» ءبىتىرىپ، 1912 اعا سىنىپ وقشىلارىنا ساباق بەرەدى. 1913 جىلى قاپال اۋىلشارۋاشىلىق مەكتەبىنە ءتۇسىپ، ونى 1917 جىلى اگروتەحنيك (پولەۆود), ۆەتتەحنيك (سكوتوۆود) ماماندىعى بويىنشا تامامداعان سوڭ تالدىقورعان مەن لەپسىدە قىزمەت ەتەدى. ۋاقىتشا وكىمەتتىڭ جەتىسۋداعى كوميسسارى، «الاشوردانىڭ» جەتىسۋ بولىمشەسىنىڭ توراعاسى م.تىنىشباەۆتىڭ ۇسىنىسىسمەن 1918 جىلدىڭ 15 ساۋىرىندە لەپسى ۋەزىنىڭ جەر جونىندەگى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى (كوميسسارى) بولىپ تاعايىندالادى. اتقارعان ىستەرى: 1916 جىلى تۋعان جەرىنەن بوسىپ كەتكەندەردى تاريحي وتانىنا قايتارۋ (6 000 مىڭ ءتۇتىندى قايتارىپ اكەلگەن) جانە دەنىن قونىستانۋشىلار يەمدەنىپ العان اتا جۇرتىن تاريحي يەلەرىنە قايتارۋ، ەگىن ەگۋگە داعدىلاندىرۋ، حالىق اعارتۋ ءىسىن جولعا قويۋ، حالىق بيلەرى كەڭەسىن جۇرگىزۋ، قىزىل اسكەرگە («الاشورلانىڭ» جەتىسۋ جاساعىنىڭ كوميسسارى -ت.ج.), قازاق اتكومىنىڭ لەپسى ۋەزىندەگى وكىلى مىندەتىن اتقاردى. 1921 جىلى جايلاعان وبا اۋىرۋىنىڭ بەتىن قايتارۋ ماقساتىندا «ىسسىقكول تامىرىمەن وبانى ەمدەۋ» اتتى جارياحاتى جاريالاندى.

1924 جىلى تاشكەنتتەگى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى فاكۋلتەتىنە تۇسەدى. وقي ءجۇرىپ: قازاق-قىرعىز جەتىم بالالار مەكتەبىنىڭ مۇعالىمى، 1925 جىلى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا ماتەماتيكا ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى، 1926 جىلى قازاق ولكەسىنىڭ تۇركىستانداعى وكىلى، 1925-1927 جىلدارى قازاق عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى (توراعاسى ح.دوسمۇحامەدوۆ), رابفاكىڭ ءتۇرلى اعارتۋ كۋرستارىنىڭ دارىسكەرى، 1929 جىلدان قاپىلانبەكتەگى اۋىلشارۋاشىلىعى تەحنيكۋمىنىڭ جانە وااۋ-ءنىڭ وقىتۋشىسى  قىزمەتتەرىن اتقاردى. 1930 جىلى «عالىم اگرونوم» ماماندىعىنا يە بولدى.

وسى ارالىقتا الاش قايراتكەرى، امبەباپ عالىم، اگروتەحنيك-زووتەحنيك (1913-1917), عالىم-اگرونوم (1925-1930) جۇماحان ماۋسىمبايۇلى كۇدەرين - بيولوگيا (ۋلى جىلاندار، زياندى جاندىكتەر مەن جۇقپالى اۋرۋلار), بوتانيكا (تەحنيكالىق وندىرىستىك وسىمدىكتەر - كەندىر تالشىقتارى، تۇت تالشىقتارى، كوك ساعىز بەن تاۋ ساعىزى، ءداندى داقىلدار - تارى، جۇگەرى، قاراقۇمىق، سويا، قۇمىرشىق (جۇمىرشىق -?), دارىلىك وسىمدىكتەر - كوكپەك، تاتىران، يتسيگەك), ۋلى وسىمدىكتەر مەن مايلى وسىمدىكتەر، مال شارۋاشىلىعى (بيازى ءجۇن تالشىقتارى) سالاسى بويىنشا عىلىمي ەڭبەكتەر مەن زەرتتەۋلەر جاريالادى. وسى سالاداعى عىلىمي-زەرتتەۋلەرى وبا ىندەتى تۇسىندا جانە توقىما كاسىبىندە تاجىريبەدەن ءوتىپ، پايدالانىلۋعا ۇسىنىلعان. سونىمەن قاتار سالىستىرمالى سوزدىك پەن تەرميندىك سوزدىكتەردى، ادەبي وقۋلىقتاردى، مەكتەپ وقۋلىعىن قۇراستىرعان. جاراتىلىستانۋ سالاسىنداعى العاشقى وقۋلىقتار مەن تەرميندەردىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى.

ونىڭ نەگىزگى عىلىمي ەڭبەكتەرى مىناداي:

الىپپە (1919, مەكتەپتە قولجازبا تۇرىندە وقىلعان),

حالىق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى (1921-1930 جىلدارى ارالىعىندا قايتالانىپ باسىلىپ وتىرعان),

ورتا ازياداعى جىلان تۇقىمدارىنىڭ تۇرلەرى، قىزىلوردا، 1925,

مايلى وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرى، 1926

1926

يتسيگەك - ۋلى وسىمدىك، 1926-1927, قىزىلوردا.

كوكپەك - جىلقى ءۇشىن ۋلى وسىمدىك، 1926,

تارى، جۇگەرى تاعى دا باسقا قۋاڭشىلىققا شىدامدى وسىمدىكتەر، 1926, قىزىلوردا.

كەندىر - تەحنيكالىق داقىل، 1926, قىزىلوردا،

تاتىران - جەمدىك داقىل جانە ونى قىزىلشامەن بۋدانداستىرۋدىڭ ناتيجەسى، 1927, قىزىلوردا.

ون وقۋلىق (اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ 10 سالاسىنا تۋرالى بالالارعا ارنالعان وقۋلىق، 1928),

حالىق ادەبيەتىنىڭ قۇراستىرماسى (حرەستوماتيا). 5-جىلدىق وقۋشىلارعا ارنالعان (1929),

قۇمىرشىق (جۇمىرشىق - ؟) - باتىس قازاقستانداعى ازىقتىق وسىمدىك، 1929,

قاراتۇت - تابيعي جىبەك تالشىعىن بەرەتىن اعاش (الماتى، گازەتتە باسىلعان),

ن.ي.بارانسكي. ەكونوميكالىق جاعىرافيا، ءى ءبولىم، اۋدارما، (1927), ءىى ءبولىم، اۋدارما (1929, قولجازبا كۇيىندە قالعان),

بوتانيكا (وسىمدىك)  وقۋلىعى (ماسكەۋ، 1927),

قازاقستاننىڭ فيزيكالىق گەوگرافياسى (1929, قولجازبا كۇيىندە قالعان),

پ.ف.لەزگاف. فيزيكالىق گەوگرافيا، اۋدارما(1929, قولجازبا كۇيىندە قالعان),

وسىمدىكتەر تىرشىلىگى، 1930,

قوي جانە ونىڭ ءجۇنى، قازباسپا،1930

كەنەپ،1930, قىزىلوردا.

1930,

قازاقستان مالشارۋاشىلىعى، قولجازبا كۇيىندە قالعان، 1930,

تەحنيكالىق داقىلدار ەنتسيكلوپەدياسى، قولجازبا كۇيىندە قالعان، 1930,

كەندىر، اۋدارما، ماسكەۋ، 1931

جامباسبۇرشاق (سويا) - جان-جاقتى ازىقتىق ءداندى داقىل، اۋدارما، باسىلىم كورمەگەن، 1932.

جۇماحان كۇدەريننىڭ ءومىرى مەن عىلىمي ەڭبەكتەرى ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

 

1.

 

وسىنداي ءونىمدى عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسقان جۇماحان كۇدەرين مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ ىسىنە بايلانىستى 1930 جىلى 17-قىركۇيەكتە (كۇدەرين جۇماقان - 17/Iح -30 ج.) تاشكەنتتە ۇستالىپ، جاۋاپقا تارتىلدى. الدىڭعى تولقىننان كەيiنگi الاشتىڭ ەڭ كورنەكتى دە ءۇمiتتi توبىنىڭ ءبىر وكىلى رەتىندە ۇستالعان. ويتكەنى ج.كۇدەرينگە ناقتى ايىپ تاعىلىپ، قىلمىسى كورسەتىلمەگەن. تەك «الاشورداشىلاردىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىنىڭ كوسەمدەرى ۇلتشىل توپتان تىس»:

«وزدەرiنiڭ جولىن قۋاتىن iزباسارلاردى دايىنداۋدىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلە ەكەندiگiن ەسكەرە كەلiپ، ۇيىم مۇشەلەرi وقۋشى جاستاردى وزدەرiنiڭ قاراماعىنا iلiكتiرۋ ءۇشiن بەلسەندi تۇردە قيمىلدادى جانە ولاردى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋگە ۇمتىلدى.

گ). قازاقتىڭ مەملەكەتتiك باسپالارىندا - دوسمۇحامەدوۆ پەن ىسقاقوۆ دانيال (تاشكەنتتە), دۋلاتوۆ (قىزىلوردا دا), بوكەيحانوۆ پەن اۋەزوۆ (ماسكەۋدە) قىزمەت iستەدi.

د). وقۋلىقتاردى - بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، وماروۆ ەلدەس، دوسمۇحامەدوۆ ح. جانە («الاشوردانىڭ» كەزiندەگi يدەولوگيالىق باعىت-باعدار بويىنشا) جازدى.

ە). اۋدارما ادەبيەتتەرiمەن - بوكەيحانوۆ، دۋلاتوۆ، جۇماباەۆ، بايتاسوۆ (اۋدارمالاردىڭ ماعىناسىن بۇرمالاپ) كەرەكسiز، كەڭەس مەكتەپتەرi مەن بۇقارا حالىققا اسا قاجەتتi ەمەس كiتاپتاردى اۋدارۋمەن شۇعىلداندى», - دەگەن جالپىلاما ايىپتى ۇستانعان سياقتى.

ياعني، بەلسەندى عىلىمي قىزمەتى قىلمىس رەتىندە قاراستىرىلعان. سوندىقتان دا بولار جۇماحان كۇدەريننىڭ تۇرمەدەگى كورسەتىندىلەرى ءتىپتى ەلەۋسىز.

30-جىلى 6 قىركۇيەكتە تەرگەۋشى م.تىنىشباەۆقا:

ء"سىز تاشكەنتتەگى استىرتىن ۇيىمعا تارتىلعان كۇدەرين جۇماقاننان، اۋەزوۆ مۇحتاردان، قوجامقۇلوۆ ناسىردان، كوشكىمباەۆتان باسقا، تاعى كىمدەردىڭ قاتىسقانىن بىلەسىز؟ تۇركىستانداعى كوتەرىلىس تۋرالى كۇدەريننەن حات الىپسىز عوي. وسپانوۆ ءالىمحان سادىر مەن ماتايلاردىڭ، الاكول اۋدانى تۇرعىندارىنىڭ قىتايعا بوسىپ جاتقانىن سىزگە حابارلاپتى عوي"- دەپ جورتا سۇراق قويعان.

م.تىنىشباەۆ بوپساعا تۇسپەس ءۇشىن:

„تاشكەنتتە استىرتىن ۇيىمنىڭ جۇمىس ىستەگەنىن، وعان كۇدەرين جۇماقاننىڭ، اۋەزوۆ مۇحتاردىڭ، قوجامقۇلوۆ ناسىردىڭ، كوشكىمباەۆتىڭ، تاعى باسقا كىمدەردىڭ قاتىسقانىن بىلمەيمىن. كۇدەرين تاشكەنتكە 24-جىلى كەتتى.  20-21 جىلدارى  ستۋدەنتتىك ۇيىم قۇرىلماسا كەرەك. وعان ۇيىم جايىن مەن ايتقان شىعارمىن. ويتكەنى ول ماعان رۋ جاعىنان ەڭ جاقىن ادامنىڭ ءبىرى. ءاربىر ماسەلە جونىندە مەنىمەن اقىلداسىپ وتىراتىن. ورتاشالاردىڭ ۇيىمىن قۇراتىندىعى تۋرالى ماعان ەشتەڭە ايتپادى. كۇدەرينمەن مەن وتكەن جىلى الماتىدا كەزدەستىم. شىمكەنتتەگى وقيعالار جونىندە قۇلاعدار ەتكەنىمدى بۇرىنعى كورسەتىندىمدە كورسەتكەمىن. تاشكەنتتە تۇرعان كەزىمدە قازاقستانداعى جاعدايلار تۋرالى كۇدەرينگە ايتقان دا شىعارمىن. قازاقتاردى جازالاۋ، اسىرەسە، 1916 جىلعى كوتەرىلىس اسا قاتىگەزدىكپەن جۇرگىزىلدى دەپ. مۇنى ايتپاۋ مۇمكىن ەمەس.  ودان باسقاسى ناقتى ەسىمدە جوق.  الماتىداعى كەزدەسكەن ادامدارمەن  اراداعى اڭگىمەمدى بۇرىنعى جاۋابىمدا كورسەتكەنمىن. تىلەۋليندى تانىمايمىن دا، بىلمەيمىن دە. ول تۋرالى وسى اباقتىدا وتىرعاندا ەستىدىم»,- دەگەن جاۋاپ  ايعاق بولا الادى.

ال بۇر كورسەتىندىنى تەرگەۋشىلەر «ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا:

«قازاقستاننىڭ اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىندارىنا كومەك كورسەتۋ ءۇشiن 1922 جىلى قۇرىلعان „اشتارعا كومەك كورسەتۋ" كوميسسياسىن استىرتىن ۇيىمعا جاڭا مۇشەلەر تارتۋعا پايدالاندى، ايىپقا تارتىلعان اۋەزوۆ مۇحتار مەن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا قازاقستاننىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنە ۇندەۋ جولداندى، ورىنبور قالاسىندا تۇرعان اشتارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنداعى استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەلەرi ۇيىمعا ادام تارتۋمەن اينالىستى، مىسالى، ايىپكەر دوسمۇحامەدوۆ جاhانشا بۇرىنعى جەتiسۋ وبلىسىنداعى اشتارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىنىڭ وكiلi, الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى ايىپكەر سۇلەەۆ بiءلالدi ۇيىمعا تارتتى، وعان ۇيىمنىڭ باعدارلاماسىنىڭ بiر داناسىن تاپسىردى. باعدارلامانىڭ بiر داناسى اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ جەتiسۋ وبلىسىنداعى لەپسi اۋدانىنداعى وكiلi كۇدەرين جۇماحاننىڭ قولىنا تيگەن (№ 541784-iس، 1ت.، 403 جانە 404-پاراقتار، № 2370-iس، 1 ت.، 177, 178 جانە 179-پاراقتار),- دەپ ءتۇسىردى.

م.تىنىشباەۆ ءوزىنىڭ «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ تەڭ توراعاسى كەزىندە الاش جاساعىن قارۋلاندىرۋ ءۇشىن جاساقتالعان اسكەري توعاناقتى - جەتىسۋداعى جانە قىتايعا بوسىپ كەتكەن اش قازاقتارعا كومەك ءۇشىن جينالعان ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك ەدى - دەپ ۇيلەستىرە بايانداعان (مۇنى ايتپاسقا بولمايتىن، ويتكەنى تەرگەۋشىلەردىڭ قولىندا ناقتى دەرەكتەر بار ەدى) جاۋابىنداعى:

«1919 جىلى قاڭتاردا مىرزاحان تولەباەۆ، جۇماقان كۇدەرين، مەن ۇشەۋمىز ۇشارالداعى اننەنكوۆقا كەلىپ، تانىستىق. ءبىر ساعاتتاي اڭگىمەلەستىك. ول ءوزىن قازاقتاردىڭ جاقسى قابىلداپ جاتقانىن ايتتى. سول كەزدە قىزىلداردىڭ كەلە جاتقانى تۋرالى سۋىت حابار كەلدى دە، ءبىز اتتانىپ كەتتىك»، - دەگەن ءسوزى عانا نازار اۋدارادى.

ويتكەنى، جۇماحان كۇدەريننىڭ ومىرىندەگى بىزگە بەيمالىم تۇس تا وسى 1918-1922 جىلداردىڭ اراسى. ت.گ.كۇدەرينا - ناسونوۆانىڭ ەستەلىگى مەن قىزى ل.ج.كۇدەرينانىڭ ماعلۇماتى بويىنشا، جۇماحان كۇدەرين 1918-1920 جىلداردىڭ ارالىعىندا قىزىل پارتيزانداردىڭ قۇرامىندا  چەركاسكى قورعانىسىنا قاتىسقان، بكپ(ب) قاتارىنا وتكەن. ءتىپتى، قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ انىقتاماسىنىڭ وزىندە پارتيانىڭ قاتارىنان ەشقانداي سەبەپسىز  (مەحانيچەسكي) شىعىپ قالىپتى. ال ل.كۇدەرينا مۇنى ج.كۇدەريننىڭ وگپۋ قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان جاسالعان قىسىم مەن زورلىققا قارسىلىق رەتىندە پارتبيلەتىن وتكىزگەن - دەپ تۇسىندىرەدى. «الاشوردا» ۇكىمەتى كەڭەس جاعىنا شىعىپ، احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاق ولكەلىك رەۆكومىنىڭ مۇشەلىگىنە وتكەننەن كەيىن، الاشورداشىلاردىڭ ەكىنشى تولقىنىنىڭ دەنى پارتيا قاتارىنا كىرىپ، «ەل قىزمەتىنە» ارالاسقانىن ەسكەرسەك، ج.كۇدەريننىڭ دە بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ مۇشەلىگىندە بولۋى ابدەن تۇسىنىكتى. چەكيستەرردىڭ ارانداتۋى مەن جاۋىزدىعىنا كورسەتىلگەن ساياسي قارسىلىق رەتىندە ساپتان شىعۋى دا سەندىرەدى. الايدا، «قىزىل پارتيزانداردىڭ»، ونىڭ ىشىندە م.تىنىشباەۆتىڭ ۇزدىكسىز اشىنا اشكەرەلەۋمەن بولعان «جەتىسۋدىڭ قازاقتارىن قان قاقساتقان، مالى مەن استىعىن توناعان، ونىڭ ءوزىنىڭ اۋىلىندا (چەركاسكى قورعانىندا) اكەسىنەن باستاپ ەستيار بالاعا دەيىن قىرىپ سالعان «اعايىندى باسكەسەرلەر مامونتوۆتىڭ» پارتيزاندارىنىڭ قۇرامىندا بولۋى قيسىنعا كەلمەيدى. بۇل - قىزىل پارتيزاندار مەن قىزىل اسكەرگە قارسى سوعىسقان الاشوردا جاساعىنا  قارسىلىق، م.تىنىشباەۆقا قارسىلىق، ونىڭ اكەسىنىڭ قازاسىنا قاتىسى بار - دەگەن وي تۋدىرادى. ال، شىندىق وعان مۇلدەم قاراما-قارسى. وزگەسىن بىلاي قويعاندا، م.تىنىشباەۆتىڭ جوعارىداعى:

«1919 جىلى قاڭتاردا مىرزاحان تولەباەۆ، جۇماقان كۇدەرين، مەن ۇشەۋمىز ۇشارالداعى اننەنكوۆقا كەلىپ، تانىستىق. ءبىر ساعاتتاي اڭگىمەلەستىك», - دەگەن مالىمەتىن قالاي تۇسىنەمىز.

«الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولىمىنىڭ تەڭ توراعاسى، قىزىلدارمەن ەكى جىلعا جۋىق اشىق مايداندا سوعىسقان الاش جاساعىنىڭ ساياسي جەتەكشىسى سەمەيدەن ارمياعا قارۋ-جاراق، كيىم-كەشەك، ات-اربا، قاراجات اكەلىپ، اق گۆارديشىلار مەن اتامانعا تاپسىرعان، س.امانجولوۆ باسقارعا الاش اسكەرىنىڭ جاي-كۇيىن ءا.بوكەيحانوۆقا حابارلاپ وتىرعان م.تىنىشباەۆپەن بىرگە ج.كۇدەرين نەگە اتامان اننەنكوۆقا جولىعۋعا كەلەدى؟ دەمەك، ج.كۇدەرين تىنىشباي اقساقالدى وققا بايلاعان «قىزىل پارتيزانداردىڭ» قۇرامىندا بولماعانى.

بۇدان كەيىن دە وسى ماسەلەلەر سان قايتارا تاپتىشتەلىپ سۇرالعان. م.تىنىشباەۆ تا: «ماعان تۋىستىق جاعىنان ەڭ جاقىن ادام ەدى»،- دەگەننەن اسىپ ەشقانداي ارتىق ماعلۇمات بەرمەگەن. وسى ورايدا تاباندى ىزدەنۋشى، مۇراحاتتاردىڭ شىن جانى كۇيەرى بولات ناسەنوۆتىڭ جيناعىنداعى وراز جاندوسوۆتىڭ تەرگەۋگە بەرگەن جاۋابىندا جۇماقان كۇدەرين تۋرالى:

«... كۇدەرين اننەنكوۆتىڭ باندىسىنىڭ قۇرامىندا قايرات كورسەتكەن بەلسەندى الاشورداشىنىڭ ءبىرى. قاراكەرەي رۋىنىڭ كوسەمى، تىنىشباەۆتىڭ وڭ قولى، اتامان اننەنكوۆتىڭ قۇرامىنداعى الاشورداشىلاردىڭ توراعاسى...»,- دەپ (ب.ناسەنوۆ، تاريحي قۇجاتتار مەن ارحيۆ مۇراحاتتارى، ءۇىى توم، 75-بەت) ماعلۇمات بەرەدى.

بۇل كورسەتىندىنىڭ تەرگەۋشى تاراپىنان قوسىلعان اشكەرەلەۋشى ساياسي سوزدەرىن ەسكەرمەسەك، نەگىزگى دەرەكتەرى اشىنعان ازاماتتىڭ جان قىسىلعانداعى جالعان سوزىنە جاتپايدى. ءبىرىنشى، «كۇدەرين اننەنكوۆتىڭ باندىسىنىڭ قۇرامىندا قايرات كورسەتكەن بەلسەندى الاشورداشىنىڭ ءبىرى. قاراكەرەي رۋىنىڭ كوسەمى، تىنىشباەۆتىڭ وڭ قولى، اتامان اننەنكوۆتىڭ قۇرامىنداعى الاشورداشىلاردىڭ توراعاسى»، - دەگەندە ناقتى اقيقاتتى ايتىپ وتىر.

ويتكەنى م.تىنىشباەۆتىڭ ءوزى دە ج.كۇدەرين «تۋىستىق جاعىنان ماعان ەڭ جاقىن ادام» دەپ اشىق كورسەتىپ وتىر. ەكىنشىدەن، ت.تىنىشباەۆپەن بىرگە ءۇشارال قالاسىندا اتامان اننەنكوۆپەن كەزدەسكەنى دە انىق. ءۇشىنشى، 1920 جىلى و.جاندوسوۆ سارقانعا كەلىپ، م.تىنىشباەۆ ەكەۋى الاش جاساعىن رەسمي تۇردە تاراتىپ، ولاردى قىزىل اسكەر قاتارىنا الىپ، جاساقتالىپ جاتقان قازاقتىڭ تۇڭعىش اتتى پولكىنىڭ قۇرامىنا قوسىلۋ ءۇشىن اۋليە - اتا قالاسىنا ءوز قولدارىمەن اتتاندىرعان. وعان «لەپسى ۋەزىنىڭ جەر جونىندەگى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى (كوميسسار) ج.كۇدەرين» دە قاتىسقان. ءتورتىنشى، جەتىسۋ - 1920-1922 جىلى جۇرگىزىلگەن جەر رەفورماسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقتاردان قونىستانۋشىلار تارتىپ العان جەر ءوز يەلەرىنە تولىق قايتارىلىپ بەرىلگەن بىردەن ءبىر گۋبەرنيا بولىپ تابىلادى. وسى تۇستا م.تىنىشباەۆ پەن و.جاندوسوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن ج.كۇدەرين جانە باسقا دا ەل ازاماتتارى قىتايعا بوسىپ كەتكەن 6 000 ءتۇتىندى، ياعني، وتىز مىڭعا جۋىق ادامدى وتانىنا قايىرىپ اكەلىپ، اتا جۇرتىنا قونىستاندىرعانى تاريحي دەرەكتەردە سانىنا دەيىن كورسەتىلىپ جازىلعان. و.جاندوسوۆتىڭ الاش جاساعىن بەيبىت تاراتىپ، سونىڭ نەگىزىندە اتتى قازاق اسكەر پولكىن قۇرعانىن جاسىرىپ، ءبىر جىل ۋاقىتتى كەيىندەتىپ كورسەتىپ: «مەن ونى 1921 جىلى جەر رەفورماسى تۇسىندا ۇلتتىق ىسكە تارتتىم»، - دەپ وتىرعانىندا وسىنداي استار بار. ال 1922-جىلعى پارتيالىق تازالاۋ كەزىندە بوي تاسالاعان. و.جاندوسوۆتىڭ جىلداردى اۋىستىرىپ:

«اننەنكوۆتىڭ باندىسى تالقاندالعاننان كەيىن: «قىتايعا ءوتىپ كەتسەم بە، جوق، كەڭەس وكىمەتىنەن كەشىرىم وتىنەيىن بە؟»،- دەپ ەكىويلى بولعان كۇدەرين اۋىلدا ۇزاق جاسىرىنىپ ءجۇردى. اقىرى سوڭعى شەشىمگە كەلىپ، اراعا كىسى سالىپ، مەنىمەن بايلانىستى. مەن ونى 1921 جىلى جەر رەفورماسى تۇسىندا ۇلتتىق ىسكە تارتتىم. 1922 جىلى كۇدەرين تاشكەنتكە كەتتى», - دەپ كورسەتۋىندە دە ءبىر كىلتيپان بار.

ويتكەنى، جۇماحان كۇدەريننىڭ تاشكەنتكە 1924 جىلى بارعانىن قازاق وقۋ اعارتۋ ينستيتۋتىنا ماتەماتيكا پانىنەن ءدارىس بەرۋگە قابىلدانعان بۇيرىق راستايدى. ال بۇل ەكى ورتادا ول رايىمجان مارسەكوۆپەن بىرگە سىرت اسىپ، شەتتە جاسىرىنىپ ءومىر سۇرگەن دەپ جورامالداۋعا تولىق نەگىز بار. ونىڭ سەبەپتەرىن وتباسىنىڭ كەيىنگى تاعدىرى دا دايەكتەي الادى.

تەرگەۋدىڭ ايىپتاۋ قورىتىندىسىنداعى جالپىعا ورتاق:

«قازاق بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل ينتەليگەنتسياسى اقپان توڭكەرىسنەن كەيىن ۇلتشىل «الاش» پارتياسىنىڭ قاتارىنا كىرىپ، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىندا، اقگۆاردياشىل كازاكتار مەن گەنەرال كولچاكتىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ارمياسىمەن بىرىگىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى اشىق كۇرەسكە شىقتى، سودان كەيىن، كونتررەۆوليۋتسيالىق ارميا مەن («الاشوردا») ۇكىمەتى تالقاندالعان سوڭعى كەشىرىمگە جاتقىزىلعاننان كەيىن دە كونتررەۆوليۋتسيالىق پيعىلداعى توپتار ءوزىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ارەكەتتەرىن ودان ءارى جالعاستىردى»,- دەگەن تۇجىرىمنان عانا ج.كۇدەرينگە قاتىستى ايىپتىڭ مازمۇنى اڭعارىلادى.

دەمەك، اشىق دەرەك كەلتىرىلمەسە دە، جۇماحان كۇدەريندى - ەڭ كوپ ساندى جانە اشىق مايداندا جان الىپ، جان بەرىسكەن «الاشوردانىڭ» جەتىسۋداعى قارۋلى اسكەرىنىڭ ساردار جاۋىنگەرى، اتاقتى قانقۇيلى «قىزىل پارتيزانداردىڭ» قىزىل قىرعىنىنا توسقاۋىل قويعان مايدانگەر - دەۋگە تولىق نەگىز بار. ونىڭ ومىرىندەگى كوپتەگەن جۇمباقتىڭ ءبىرى دە وسى الاش جاساعىنىڭ ساردارى - نەمەسە  «قىزىل ارميانىڭ كوميسسارى» بولۋىنا تىكەلەي بايلانىستى دەگەن تۇجىرىمعا كەلەمىز. ونى كەيىننەن قۇرالعان وتباسى بىلە دە بەرمەۋى مۇمكىن. ءبىلىپ تە قاجەتى جوق ەدى.

سونىمەن قاتار ساناداعى ازاماتتىق سوعىستىڭ تاتى جۇماحان كۇدەريننىڭ دە تاعدىرىنا كەسىرىن تيگىگەن. ل.ج.كۇدەرينانىڭ اتا اۋلەتى تۋرالى تاباندى ىزدەستىرۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە ج.كۇدەريننىڭ «سەبەپسىز تۇتقىندالۋىنا» حالەل عابباسوۆ پەن جاقىپ اقباەۆقا، شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنا تاعىلعان «اۋىل شارۋاشىلىق مايدانىنداعى قىلمىستار» تۋرالى قورىتىندىداعى:

«تۋىسقاندارىن كولەكتيۆيزاتسياعا، تارگىلەۋگە قارسى كوتەرىلىسكە شىعۋعا ۇگىتتەگەن، قاساقانا مال شىعىنىنا جول بەرگەن، قارۋلى باندى ۇيىمداستىرىپ، شەت ەلگە ءوتىپ كەتۋگە شاقىرعان، كەڭەس وكىمەتىنىڭ الىم-سالىعىن تولەۋدەن باس تارتىپ، ونىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن بۇلدىرۋگە كەڭەس بەرگەن», - دەگەن ايىپ جەلەۋ بولعان.

ءسويتىپ، تاعدىر تاۋقىمەتى «اتادان تۋعان التاۋعا»، ياعني، ماۋسىمبايدىڭ وزىنە، بايبىشەسى ايسادان تۋعان - ءجۇنىس، جۇماحان، تولەۋبەكتىڭ، توقالى ايادان (اي، ايقىز -?) تۋعان - حاسەن، قۋاندىق (قۋاش), ماريامنىڭ تالايىنا بۇيىردى. تارگىلەۋ مەن مويىنسەرىك ناۋقانى ولاردىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتتى. ەگىنشىلىكپەن اينالىسپايتىن 6 تۇتىنگە تيەسىلى 3 ساۋىن سيىر، 2 بۇزاۋ، 4 تايىنشا، 21 جىلقى، 3 تۇيە،101 قويى تارگىلەنگەن وتباسىنا تاعى دا، العاشىندا - 40 پۇت، كەيىننەن - 200 پۇت استىق سالىعىن سالعان. ءسويتىپ، جالپى قۇنى 385 سوم مولشەرىندە سالىق تولەۋدەن باس تارتتى دەگەن ايىپپەن بۇرىننان كەلە جاتقان «جەر مەن جەسىر داۋىنىڭ قارسىلاس توپتاعى قايراتكەرلەرى» اۋىلناي ەرعاليەۆتىڭ، بەلسەندىلەر نازاربەك قوجاحمەتوۆ پەن اشىربەك قارامۇرزيننىڭ كورسەتۋى بويىنشا بۇرىنعى بولىس، بي، 1875 جىلى تۋعان، 55 جاستاعى ماۋسىمباي كۇدەرين 1930 جىلى 10 اقپان كۇنى «بايلارعا سالىنعان ازىق-تۇلىك سالىعىن تولەۋدەن باس تارتقان» زيانكەس باي رەتىندە تۇتقىندالىپ، وگپۋ-ءدىڭ ۇشتىگىنىڭ شەشىمىمەن 3 ناۋرىز كۇنى 58-باپتىڭ 10 تارماعى بويىنشا 5 جىلعا ەڭبەك تۇزەتۋ لاگەرىنە جىبەرىلىپ، جەر اۋدارىلىپتى. كۇن كورىس كوزىنەن ايىرىلعان وتباسىنىڭ شاڭىراعىن ورتاعا تۇسىرگەن اۋىلناي ەرعاليەۆ وگپۋ-ءدىڭ رەسپۋبليكالىق ساياسي باسقارماسى تەرگەۋشىلەرىنىڭ سۇراتقان انىقتاماسىنا:

«اياگوز اۋدانى ايعىن اۋىلدىق كەڭەسى بەرگەن بۇل انىقتاما، ازامات جۇماحان كۇدەريننىڭ وسى اۋىلدىق كەڭەستىڭ تۇرعىنى، الەۋمەتتىك تەگى - باي وتباسىنان شىققانىن راستايدى. ونىڭ اكەسى - ماۋسىمباي ازىق-تۇلىك سالىعىن تولەمەگەن زيانكەس باي رەتىندە - 30-جىلى سوتتالىپ، جەر اۋدارىلدى. اعاسى ءجۇنىس جانە تۋىستارى - اعىباي مەن بۇعىباي باندىلىق قوزعالىستىڭ بەلسەندى مۇشەلەرى ەسەبىندە قىتايعا قاشىپ كەتتى، قازىر سول جاقتا تۇرادى»;

«... ماۋسىمباەۆ تولەۋبەك 31-جىلى تۇتقىندالىپ، جەر اۋدارىلعان. 31-جىلى باندىلىق توپ ۇيىمداستىرىپ، قىتايعا قاشىپ كەتتى», - دەپ جاۋاپ بەرگەن.

تۋرا وسىنداي انىقتامالار احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، جاقىپ اقباەۆتىڭ،  مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ، حالەل عابباسوۆتىڭ اۋىلدىق كەڭەسىنەن تەرگەۋگە ءتۇسىپ جاتقان بولاتىن. ارينە، ونداعى ادام اتتارى باسقا بولعانىمەن دە مازمۇندارى بىردەي ەدى. سونداي اۋىلدىق بەلسەندىلەردىڭ انىقتامالارىنداعى اشكەرەلەۋشى «دەرەكتەردى جيناقتاپ وتىرعان» تەرگەۋ باسقارماسىنىڭ سۇراقتارى دا سول باعىتقا قۇرىلدى. بۇل انىقتامالار تەرگەۋدىڭ قوسىمشا تومىنا جيناقتالعان. ايعىن اۋىلىنداعى بۇل باقاستىقتىڭ ءتۇپ تامىرىن ج.كۇدەريننىڭ قوساعى ت.گ.كۇدەرينا-ناسونوۆا:

«اۋىلدا - باسقانىڭ قالىڭدىعىن الىپ قاشىپ اكەتۋ ءداستۇرى بولعان. تولەۋبەك ەرجەتكەن سوڭ ءوزىنىڭ سەرىكتەستەرىمەن بىرىگىپ باسقا ءبىر رۋدىڭ جىگىتىنە ايتتىرىلىپ، قالىڭمالى باياعىدا تولەنىپ قويىلعان باتىم قىزدى الىپ قاشادى. ءسويتىپ، ىرگەلەس ەكى رۋدىڭ اراسىندا دۇشپاندىق باستالادى. كوللەكتيۆتەندىرۋ ناۋقانى باستالعاندا قارسى رۋ كۇشەيىپ، ولاردىڭ ەلدەستەرى اۋداندىق مەكەمەلەردەگى جاۋاپتى قىزمەتكە ورنالاسىپ، بيلىكتى قولعا الادى. ءسويتىپ، كەك قايتارۋ مەن قۋدالاۋدىڭ بارلىق مۇمكىندىگى ىسكە قوسىلادى»,- دەپ (ت.گ.كۇدەرينا-ناسونوۆا، ل.ج.كۇدەرينا. وتكەن ءومىر. موسكۆا. «فەنيكس» قورى، 1994) تۇسىندىرەدى.

ءيا، مۇنداي قازاقى كۇرەس تاسىلدەرى ح.عابباسوۆتىڭ تەرگەۋ ىسىنە قاتىستى «بايبىشە - توقال تراگەدياسى» اتتى تاراۋدا بارىنشا تولىق قامتىلعان ەدى. ەندى، مىنە، كانىگى جەر مەن جەسىر داۋىنىڭ كارى تامىرى ءسوتسياليزمنىڭ توپىراعىنا شوگىرلەنە كىرىپ، جاڭاشا تۇرلەنىپ، تاپتىق كۇرەستىڭ بۇرلەگەن تىكەندى بۇرىنە اينالدى. ارينە، جۇماحان كۇدەرين ءوزىنىڭ اۋلەتىنىڭ باسىنداعى جەسىر داۋىنسىز دا جازاعا تارتىلاتىن ەدى. الايدا، وتىز جەتىنشى جىلعا دەيىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە عىلىمي جەتىستىككە جەتۋگە مۇمكىندىك اشىلار ما ەدى، كىم ءبىلسىن. ارينە، بۇل جاقسى تىلەكتەگى جاي بولجال عانا.

وسىعان وراي قويىلعان سۇراقتارعا بەرىلگەن م.تىنىشباەۆتىڭ:

«... كۇدەرين ماعان 30-جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ باسىندا الماتىعا حات جازىپ، تۇركىستان اۋدانىنداعى كوتەرىلىسكە قازاقتاردىڭ، ورىستاردىڭ، كاۆكازدىقتاردىڭ قاتىسقانى تۋرالى حابارلاپتى. مەن ماتاي مەن سادىرلار تىنىش (م.تىنىشباەۆتىڭ ءوز اۋىلى - ت.ج.) دەدىم، ال وسپانوۆ ءالىمحان الاكول مەن ءۇرجار اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى قىتايعا اۋىپ جاتقانىن نەمەسە اۋىپ كەتكەنىن ايتتى" (م.تىنىشباەۆ)»,- دەگەن ءبىر-ەكى سويلەمنەن تۇراتىن جاۋابىنىڭ وسىنداي جاناما استارلىق ماڭىزى بار دەپ ەسەپتەيمىز.

قالاي دەگەنمەن دە، اۋىلنايلاردىڭ بەلسەندىلىگى مەن اعايىننىڭ باس ارازدىعى جۇماحان كۇدەريننىڭ قىركۇيەك ايىندا تۇتقىندالۋىنا الىپ كەلگەنى جانە تەرگەۋشىلەرگە «دالەلدى سەبەپ» تاۋىپ بەرگەنى انىق. ءتونىپ كەلە جاتقان اشارشىلىقتىڭ زاردابىن ەرتە سەزگەن ەل اراسىندا شەتكە قاراي بوسۋعا بەت العانى كەڭەس وكىمەتىنە دە، ونىڭ ىشىندە گولششەكينگە دە ءمالىم بولاتىن. مۇنىڭ استارىن تۇسىنگەن م.تىنىشباەۆ ءوزىنىڭ كەلەسى  كورسەتىندىسىندە:

«ايتايىن دەگەنىم، مەن 22-جىلدان كەيىن ەشقانداي دا ۇيىمعا مۇشە بولعان ەمەسپىن. بۇل ناقتى شىندىق. تەك كەڭەس وكىمەتى مەن پارتيانىڭ كەيبىر شارالارىنا نارازىلىعىن بىلدىرگەن بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ پىكىرلەس ادامدارىنىڭ توبى عانا بولدى. سىن پىكىرلەر ايتتىق. مىسالى، حالەل دوسمۇحامەدوۆ 28-جىلعى بايلاردى تاركىلەۋ ناۋقانى تۋرالى: «بۇل دۇرىس، كەڭەس وكىمەتى بۇل ناۋقاندى ورىندى جۇرگىزىپ وتىر»، - دەدى. سوندىقتان دا مەن ەشقانداي دا ۇيىمعا قاتىسقان دا، سويلەگەن دە ەمەسپىن. ولارعا قاتىسىم دا جوق. مەنى بانديتيزممەن ايىپتاۋ تىم ۇشقارىلىق. ويتكەنى مەن ەشقاشاندا بانديتتىكپەن اينالىسقان جوقپىن. ال ۇلكەن الماتى وكرۋگىندەگى ماتايلار مەن قاراكەرەيلەردىڭ قوزعالىسىنا كەلسەك، بۇل ايتەۋىر رۋلاس ەكەن دەپ جورتا ايتقاندىق. ولاردىڭ قوزعالىسى مەن شەكارا اسىپ كەتۋىنە مەنىڭ قاتىسىم جوق. مۇنى قالاي تۇسىنەسىز، ونى ءوزىڭىز ءبىلىڭىز», - دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتا جاۋاپ بەرەدى.

جالپى، الاش قايراتكەرلەرىنە قارسى جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ىسىندەگى كورسەتىندىلەر مەن ايعاقتاردىڭ ساياسي قابىرشاعىن ارشىپ تاستاسا، وندا مۇنداعى ايىپتاۋلاردى، م.تىنىشباەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، ءا.ەرمەكوۆ جانە باسقالار ءدال تاۋىپ قولدانعانىنداي، «پىكىرلەس دامداردىڭ ءار ءتۇرلى ساياسي شاراعا قاتىستى بىلدىرگەن پىكىرلەرى» عانا. ال ونى شيرىقتىرىپ، ءورشىتىپ، قاستاندىق ارەكەت دارەجەسىنە كوتەرۋ - جازالاۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ امالى. وعان «ايىپتاۋ قورىتىندىسىنداعى» جوعارىداعى م.تىنىشباەۆتىڭ كورسەتىندىسىن:

«بiز، ۇيىم مۇشەلەرi, بايلاردىڭ جەر اۋدارىلۋىنا جانە ولاردىڭ مال-مۇلكiنiڭ تاركiلەنۋiنە قارسى شارا قولدانىپ، ولارعا الدىن-الا ەسكەرتiپ وتىردىق، ءسويتiپ ناۋقاننىڭ جۇرگiزiلۋiنە بوگەت جاسادىق. سونىڭ iشiندە، مەنiڭ ءوزiم بiرەۋلەر ارقىلى تۇرىسبەكوۆتەرگە، تاڭiربەرگەنوۆتەرگە جانە ەسەنقۇلعا تاعى باسقالارعا، سونىمەن قاتار لەپسi ۋەزiندەگi ءوزiم شىققان «نايمان» رۋىنىڭ بايلارىنا حابار بەردiم (تىنىشباەۆتiڭ جاۋابىنان، № 2370-iس، 1 ت.، 125-پاراق جانە ح. دوسمۇحامەدوۆتiڭ جاۋابىنان، 207-پاراق)»,- دەگەن مازمۇندا «وڭدەلىپ» جازىلعانى مىسال بولا الادى.

1930 جىلى 20-قاراشا كۇنى» تەرگەۋشىلەر مىناداي شاراعا باردى:

«الماتى. پپ وگپۋ-ءدىڭ ەرەكشە ءبولىمىنىڭ 1-بولىمشەسىنىڭ باستىعى: تەرگەۋ جۇرگىزۋ ءىسى تۋرالى ۋپك-ءنىڭ 116 بابىنا سايكەس №2370 ءىس بويىنشا قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىن قۇرعانى ءۇشىن ۋك-ءتىڭ 58-7, 58-11, 59-3 باپتارى بويىنشا ايىپ تاعىلعان ازاماتتار:

1. تىنىشباەۆ مۇحامەدجاننىڭ، ... 18. قوجامقۇلوۆ ناشيردىڭ، 19. كۇدەرين جۇماقاننىڭ، ... 30. وتەگەنوۆ سادىقتىڭ ۇستىنەن قوزعالعان ءىستى مەرزىمىندە اياقتاۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە جانە كۋالاردى شاقىرىپ، بارلىق وقيعانى انىقتاۋ  كەرەكتىگىنە بايلانىستى قاۋلى ەتەمىن:

№2370 ءىس بويىنشا جوعارىداعى جاۋاپقا تارتىلعانداردى تەرگەۋ تۇرمەسىندە ۇستاۋدى 1932 جىلدىڭ ءبىرىنشى قاڭتارىنا دەيىن سوزۋ تۋرالى سسسر يكوم-نا ۇسىنىس جاسالسىن. بۇل تۋرالى ءتارتىپ ساقتاۋ ورىندارىنداعى تەرگەۋدىڭ جۇرگىزىلۋىن باقىلايتىن پروكۋرورعا حابارلاندى.

وو ەرەكشە ءبولىمىنىڭ باستىعى - (پوپوۆ). «كەلىسىلدى» - وو باستىعىنىڭ ورىنباسارى - (ۆولوحوۆ). «بەكىتىلدى» - تەرگەۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى - (پيروگوۆ)».

1931 جىلى 16 تامىزدا تاعى دا:

«مەن، وپپپ وگپۋ-ءدىڭ 3 ءبولىمىنىڭ كسسر-دەگى وكىلى لاپتەۆ استىرتىن ۇيىم قۇرعان قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ۇستىنەن قوزعالعان № 2370 ءىس بويىنشا قىك-ءنىڭ 58-7, 58-11 جانە 59 باپتارىمەن قاماۋعا الىنعان تىنىشباەۆ مۇقامەدجاننىڭ، .... كۇدەرين جۇماقاننىڭ...  تەرگەۋ ءىسى وپك-ءتىڭ 616 بابىندا كورسەتىلگەن  ۋاقىتتان اسىپ كەتكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، جوعارىداعى ۇيىمعا قاتىسى بار جاڭا ايىپكەرلەردىڭ ىسكە تارتىلۋىنا جانە سوعان وراي قالىپتىسقان جاعدايعا بايلانىستى تەرگەۋ جۇمىسىن اياقتاپ ۇلگەرۋ مۇمكىن ەمەس بولعاندىقتان دا:

№2370 ءىس بويىنشا تەرگەۋگە تارتىلعان جوعارىداعى ايىپكەرلەردى 1932 جىلدىڭ قاراشا ايىنا دەيىن قاماۋدا ۇستاۋعا قاۋلى ەتەمىن. بۇل جونىندە تەرگەۋ جۇمىسىن باقىلايتىن وگپۋ-ءدىڭ ايماقتىق پروكۋرورىنا حابارلاندى.

3 ءبولىمنىڭ وكىلى لاپتەۆ. «كەلىسەمىن»: وپپ وگپۋ-ءدىڭ باستىعى - حۆوروستيان.

«بەكىتەمىن»: كاستەۆ، مارينوۆسكي (ۇشتىكتىڭ مۇشەلەرىنىڭ قولدارى انىق تانىلمادى - ت.ج.)»,- دەپ قاۋلى قابىلدايدى.

دالەلدەنبەي قالعان بۇل بوپسا «ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا»:

الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى ايىپكەر سۇلەەۆ بiءلالدi ۇيىمعا تارتتى، وعان ۇيىمنىڭ باعدارلاماسىنىڭ بiر داناسىن تاپسىردى. باعدارلامانىڭ بiر داناسى اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ جەتiسۋ وبلىسىنداعى لەپسi اۋدانىنداعى وكiلi كۇدەرين جۇماحاننىڭ قولىنا تيگەن (№ 541784-iس، 1ت.، 403 جانە 404-پاراقتار، № 2370-iس، 1 ت.، 177, 178 جانە 179-پاراقتار),- دەگەن ايىپقا ۇلاسىپ، اقىرى اۋىر جازاعا بۇيىرىلعان.

1932 جىلى 20-ءساۋىر كۇنى ۇشتىكتىڭ ۇكىمى شىقتى.

«قازاقستانداعى بiرiككەن مەملەكەتتiك ساياسي باسقارمانىڭ توتەنشە وكiلەتتiگiنiڭ جانىنداعى ۇشتiكتiڭ ءماجiلiسiنiڭ № III/ك ءماجiلiس - حاتىنىڭ كوشiرمەسi 1932 جىل. 20-كوكەك.تىڭدالدى: № 2370-iس بويىنشا : تىنىشباەۆ مۇحامەدجاندى، دوسمۇحامەدوۆ حالەلدi, دوسمۇحامەدوۆ جاhانشانى قىلمىس كودەكسiنiڭ 58/10, 57/7, 58/11 جانە 58/3-ستاتيالارى بويىنشا; 2. ۇمبەتباەۆ الدابەرگەندi, مۋرزين مۇحتاردى قك 58/7, 58/11-ستاتيالارى بويىنشا; 3. مۇڭايتباسوۆ ءابدiراحماندى قك 58/4, 58/11-ستاتيالارى بويىنشا; كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەدتi, بۇرالقيەۆ مۇستافانى قك 58/10, 11-ستاتيالارى بويىنشا; كۇدەرين جۇماقاندى، قوجامقۇلوۆ ناشيمدi قك 58/11-ستاتيالارى بويىنشا; اقباەۆ ءابدۇلحاميتتi قك 58/11 جانە 16-ستاتيا بويىنشا; اقباەۆ جاقىپتى قك 58/10, 59/3 - ستاتيالارى بويىنشا; قادىرباەۆ سەيتازىمدى قك 58/7, 11-ست. بويىنشا; وماروۆ ءاشiمدi قك 58/10, 7, 11-ست. بويىنشا; تiلەۋلين جۇماعاليدى قك 58/2-ست. بويىنشا; ەرمەكوۆ ءالiمحاندى، اۋەزوۆ مۇحتاردى قك 58/7, 10, 11- ست. بويىنشا وماروۆ ءۋاليحاندى، سۇلەەۆ بiءلالدi 58/2-ستاتياسى بويىنشا; ىسقاقوۆ دانيالدى قك 58/10, 11-ستاتيالارى بويىنشا جاۋاپقا تارتتى.

شەشIم: تىنىشباەۆ مۇحامەدجاندى. 2. دوسمۇحامەدوۆ حالەلدi. 3. دوسمۇحامەدوۆ جاhانشانى. 4. ۇمبەتباەۆ الدابەرگەندi. 5. مۇرزين مۇحتاردى. 6 مۇڭايتپاسوۆ ءابدiراحماندى. 7. بۇرالقيەۆ مۇستافانى. 8. كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەدتi. 9. كۇدەرين جۇماقاندى. 10. قوجامقۇلوۆ ناشيمدi. 11. اقباەۆ ءابدۇلحاميتتi. 12. اقباەۆ جاقىپتى. 13. قىدىرباەۆ سەيدازىمدى. 14. وماروۆ ءاشiمدi. 15. تiلەۋلين جۇماعاليدى - بەس جىل مەرزiمگە كونتسلاگەرگە جiبەرۋگە، ونى سونشا مەرزiمگە جەر اۋدارۋمەن اۋىستىرۋعا... شەشiم قابىلدادى. 16. ەرمەكوۆ ءالiمحان. 17. اۋەزوۆ مۇحتار - ءۇش جىل كونتسلاگەرگە قامالسىن، ۋاقىتتارى 8/ح-30 ج. باستاپ ەسەپتەلسiن. ەرمەكوۆ پەن اۋەزوۆتiڭ ۇكiمi شارتتى تۇردە ەسەپتەلسiن. 18. وماروۆ ءۋاليحاندى. 19. سۇلەەۆ ءبiلالدi. 20. ىسقاقوۆ دانيالدى قاماۋدان بوساتسىن، تەرگەۋ كەزiندەگi وتىرعانى ەسكە الىنسىن».

ءسويتىپ، ۇلتشىلدىعى دا، الاش جاساعىنداعى ساردارلىعى دا، استىرتىن ۇيىمعا مۇشەلىگى دە دالەلدەنبەگەن، تەك «مادەنيەت مايدانىنداعى» قىلمىسى رەتىندە سانالعان عىلىمي زەرتتەۋلەرى مەن وقىتۋشىلىق بەلسەندىلىگى ءۇشىن «ۇلتشىلدار توبىنا» قوسىلعان جۇماحان ماۋسىمبايۇلى كۇدەرين بەس جىلعا ۆورونەجگە جەر اۋدارىلدى. وندا حالەل دوسمۇحامەدوۆ باستاتقان ءاشىم وماروۆ، ءابىلحاميت اقباەۆ، مۇستافا بۇرالقيەۆ سياقتى «جەر اۋدارىلعاندارمەن» قوسا اشتىق، اسقىنعان وكپە اۋرۋ، سوڭىنان قالماعان تىمىسكى - «شپەك» ... جانە وسى جولداردى جازۋعا مۇمكىندىك بەرگەن، ارتىنا نامىستى ۇرپاق قالدىرعان جار، توز-توزالاسى شىققان اتا اۋلەتى كۇتىپ تۇردى.

 

2.

ۇلتتىق ماقتانىشقا اينالۋعا ءتيىستى مۇنداي تۇرلاۋلى تۇلعانىڭ وسىعان دەيىنگى جانە بۇدان كەيىنگى تاعدىرى تۋعان حالقىنا بەلگىسىز دە ەلەۋسىز بولىپ كەلۋىنىڭ، زەرتتەۋشىلەردىڭ سامارقاۋلىق تانىتۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ ىزدەۋشىسىنىڭ جوقتىعى ما؟ سولاي دا، سولاي ەمەس تە. ويتكەنى مۇندا كەڭەستىك قىسىمنان تاس-تالقانى شىققان تاعدىرلاردىڭ تالقىسى مەن توعىسۋى جاتىر. ايتپەسە،  اكەسىنىڭ سوڭىنان ارىزدانىپ، تەك اكەسى ءۇشىن عانا ەمەس، مۇقىم الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اقتالۋىنا كەڭەس تۇسىندا ات سالىسقان از ۇرپاقتىڭ ءبىرى جۇماحان كۇدەريننىڭ قىزى - لاريسا جۇماحانقىزى كۇدەرينا. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا جازۋشىلار وداعىنا دەرەك تە ىزدەپ كەلىپ ەدى. قانداي كىلتيپان سەبەپ ەتكەنىن بىلمەيمىن، جولاي قاقپايلاۋشىلار تابىلىپ، بىزبەن اڭگىمەلەستىرمەپ ەدى. بالكىم، سول جولى لاريسا كۇدەرىقىزىمەن ءتىل الىسۋدىڭ رەتى كەلگەندە، ج.م.كۇدەريننىڭ ەسىمى، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، الاش تۋرالى ەنتسيكلوپەديالاردىڭ ىشىنەن ورىن الۋى، ءوزىنىڭ قارجىسىنا از تارالىممەن شىعارعان عالىمنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋلەرى مەملەكەت تاراپىنان رەسمي باسىلىم كورىپ قالۋى مۇمكىندىگى تۋار ما ەدى، قايدام. ويتكەنى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تەرگەۋ ىسىندەگى دەرەكتەر ج.م.كۇدەريننىڭ ءومىرى تۋرالى تولىق پىكىر ساباقتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەپ ەدى. سول ل.ج.كۇدەرينانىڭ سەكسەنىشى جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، ياعني، 1987 جىلى كپسس ورتالىق كوميتەتىىنە جولداعان سۇراۋ حاتىنا سول كەزدەگى قازاقستان قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، پولكوۆنيك ا.تىلەۋليەۆتىڭ ءوزى:

«ءسىزدىڭ سۇراۋىڭىزعا وراي وراي: جۇماحان ماۋسىمبايۇلى كۇدەرين، 1893 جىلى سەمەي وبلىسىنىڭ  اياگوز اۋدانىندا تۋعان، ول 1918-1920 جىلدار ارالىعىندا بكپ(ب) مۇشەلىگىنەن سەبەپسىز  (مەحانيچەسكي) شىعىپ قالعان»,- دەگەن ماعلۇماتپەن شەكتەلىپ، ج.كۇدەرين تۋرالى مالىمەتتىڭ ساقتالماعانى تۋرالى حابارلاعان.

ال ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتىنىڭ قازاق فيليالىنىڭ ديرەكتورى ب.تولەپباەۆ «كپسس ورتالىق كوميتەتىنە جولداعان ل.ج.كۇدەرينانىڭ حاتىندا ايتىلاتىن ادامدار تۋرالى» جاۋابىندا:

«الماتى. 23 جەلتوقسان،1987 جىل. قۇپيا.

ءسىزدىڭ 1987 جىلعى 17 قاراشا كۇنگى №426188/03 سۇراۋىڭىزعا وراي مىنانى حابارلايمىن:

ل.ج.كۇدەرينانىڭ كپسس وك جازعان حاتىندا: 30-جىلدارى قازاق زيالىلارىنىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى نەگىزسىز رەپرەسسياعا ۇشىراعانى، ولاردىڭ ءبىرازى كەيىننەن اقتالعانى، الايدا ولارعا دەگەن تەرىس كوزقاراستىڭ ءالى دە وزگەرمەي وتىرعانى، ءسويتىپ، ولاردىڭ ادەبي جانە عىلىمي مۇرالارى ادىلەتسىزدىكپەن ۇمىتىلىپ بارا جاتقانى - ايتىلعان.

وسىعان وراي ينستيتۋت تاراپىنان: بۇل ارىزدا كورسەتىلگەن ادامداردىڭ ءبىرازىنىڭ مۇرالارىنا دەگەن تەرىس كوزقاراس، ولاردىڭ وتكەندەگى ساياسي ارەكەتتەرىمەن، «الاشوردانىڭ» كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىمەن تىعىز بايلانىستا جانە بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىقتىڭ تۋۇستارلارى بولعاندىعىنا تىكەلەي بايلانىستى ساقتالىپ وتىر. بۇل كوزقاراس دۇرىس پا، جوق پا، وعان ءبىر جاقتى جاۋاپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى، ل.ج.كۇدەرينانىڭ اتاپ وتىرعان ادامدارىنىڭ ء(ا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.ەرمەكوۆ، م.جۇماباەۆ، ح. جانە ج.دوسمۇحامەدوۆتەر، م.دۋلاتوۆ، م.تىنىشباەۆ - ت.ج.) ومىرلىك ءىس-ارەكەتتەرى عىلىمي تۇرعىدان تەرەڭدەتىلە زەرتتەلگەن جوق. ولاردىڭ ادەبي جانە عىلىمي ەڭبەكتەرى جونىندە لايىقتى باعا دا بەرىلمەگەن. ال گپۋ-نكۆد مەكەمەسىندە ولاردىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرىن اشكەرەلەيتىن قۇجاتتار عانا ساقتالعان. ءبىز ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ ادەبي جانە عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ ۇلكەن ماڭىزى بار ەكەنىن جوققا شىعارمايمىز. الايدا، مۇنى، جازۋشىلار وداعى مەن قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارنايى ماماندارىنان قۇرىلعان كوميسسيانىڭ قورىتىندىسى عانا انىقتاي الادى. سونىمەن قاتار ءبىز، اتالعان ادامداردىڭ ادەبي جانە عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ ماڭىزى ولاردىڭ يدەولوگيالىق كوزقاراستارىن اقتاۋعا نەگىز بولا المايتىنىن دا ەسكەرتەمىز. بۇل ماسەلەنى سالماقتاي وتىرىپ، ناۋقانعا اينالدىرماي، جەكە-جەكە شەشۋ كەرەك. وسى ماقساتقا وراي قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى نە رەسپۋبليكا ۇكىمەتى تاراپىنان ارنايى مامانداندىرىلعان ارنايى كوميسسيا قۇرىلعانى ءجون بولار ەدى.

ال، ل.ج.كۇدەرينانىڭ حاتىندا كورسەتىلگەن ادامدار تۋرالى ينستيتۋت مىنانى حابارلايدى: (بۇدان كەيىن جوعارىدا اتى اتالعان ادامداردىڭ تەرگەۋ ىستەرى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلگەن - ت.ج.)...

ج.كۇدەرين مەن ب.سۇلەەۆ تۋرالى ينستيتۋتتا دەرەك ساقتالماعان. ينستيتۋت ديرەكتورى، سسسر عا-نىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتى ب.تولەپباەۆ», - دەپ جازىلعان.

ءبىزدىڭ سول «باعا بەرۋشىلەردىڭ» قاتارىنان تابىلعانىمىز دا تۋرا وسى كۇندەرگە سايكەس كەلەتىن.

شىندىعىندا دا، جۇماحان كۇدەرين تۋرالى تەرگەۋ ىسىندەگى مالىمەتتەر دە تىم ماردىمسىز. دەگەنمەن دە، ۇزاق جىلدار بويى مۇراعاتتاردان تىرنەكتەپ دەرەك ىزدەستىرۋدىڭ ناتيجەسىزدىگىنە مويىنسىنا باستاعان تۇستا، مىنا قامسىزدىقتى قاراڭىز، كىتاپحانانى ىرىكتەۋ بارىسىندا، توسىننان  ايماقارالىق «فەنيكس» قورىنىڭ دەمەۋىمەن 1994 جىلى ماسكەۋدە جارىق كورگەن جۇماحان كۇدەريننىڭ قوساعى تاتيانا گەورگيەۆنا كۇدەرينا-ناسونوۆا مەن قىزى لاريسا جۇماحانقىزى كۇدەرينانىڭ «وتكەن ءومىر» (نەدالەكوە پروشلوە) اتتى ەستەلىك جيناعىنىڭ قولىمىزعا ىلىككەنى. ماتقاپىلىق دەگەن وسى. سوعان جارىسا جازۋشى تابىل قۇلياستىڭ «ايبىندى اعارتۋشى ەدى...» اتتى ل.ج.كۇدەرينامەن سۇحبات، ماقالاسى (استانا اقشامى، 2010, 9 قازان) جاريالاندى. بۇل باسىلىم ءبىزدىڭ دە تىرنەكتەگەن دەرەكتەرىمىزدى كەڭەيتە تالداۋعا، اسىرەسە، ج.كۇدەريننىڭ ۆورونەجدەگى باقىلاۋدا وتكەن ءومىرى مەن 1937 جىلى 21 مامىر كۇنى تۇتقىنعا الىنعانعا دەيىنگى ءومىرى تۋرالى كەڭەيتە ءارى جيناقتاي پىكىر قوزعاۋعا ۇيىتقى بولدى.

اشىق تا شىنايى ءارى ەشقانداي جاسقانۋسىز، «كەڭەس وكىمەتى ايەلدەردىڭ ازاپتى ەڭبەگى ارقىلى كۇن كورىپ، ايەلدەردىڭ رۋحاني ازابىنان ءسوتسياليزمنىڭ راحاتىنا باتىپ وتىر» دەگەن تۋرا پىكىرگە قۇرىلعان، ءومىردىڭ ۋلى تامىرىنان قايسارلىقپەن تىستەپ، كۇيەۋىنىڭ تاباسىن ارقالاپ، بالاسىن امان ساقتاۋ ءۇشىن تىرشىلىكپەن كەكتەنە كۇرەسكەن ادەبي قابىلەتى بار ايەلدىڭ قايسار قالامى قاعازعا تۇسىرگەن اشىنىستى جازبا. كەي تۇستارىنداعى بىربەتكەي پىكىرلەردى لاريسا جۇماحانقىزىنىڭ تۇسىنىكتەمەسى ارقىلى جۇمسارتىلعان، كەي تۇستاردا ءبىر ساتتەگى جەكە اسەرگە قۇرىلعان ۇستىرىكتەلمەي ايتىلعان سوزدەرگە تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا وسىناۋ تىك مىنەزدى ايەلدىڭ كەشكەن ازابى نەگىز قالايدى.

سونىمەن، ت.گ.كۇدەرينا-ناسونوۆانىڭ ەستەلىگىندەگى مالىمەت بويىنشا جۇماحان كۇدەرين 1932 جىلدىڭ 26 مامىرىنان باستاپ 1934 جىلدىڭ 28 ناۋرىزىنا دەيىن كۋرسكى وبلىسىنىڭ لگوۆ اۋدانارالىق اۋىلشارۋاشىلىق باسقارماسىنا اگرونوم بوپ قىزمەت ەتەدى. وندا دا وزىنە ءتان عىلىمي نەگىزدە ەڭبەكتەنىپ، يگى ناتيجەگە جەتىپ، سىيلىققا كوستيۋم الادى.  الايدا 1934 جىلدىڭ ەگىستىك تۇقىمىن ەگۋدىڭ جوسپارى جاسالعاندا الگى جوسپارعا قارسى بولىپ، ءداندى سەبۋ ءتاسىلىن وزگەرتۋدى وتىنەدى. ديرەكتور دەگەنىن ىستەيدى، ج.كۇدەرين ءوزىنىڭ پىكىرىن ماجىلىسحاتقا ءتۇسىرىپ، ونىڭ كوشىرمەسىن الادى. كوكتەمگى ەگىس ونبەي قالعاندا «زيانكەستىك جاسادى» دەگەن جەلەۋمەن ج.كۇدەريننىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعايدى. سوندا الگى ءماجىلىسحاتتىڭ كوشىرمەسىن كورسەتىپ، ءوزىن ءوزى اراشالاپ قالادى. بىراق قىزمەتتەن بوساتىلادى، ەش جەر جۇمىسقا المايدى، ءتىپتى، سەلونىڭ جەكە مالىن باعۋعا دا رۇقسات بەرمەيدى. اشتىقتان ءىسىنىپ، كوكجوتەلدەن قان قۇسا باستايدى، قىسىلتاياڭ شاقتا م.ي.كالينينگە حات جازادى. كالينيننىڭ ءوز قولىمەن ونىڭ بەس جىلدىق مەرزىمى ءتورت جىلعا قىسقارتىلادى، ۇزاماي ۆورونەج قالالىق تۇتىنۋشىلار وداعىنا اعا اگرونوم بولىپ قابىلدانادى. سول تۇستا قاتتى قينالىپ جۇرگەن تاتيانا گريگورەۆنانمەن تانىسىپ، ونىڭ تاۋقىمەتىن جەڭىلدەتۋگە سەپتەسەدى، مۇنىڭ سوڭى جاراستىققا ۇلاسىپ، وتباسىن قۇرايدى. ءبىرىنشى ايەلى ءبيبىسارا جانبازاروۆامەن اجىراسقانىمەن دە، سوتتىڭ شەشىمى بولماعاندىقتان جانە جەكە باس قۇقىعى شەكتەۋلى ەكەندىگىنە بايلانىستى، نەكەگە وتىرۋعا رۇقسات ەتىلمەگەن. ايداۋدا ءجۇرىپ تە عىلىمي زەرتتەۋلەرىنەن قول ۇزبەگەن. وسى تۇستا ەتەكباستى، تۇرمىستىق كورىنىس بولعانىمەن دە، جۇماحاننىڭ قامالعانعا دەيىنگى ءومىرى تۋرالى ەستەلىگىن كەلتىرە كەتۋدى ءجون كوردىك. ويتكەنى مۇندا جەكە ادامنىڭ كادىمگى تىرشىلىكتەگى قام-قارەكەتى بار:

ت.گ.كۇدەرينا-ناسونوۆا: «ءبىز كەيدە كەشكى استى ۇيدە ءىشىپ جۇردىك. كەشكە قاراي مەن ءىس تىگەتىنمىن، نە توقيتىنمىن. سول كەزدە ءبىز ءبىر-بىرىمىزگە ءوزىمىزدىڭ ءومىرىمىز تۋرالى ايتىپ بەرەتىنبىز. سوندا جۇماحان ءوز ءومىرىن بىلاي اڭگىمەلەپ بەردى:

- قىزىق، ادام ءوزىنىڭ قورشاعان ورتاسىنا قالاي تەز بەيىمدەلەدى دەسەڭشى. مەن ونى ءوز باسىمنان كەشتىم، ياعني، ءوز ەت-تەرىممەن سەزىندىم. مەن كادىمگىدەي جەكە مەنشىك يەسى بولدىم. ءبىرىنشى ايەلىم سارا مەنەن كەتكەندە وزىنە كەرەكتىڭ بارلىعىن، ساباقتى ينەگە دەيىن قالدىرماي الىپ كەتتى. مەن ونىڭ قولىن قاقپادىم، كوزى تويسىن دەدىم ءارى بۇل كورىنىستىڭ تەز اياقتالعانىن قالادىم. تەك مەنىڭ جەكە كيىمدەرىمە قول سالۋدان سەسكەندى. ماعان قالعانى: تۇلكىنىڭ، قارا تۇركىنىڭ، بۇلعىننىڭ، قاسقىردىڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن بەس تون، سالماعى جەتى فۋنت كەلەتىن التىن كىسە. ونىڭ ەسەسىنە ءشاي ىشەتىن ىدىستان تۇك قالمادى. سوندىقتان ءبىر نارسە الۋ كەرەك بولدى. مەن ۇستالعان زاتتاردى ساتاتىن دۇكەنگە باردىم دا، بىردەن كوزىمە تۇسكەن كۇمىس ساماۋىرعا قوسىمشا كۇمىستەلگەن، التىن جالاتىلعان تارەلكالار مەن كەسەلەردى، ءسۇت قۇتىسىن، ۆازا مەن توستاعانعا ارنالعان تورلامالاردى ساتىپ الدىم. سونداي كەرەمەت بولدى، ءبىر رەت ساتىپ الاسىڭ دا ءومىر بويى ۇستايسىڭ. ولاردىڭ بارلىعى سىنبايتىن جانە باكتەريالار جۇقپايتىن. سودان باستاپ ۇستالعان زاتتاردىڭ دۇكەنىنە ءجيى سوعىپ تۇراتىن بولدىم. اسا ساپالى بەس كىلەم، كۇمىستەلگەن قازاق توسەك، مۇراجايعا عانا لايىقتى تەرىدەن تىگىلگەن شيە ءتۇستى، قارا قوڭىر، قىزعىلت قامقا حالات ساتىپ الدىم. سونىڭ ىشىندە وزىمە قاتتى ۇناعانى ون ەكى قىرلى پەرلامۋتتى قاقپاعى، ەكى قىمبات تا جايلى قاپتالعان كرەسلوسى بار جۋرنال ستولى بولدى. بارقىت قالاتتى، سافيان ءماسىنى كيىپ، ەش قاپەرسىز جۇمىس ىستەپ وتىراتىنمىن.

تاشكەنتتىڭ الاي بازارىنا كىرە بەرىسىندەگى كاليني كوشەسىندەگى №1 ۇيدە ۇلكەن اينەكتى شولانى بار ەكى بولمەلى كووپەراتيۆكە تيەسىلى پاتەرىم بولدى. ءبىر بولمەدە - كىتاپحانا، قابىرعاعا تىزىلگەن سورەلەر تولى تالعاممەن جيناقتالعان كىتاپتار. شولاننىڭ بۇرىشىندا سوڭعى تەحنيكالىق جاراقتارمەن جابدىقتالعان فوتولابوراتوريا، سۋ جاڭا «لەيكا» فوتواپپاراتى. شولاننىڭ قالعان بوس جەرىنە جىلاندارعا ارنالعان تەرراريۋم جاسالدى. كوپتەگەن تانىستارىم جىلانداردان قورقىپ ماعان كەلۋدەن سەسكەنەتىن. مەن باس الماي جۇمىس ىستەدىم، ءۇي جاعدايى سوعان مۇمكىندىك بەردى. تاۋلىكتىڭ جيىرما ءتورت ساعاتى ماعان جەتپەيتىن، ۇيىقتاۋعا ۋاقىت بولمايتىن. الايدا مەنىڭ كوڭىلىم توق ەدى، ءونىمدى جۇمىس ىستەدىم، كۇن سايىن جاڭا ويلار، تىڭ جوسپارلار كەلىپ، باسىما سيمايتىن.

كەنەت ءبارى دە تىپ-تيپىل بولدى... مەنى تۇتقىنعا الدى.

مەن تۇرمەدە جەكە كامەرادا وتىردىم. ىنجىلدەگى «ازاپشىل يوۆ» سياقتى كۇي كەشتىم. قۇداي وعان جاق بولعاندىقتان دا ول وزىنە قاجەتتى نارسەلەردەن بىرتە-بىرتە ايىرىلدى عوي. ال مەنىڭ باسىما بار پالە بىردەن ءۇيىلىپ توگىلدى دە، مىسىمدى باسىپ جىبەردى. مەن ول كەزدە ەسىمنەن اداسقان دا شىعارمىن. مىنە، سول كەزدە بارلىق اقىلىم، تانىمىم، تۇيسىگىم باس كوتەردى. العاشقى كۇندەرى نان دا، سۋ دا تاتپاعام. سودان كەيىن ەسىم ەپتەپ كىرە باستادى، مەنىڭ ەشقانداي كىنام جوق ەمەس پە - دەگەن وي كەلدى. ءولۋ دەگەن ءسوز، دەمەك، ەشتەڭەنىڭ باسىن اشپاي كەتۋ ەمەس پە. قالايدا اقتالىپ شىعۋ كەرەك. قانداي تاۋقىمەت تارتسام دا ءتىرى قالۋ كەرەك، قالاي دا ءومىر ءسۇرۋىم كەرەك دەپ شەشتىم. تاماق ىشە باستادىم، گيمناستيكامەن اينالىستىم. ءوزىمدى ءوزىم بارىنشا كوپ ۇيىقتاۋعا ءماجبۇر ەتتىم.

ءوزىڭ ۇيرەنگەن ادەتتەن ايىرىلۋ - ۇلكەن قاسىرەت.  بىراق تا دۇنيە-مۇلىك ادامنىڭ پيعىلىن بۇزادى، الاڭداتادى. ونىڭ ءار قايسىسىن تازالاپ، قاداعالاپ وتىرۋىڭ كەرەك. ونىڭ ەسەسىنە، قازىر ەشتەڭەم دە جوق، ەشتەڭە دە الاڭداتپايدى، كوڭىلىڭدى بولمەيدى. مىنە، قاننەن قاپەرسىز ەركىن ءومىر سۇرەتىن قۇس پەن جىلان سياقتىسىڭ.

دەپ كەلە جاتتى دا ول كەنەتتەن ءۇنسىز قالىپ، ماعان ۇزاق قاراپ تۇرىپ:

- تاتيانا، سەن سالپاڭقۇلاق - شپيچكا ەمەسسىڭ بە؟، - دەدى ... - ءبىز سونداي تەز جاراسىپ كەتتىك، سەنىمەن تۇرۋ ماعان سونداي راحات. مەنىڭ ويىمشا، ەگەر سەن سالپاڭقۇلاق بولماساڭ، وندا قۇدايدىڭ جىبەرگەن پەرىشتەسى بولدىڭ عوي، - دەگەنى», - دەپ (سوندا، 111-112بەتتەر) ەسكە الادى.

بۇل - جاي عانا دۇنيەقورلىق تۇيسىكتى سىناۋ ەمەس، وندا «ەمىن-ەركىن ءومىر سۇرەتىن قۇستار مەن جىلانداردىڭ بوستاندىعىن» اڭساعان كوڭىل اۋانى، عىلىمي جۇمىسقا دەگەن قۇشتارلىعى، الىستاعى اۋىلعا دەگەن ساعىنىش بار. سونى سۇيگەن جارىنا استارلاپ جەتكىزىپ وتىر.

«بۇكىلوداقتىق ستاروستانىڭ» دارگەيىنە سايكەس ج.كۇدەرين 1934 جىلى جاز ايىندا كەسىمدى مەرزىمىنەن ءبىر جىل بۇرىن باقىلاۋدان بوساتىلادى. العاش ەستىگەندە بار داۋىسىن شىعارا كوزىنىڭ جاسىن اعىزىپ وتىرىپ قازاقشا ءان ايتىپتى. داۋىسىن ەندى ەركىن شىعارۋعا بولاتىنىنا سەنگىسى كەلگەن سياقتى. ۆورونەجدەن ونى ءاشىم وماروۆ، ءابىلحاميت اقباەۆ، مۇستافا بۇرالقيەۆ جانە سول كەزدە حرەنوۆ (ورلوۆ) اسىلتۇقىمدى جىلقى زاۆودىندا ديرەكتوردىڭ ورىنباسرى بولىپ ىستەيتىن، بۇرىنعى اۋىل شارۋاشىلىق ءمينيسترى، ۆورونەجگە ىسساپارمەن كەلگەن كارىم توقتىباەۆ ەلگە شىعارىپ سالىپتى. الماتىعا كەلگەن سوڭ حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ ۇلى ءادىلحاننىڭ ۇيىندە تۇرادى. «وۆتسەۆودترەستكە» باس اگرونوم بولىپ ورنالاسادى. وراز جاندوسوۆ ونى كەيىننەن مالشارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ اۋىسۋىنا كىقپال ەتەدى. مۇراحاتتانۋشى ب.ناسەنوۆتىڭ جاريالانىمعا ۇسىنعان وراز جاندوسوۆتىڭ تەرگەۋ ءىسى كەزىندەگى جاۋابىندا بۇل تۋرالى:

«مەن 1935 جىلى ۇيىمنىڭ مۇشەسى، قوجانوۆپەن تىكەلەي بايلانىستى بۇرىنعى الاشورداشى جۇماقان كۇدەرينمەن قارىم-قاتىناسىمدى قايتا جالعاستىرىپ، ونى جۇمىسقا الدىم...  1922 جىلى كۇدەرين تاشكەنتكە كەتتى، كەيىننەن كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتى ءۇشىن سوتتالدى، جازاسىن وتەگەن سوڭ، 1935 جىلى ماعان كەلدى»,- دەگەن ماعلۇمات بار.

عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا ج.كۇدەرين «قاستەك اۋدانىنداعى جايىلىمنىڭ ازىقتىق مۇمكىندىگىن انىقتاۋ» دەگەن تاقىرىپتاعى عىلىمي جۇمىسقا بەلسەنە كىرىسەدى. فيرداۋسي، سارىم (سىرىم) اتتى ۇلدارى دۇنيەگە كەلەدى.

سول تۇستا تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتقان باۋىرلارىن جيادى. باسپاناسىزدارعا قوسىلىپ كەتكەن ءىنىسى حاسەندى، قارىنداسى قۋاندىقتى الماتىعا الىپ كەلەدى. اكەسى ماۋسىمباي، اعاسى ءجۇنىس، ءىنىسى تولەۋبەك قىتايعا ءوتىپ كەتكەن ەكەن. جۇماحاننىڭ ەلگە ورالعانىن ەستىگەن ءىنىسى تولەۋبەك 1935 جىلى ءبىر كەزدە الىپ قاشىپ كەتكەن ايەلى باتىم ەكەۋى بەرگى بەتكە وتەردە شەكارادا ۇستالىپ، تۇرمەگە قامالىپ، سوققى مەن قىسىمنىڭ كەسىرىنەن جۇرە المايتىنداي دارەجەدە (تابانىن تىلگەن نە اياعىن سىندىرعان بولسا كەرەك) مۇگەدەك بولىپ، قازاق اۆتونومياسىنىڭ 15 جىلدىق مەرەكەسىنە وراي بوسانىپ شىعادى. بىراق ماحابباتتىڭ تاباسىنا ۇشىرايدى، ول تۇرمەدە جاتقاندا باتىم باسقا بىرەۋگە تۇرمىسقا شىعىپ كەتەدى دە تولەۋبەك جۇماحاننىڭ قولىندا قالادى.

مىنە، باستاپقىدا وسى تولەۋبەكتىڭ باتىمدى الىپ قاشۋىنان باستالعان قازاقى تارتىس، اقىر سوڭىندا، سول تولەۋبەكتىڭ شەتتەن قاشىپ كەلۋىنە بايلانىستى جەسىر داۋىنىڭ وتىن ورشىتكەن جارىنان دا، ىزدەپ كەلگەن اعاسىنان دا، ءوز ومىرىنەن دە ايىرىلعان قازاقى تراگەديامەن اياقتالادى. تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراعان تولەۋبەكتى اجالىنا اسىقتىرعان قانداي تۇيتكىل؟

ل.ج.كۇدەرينا: «1988 جىلى، الپىسىنشى-جەتپىسىنشى جىلدارى قىتايدان قايتىپ ورالعان ءوزىمنىڭ تۋىستارىممەن، اعا-اپكەلەرىممەن سويلەستىم. تولەۋبەكتىڭ قىتايدان سسسر-عا قايتىپ ورالاۋىنىڭ سەبەبىن ولار: تولۋبەك - مۇعالىم بولاتىن، ال ءبىز وندا ءوز قوجالىعىمىزدىڭ مالىن باعۋمەن شۇعىلداندىق، بۇل وعان ۇنامادى. تۇرمىسى كەدەي ەدى. ەشكىممەن ارالاسپايتىن. سونىمەن قاتار، وداقتا ونىڭ اكەسى مەن اعاسى قالعان بولاتىن، ول ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ جانىمىزعا باتاتىن. ول وداقتان كەتكەندە اكەسى ماۋسىمباي تۇتقىندا قالعان، ونىڭ تاعدىرى تۋرالى ءبىز ەشتەڭە بىلمەدىك... ۇلى اكەسىنىڭ تاعدىرىن بىلگىسى كەلدى (سەرىكقان كۇدەرين، كامال تۇردىباەۆا) - دەپ ءتۇسىندىردى»، - دەپ جازعان (سوندا).

بۇل - تاعدىرى تالكەككە ۇشىراعانداردىڭ ماڭگىلىك اڭسارى. ول اڭساردىڭ وتەمى -  جازا عانا بولاتىن. ول 1937 جىلى 13 قاڭتار كۇنى قايتا قامالىپ، 36 جاسىندا، سول جىلى 11 قىركۇيەك كۇنى اتىلىپ كەتەدى. وسى وقيعادان ماعلۇمدار جەر وڭدەۋ شارۋشىلىعىنىڭ (اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ) ءمينيسترى نىعىمەت سىرعابەكوۆتىڭ نۇسقاۋىمەن ج.كۇدەرين قىزمەتتەن شىعارىلادى (ن.سىرعابەوۆتىڭ ءوزى دە «حالىق جاۋى» رەتىندە ۇستالىپ، 1938 جىلى 25 اقپاندا، ج.كۇدەريننەن ون كۇن بۇرىن اتىلىپ كەتتى). ۇزاق سارىلىپ ءجۇرىپ رەسپۋبليكا دارگەيىندەگى ەش مەكەمە قىزمەتكە الماعاندىقتان دا، وداقتىق حيميا ونەركاسىبى مينيسترلىگىنە قاراستى كوكساعىز بەن تاۋساعىزدى وندىرۋمەن اينالىساتىن «كاۋچۋكورنس» ترەسىنە اگرونوم-نۇسقاۋشى بولىپ ورنالاسادى.

تۋرا وسى كۇندەرى، ياعني، 1937 جىلدىڭ قىس ايلارىنىڭ سوڭىندا الماتىعا كەلگەن ماعجان جۇماباەۆ جۇماحاننىڭ ۇيىندە قوناقتا بولىپ، ول اۋدارىپ جاتقا پروفەسسور فرولوۆتىڭ «مەنىڭ جانۋارلارمەن تانىسۋىم» اتتى كىتابىنىڭ اۋدارماسىمەن، ايگىلى «قارا داپتەردەگى» «جىلاندار مەن ءدىن تۋرالى» جازباسىمەن تانىسىپ شىعىپ، ءوزارا ۇزاق پىكىرلەسەدى. وسىنداي ەكى بىردەي «حالىق جاۋىنىڭ» ج.كۇدەريننىڭ وتباسىنىڭ مەيمانى بولۋى، ارينە، تىڭشىلاردىڭ نازارىنان تىس قالمايدى.  ەگىس دالاسىندا جۇرگەن جۇماحان 21 مامىر كۇنى ۇيگە قايتپاي قالادى. تۇندە ەسىك قاعىلىپ، جۇماحانمەن بىرگە تەرگەۋشىلەر قوسا كىرەدى.

ت.گ.كۇدەرينا-ناسونوۆا: «ءتىنتۋ باستالدى. جۇماحاندى بارىمىزدەن وڭاشا بولمەنىڭ بۇرىشىنا وتىرعىزىپ قويدى. ءوزىن قالاي تۇتقىنداعانى تۋرالى ايتۋعا رۇقسات بەردى. سويتسە، جۇماحان الدىن الا كەلىسكەنىندەي، شەكارا اۋدانىنا رۇقسات قاعاز الۋ ءۇشىن تاڭەرتەڭگى ساعات 11-دە نكۆد-نىڭ كەڭسەسىنە كەلەدى. وعان ساعات ون ەكىدە باستىق كەلگەن سوڭ كەلۋدى وتىنەدى. ول كومەنداتۋرادا ىلىنگەن قابىرعا ساعاتىنا قاراما-قارسى تۇرعان ورىندىققا وتىرىپ كىتابىن الىپ وقيدى. ساعات 12-دە نكۆد كيىمىندەگى ءۇش جىگىت كەلىپ ونى تۇتقىنداۋ تۋرالى وردەردى كورسەتىپ، وزدەرىنىڭ سوڭىنان ەرۋدى وتىنەدى.

ءتىنتۋدى سونداي تياناقتى جۇرگىزدى. بارلىق زاتتاردى اقتارىپ، قاعىپ، سىلكىدى. كىتاپتار مەن قولجازبالاردىڭ ءار بەتى اشىلىپ قارالدى. سونىمەن تاڭ اتتى. ولار اسىعا باستادى. ءتىنتۋدىڭ  حاتتاماسىن جاسادى. كىر سالۋعا ارنالعان سەبەتتى بوساتۋدى ءوتىندى. وعان ىرىكتەپ الىنعان قولجازبالاردى، كىتاپتاردى، سۋرەتتەردى سالىپ الدى دا كەتىپ قالدى. مەن ولاردىڭ سوڭىنان اۋلاعا شىقتىم. ماشينا ميچۋرين كوشەسىمەن ءبىر ورام جوعارى كوتەرىلدى دە، كيروۆ كوشەسىنە قاراي بۇرىلىپ، بۇرىش اينالىپ كەتتى»، - دەپ ەسكە الىپتى.

قايتىپ تاعدىر ولارعا كورىسۋدى جازبادى. ارينە، جوعارىداعى وقيعالاردىڭ توعىسۋى، ءارى، شەكارالىق ايماققا ىسساپارعا شىعۋى، قاۋىپسىزدىك مەكەمەلەرىن «قاتتى الاڭداتادى» جانە تۇتقىنداۋعا وڭتايلى سىلتاۋدى پايدالانىپ قالادى. ل.ج.كۇدەريناعا اكەسىنىڭ تەرگەۋ ءىسى تۋرالى بەرىلگەن انىقتامانىڭ كوشىرمەسىن ۇسىنۋمەن شەكتەلەمىز.

«ءىس № ... كۇدەرين جۇماحان، رسفسر قك-ءنىڭ 58 بابىنىڭ 7, 8 جانە 11تارماقتارى بويىنشا جاۋاپقا تارتىلعان. ءىس 37-جىلدىڭ 23 مامىر كۇنى باستالعان. وبلىستىق پروكۋرور قۇرامشيننىڭ ء22/ۇ-37 كۇنى پارمەنى بويىنشا تۇتقىندالدى. ء22/ۇ-1937 كۇنى تۇتقىنداۋعا انىقتاما بەرگەن - شابانبەكوۆ.

كۇدەرين جۇماحاندى تۇتقىنداۋ تۋرالى №51 انىقتاما.

كۇدەرين جۇماحان ماۋسىمبايۇلى، 1893 ج.ت.، الماتى وبلىسى اياگوز اۋدانىنىڭ تۋماسى، تارگىگىگە تۇسكەن جانە جەر اۋدارىلعان بايدىڭ بالاسى، پارتيادا جوق، 1918-19 جىلدارى اننەنكوۆتىڭ اق بانديتتەرىنىڭ جاساعىنا بەلسەندى تۇردە قاتىسقان، «الاش» پارتياسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى، كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىل ارەكەتى ءۇشىن 1929 جىلى تاشكەنت قالاسىندا تۇتقىنعا الىنىپ، 5 جىلعا قازاقستاننان تىس جەرگە جەر اۋدارىلعان. ونىڭ تۋعان اعاسى، بانديتتىك قوزعالىستىڭ بەلسەندى مۇشەسى ءجۇنىس ماۋسىمباەۆ - باتىس قىتايدا (شاۋەشەك قالاسىندا) ەميگراتسيادا ءجۇر، ال ەكىنشى ءىنىسى ماۋسىمباەۆ تولەۋبەك 1934 جىلدىڭ سوڭىندا باتىس قىتايدان جاسىرىن تۇردە سسسر-ءدىڭ شەكاراسىن بۇزىپ ءوتتى، ول قازىر تۇتقىندا. (جۇماحان كۇدەرين) 1934 جىلى جەر اۋدارىلۋ مەرزىمى بىتكەن سوڭ الماتىعا قايتىپ ورالدى، 1936 جىلى ءبىراز ۋاقىت مالشارۋاشىلىعى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا اگرونوم بولىپ ىستەدى، ول ارادان قۋىپ شىعارىلعان سوڭ، قازىر «كاچۋكونوستىڭ» قازترەسىندە اگرونوم بولىپ ىستەيدى، ستەپنايا كوشەسىنىڭ №64 ۇيىندە تۇرادى.

ۋنكۆد (ىىحكب) الماتى وبلىستىق ۋگب (مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك باسقارماسىنداعى) مالىمەتتەر بويىنشا: كۇدەرين بەلسەندى تۇردە كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەر جۇرگىزگەن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىل ۇيىمنىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولىپ تابىلادى. وسى ماقساتقا جەتۋ بارىسىندا كونترەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىل ەلەمەنتتەردى ءوزىنىڭ اينالاسىنا توپتاستىردى.

سول ورتادا كۇدەرين:

«مەن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ارەكەت جاساعان قازاقستانداعى جانە تاشكەنتتەگى استىرتىن ۇيىمنىڭ جەتەكشىسى بولدىم، بىراق ءبىزدى تالقاندادى، بۇل وتە قىزىقتى جۇمىس ەدى، بىراق ومىرىڭە ۇنەمى قاۋىپ ءتونىپ تۇراتىن. كىم بۇعان باسىن تىكسە، سول ادام ولىمنەن دە قورىقپايدى»، - دەپ ايتىپ جۇرگەن;

«گازەتتەردە تروتسكيشىل-زينوۆەۆشىل وپپوزيتسيونەرلەر تۋرالى ەسكى سارىندى قايتادان جاڭعىرتىپ جازا باستادى، ولاردىڭ قاتارىنا ءبىزدى دە قوسپاق، الايدا ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ جۇمىسى زينوۆەۆشىلەردىڭ باعىتىنا ۇقسامايدى، ويتكەنى قازاقستاندا ناقتى زاڭ جوق»;

«تروتسكيشىلەر مەن زينوۆەۆشىلەر 1935 جىلى اشكەرەلەنگەن بولاتىن، ال ەندى ولاردى تاعى دا قايىرا سوتقا تارپاق. مۇنداي زاڭ تاريحتا بولعان ەمەس»، - دەپ ايتىپ جۇرگەن.

... وبلىستىڭ بىرقاتار اۋداندارىندا جەرگىلىكتى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيالار ۇيىمداستىرىپ، ولارعا باعىت بەرىپ وتىردى.

سوندىقتان دا رسفسر قك 58 بابىنىڭ 10 جانە 11 تارماقتارى بويىنشا جاۋاپقا تارتىلدى.

ج.كۇدەريندى تۇتقىنداۋعا رۇقسات بەرۋىڭىزدى وتىنەمىن -

ۋگب ءىۇ ءبولىمىنىڭ باستىعى،  لەيتەنانت - (جيۆگۋل)

ورىنداۋشى، سەرجانت - (ب.گ.ياكۋپوۆ)

ا-5».

دەمەك، ج.كۇدەرين قابىلداۋدا كۇتىپ وتىرعاندا شابانبەكوۆ، لەيتەنانت جيۆگۋل، سەرجانت ياكۋپوۆ وسى وردەردى دايىنداپ جاتقان بولىپ شىقتى. سۇراق، جاۋاپتىڭ بۇدان كەيىنگى باعدارى وسى باعىتتا جۇرگىزىلگەن. وعان و.جاندوسوۆتىڭ تەرگەۋ ىسىنە تارتىلعان الماتى وبلىسىنىڭ اۋداندارى مەن كولحوز توراعالارىنىڭ كورسەتىندىلەرىنە قاراپ، ول تەرگەۋدىڭ زاڭسىزدىعىنا، قيناپ، ازاپتاۋمەن جۇرگىزىلگەنىنە ەش كۇمان كەلتىرە المايسىڭ. ءارى اكەسى ماۋسىمبايدىڭ سول كەزدە شەتەلگە ءوتىپ كەتكەنىن، ال ءىنىسى ت.ماۋسىمباەۆتىڭ اشىق قولعا ءتۇسىپ وتىرعانىن، م.جۇماباەۆ پەن ە.وماروۆتىڭ ۇيىنە ەمىن-ەركىن كەلىپ جۇرگەنىن ەسكەرسەك، وندا «شەتەلمەن بايلانىس ورناتتى»،  «كونترەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىل ەلەمەنتتەردى ءوزىنىڭ اينالاسىنا توپتاستىردى» - دەگەن ايىپتاردى دالەلدەۋدىڭ ءوزى ارتىق سياقتى كورىنەتىن.

قىزى لاريسا جۇماحانقىزىنىڭ جيناقتاعان ماعلۇماتى بويىنشا، 1937 جىلى 15 ماۋسىم كۇنى ءبىرىنشى رەت سۇراق الىنادى، 4 تامىز كۇنى ەكىنشى رەت شاقىرىلادى. ال 28 قازان كۇنى تەرگەۋدىڭ اياقتالعانى تۋرالى حابارلانادى. 1937 جىلى 11 قاراشا كۇنى ايىپتاۋ قورىتىندىسى جاسالادى. 1938 جىلى 6 ناۋرىز كۇنى ايىپ قورىتىندىسىمەن تانىسىپ، قول قويادى. ەرتەڭىندە، ياعني، 1938 جىلى 7 ناۋرىز كۇنى:

«كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇلتشىل تەرروريستىك-كوتەرىلىسكە قاتىسىپ، شپيوندىق-ديۆەرسيالىق قاستاندىقتار ۇيىمداسىتىرىپ، وتانىن ساتقان حالىق جاۋى رەتىندە» اتىلدى.

ارادا ءبىر اي وتكەننەن كەيىن، ياعني، 1938 جىلى 23 ءساۋىر كۇنى: ءبىرىنشى دارەجەلى اسا اۋىر قىلمىستاردى بىلە تۇرىپ جاسىرعانى ءۇشىن 1902 جىلى تامبوۆ وبلىسىنىڭ رۋسانوۆ ۋەزىندە تۋعان، ورتاشانىڭ قىزى، ورىس، ورتاشا ءبىلىمدى تاتيانا گەورگيەۆنا كۇدەرينا-ناسونوۆا قىلمىس كودەكسىنىڭ 58 بابىنىڭ 2, 7, 8 جانە 11 تارماقتارىمەن ايىپتالىپ، 2 جىلعا جىلعا الماتى مەن وبلىس ورتالىقتارىنان تىس شالعاي اۋداندارعا ء(وزى شىمكەنت پەن جامبىل وبلىسىن قالاعان) جەر اۋدارىلادى. ءسويتىپ، ەكى جاسار ۇلىمەن، ءبىر جاسار قىزىن قولتىعىنا قىسىپ، ءومىر ءۇشىن جانتالاسقان كۇرەستى باستايدى. الماتىعا ورالعان سوڭ مەكتەپتە مۇعالىم، بوتانيكا ينستيتۋتىندا قىزمەتشى بولىپ ولمەشى كۇن كورەدى.

 

2.

 

وسى رەتتە ج.م.كۇدەريننىڭ ارتىندا قانداي مۇرا قالعانىنان ماعلۇمدار ەتۋ ءۇشىن  تەرگەۋشى ءۋالي ياكۋپوۆتىڭ (ەلۋىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولعان) ءتىنتۋ كەزىندە تولتىرعان حاتتاماسىنان ءۇزىندى كەلتىرەمىز. وندا:

«4.قاتيرا - 4 دانا، 5. تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر مەن فوتولار - 27 دانا، 6. ءارتۇرلى قۇجاتتار - 20 دانا، 7. كىتاپتار، ءتىزىم بويىنشا - 65 دانا، 8.ءار ءتۇرلى جازۋلار جازىلعان داپتەرلەر - 30 دانا، 9. ءارتۇرلى جازبالار - 585 پاراق، 10. گازەتتىڭ ەسكى قيىندىلارى - 15 دانا»، - دەپ كورسەتىلگەن.

سونىڭ ىشىندە قانشاما قۇندى عىلىمي زەرتتەۋلەر ءىزىم-عايىم جوعالىپ كەتتى دەسەڭشى. وعان ج.كۇدەريننىڭ ەلگە قايتىپ ورالعان ەكى جىلدىڭ ىشىندە جازىپ، باسپاعا ۇسىنعان مىنا ەڭبەكتەرىنىڭ ءتىزىمى مىسال بولا الادى:

اۋىلشارۋاشىلىعى وسىمدىكتەرىنىڭ اۋرۋلارى مەن زيانكەستەرىنە قارسى كۇرەس، اۋدارما، (باسىلىم كورمەگەن), 1935,

وسىمدىكتەردىڭ تەرميندىك اتاۋلارىنىڭ لاتىن، ورىس، قازاق تىلىندەگى سالىستىرمالى سوزدىگى، قازفان، 1936, قولجازبا كۇيىندە باسپاعا تاپسىرىلعان.

جىلاندى قالاي ۇيرەتۋگە بولادى جانە ول كوزىمەن قالاي اربايدى، قولجازبا كۇيىندە قالعان،

قازاق رۋلارىنىڭ شەجىرەسى، قولجازبا كۇيىندە ع.مۇسىرەپوۆكە تاپسىرىلعان.

«اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ماشينالارى» اتتى  اۋدارماسى (1936-1937) مەن «قانت قىزىلشاسى» (1936-1937) اتتى كىتابىنىڭ قولجازبالارى باسپا رەداكتورى قارتقوجا توعانباەۆقا (ج.ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەك» رومانىنىڭ ءپروتوتيپى) تاپسىرىلعان. ق.توعانباەۆ قولعا الىنعاننان كەيىن قولجازبا جوعالعان. ۇكىمەتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا جۇرگىزىلگەن، توقىما وندىرىسىندەگى ءمانى زور كەندىر (كوكتاراق، قوجاكەندىر، سورا) تالشىقتارى جونىندەگى كولەمدى زەرتتەۋى دە جارىق كورمەي، ءىزىم عايىپ بولعان.

وكىنىشتى، الاڭعا تولى از عۇمىردا وسىنشاما عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزگەن عالىمنىڭ سان-سالالى ەڭبەكتەرى ەكى بىردەي قاماقتىڭ (1930-1935,  1937) كەسىرىنەن تاركىلەنىپ (اياقتالعانى بار، اياقتالماي قالعانى بار) قولجازبا كۇيىندە  جارىق كورمەي كەتتى. وعان ت.گ.كۇدەرينا-ناسونوۆانىڭ:

«ءبىزدىڭ تەرگەۋشىمىز ءۋالي ياكۋبوۆ ەكى اپتادا ءبىر رەت سالەمدەمە اپارۋعا رۇقسات بەردى، ەكى ايدان كەيىن كەزدەسۋگە رۇقسات ەتىلدى، كەزدەسۋدە جۇماحان: تەرگەۋشى مەنىڭ ءۇش تيىندىق (اتۋدىڭ بەلگىسى، ءبىر تال وقتىڭ قازىنالىق باعاسى) قۇنىم جوق ەكەنىن ايتتى - دەدى ازىلدەپ. تەرگەۋشى مۇنى ريزالىقپەن ماقۇلدادى. سونداي كەزدەسۋدىڭ بىرىندە مەن «كازاحستانسايا پراۆدا» گازەتىندە التايسكيدىڭ اۋدارۋىمەن باسىلعان ...دىڭ «جىلاندار تۋرالى» ولەڭىنە نازار اۋدارۋىن ءوتىندىم. ولەڭدى وقىعاننان كەيىن اشۋ قىسقان جۇماحان قالشىلداپ كەتتى، دەمەك ول ولەڭ ونىڭ ماتەريالىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان بولىپ شىققانى عوي. سويتسەم، ءتىنتۋ كەزىندە الىنعان جىلاندار مەن ءدىن تۋرالى جازعان ماتەريالدارى جيناقتالعان «قارا داپتەرى» جوعالىپ كەتىپتى. تەكسەرتكەنىمدە ءتىنتۋ كەزىندە جاسالعان تىزىمىندە جوق بولىپ شىقتى. تەرگەۋشىنىڭ ىزدەگەنىنە قاراماستان، ول داپتەر سول كۇيى جوعالىپ كەتتى»، - دەگەن وكىنىشى دالەل.

ال قىسىلعان كەزدە تەرگەۋشى ۋالي ياكۋپوۆ قايتارىپ بەرگەن سيرەك كىتاپتاردى ج.كۇدەريننىڭ تاشكەنتتە وقىتقان شاكىرتى س.كەڭەسباەۆقا ۇسىنعان. سونىڭ ىشىندە «سالىستىرمالى سوزدىكتىڭ» قولجازباسىن دا وتكىزەدى. 5 جىل وتكەننەن كەيىن اكادەميك: «قولجازبانىڭ ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەن. ماڭىزىن جويعان»، - دەگەن سىلتاۋمەن، 640 سومعا باعالانعان سوزدىكتىڭ قولجازباسىنىڭ اقشاسىن تولەمەي، سارىم جۇماحانۇلى كۇدەرينگە قايتىپ بەرگەن. ال بۇل عالىمنىڭ 70 باسپاتاباقتىق فرازەلوگيالىق تۇسىندىرمە سوزدىگى ءار تۇستا جاريالىم كورگەنى بەلگىلى. ول ەڭبەكتىڭ وبالىن دا وزىمەن بىرگە الا كەتتى.

قارا داپتەر. ءدىن مەن جىلاننىڭ ارباۋىن كوركەم تاسىلمەن سالىستىرىپ جازىلعان ساتيرالىق شىعارما. بۇل شىعارما عىلىم مەن تاجىريبەنىڭ، قالامگەرلىك پەن عالىمدىقتىڭ ءتۇيسىنۋ شەگىندە ورىندالعان ەڭبەك. ول ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتىنىڭ قابىرعاسىندا جۇرگەندە جىلانداردىڭ ومىرىنە، ولاردىڭ مىنەز-قۇلىعىنا باقىلاۋ جاساپ، بايقاعاندارى مەن جۇرگىزگەن تاجىريبەلەرىن شاقپاق جولدى قارا تىستى داپتەرگە ءتۇسىرىپ وتىرعان. ول ءۇشىن ج.كۇدەرين ءوزىنىڭ پاتەرىندە جىلانداردىڭ وردالى جىمىن (تەرراريۋم) ۇستاعان.  «قارا داپتەر» اتالىپ كەتكەن بۇل داپتەردەگى جىلانجاردىڭ ارباۋ ادىستەرى مەن بارلىق باعىتتاعى ءدىني ۋاعىزدار مەن زىكىرلەردى جارىستىرا وتىرىپ، فيلوسوفيالىق، تانىمدىق، پسيحولوگيالىق سالىسترۋلار جاساعان. ءارى عىلىمي، ءارى تانىمدىق، ءارى كوركەمدىك ماڭىزى تەرەڭ، ورىندالۋى توسىن بۇل «قارا داپتەرگە» س.سەيفۋللين پىكىر ءبىلدىرىپ، «كوكشەتاۋ» داستانىندا جۇماحاننىڭ اتىن اتاپ وتكەن. ايداۋدان قايتىپ كەلگەن كەزدە ونىمەن م.جۇماباەۆ تا تانىسىپ، ونىڭ بۇل تۋىندىسىنا جاقسى پىكىر بىلدىرگەن. بۇل تۋىندى ەكىنشى رەتكى جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ تۇسىندا تارگىلەنىپ، جوعالىپ كەتكەن. سول داپتەرمەن بىرگە ج.كۇدەريننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلىنداعى ەڭبەكتەرى جاريالانباي قالعان.

وكىنىشكە وراي، قازاق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ العاشقى قارلىعاشىنىڭ ءبىرى، زەرتتەۋلەرىنىڭ وندىرىستىك ءمانى بار، ناقتى قولدانىمعا تۇسكەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جولعا قويىلماعان جانە اتتارى مۇلدەم ۇمىتىلىپ بارا جاتقان وسىمدىكتەر مەن زوولوگيالىق تەرميندەردىڭ اتاۋلارىنىڭ اۆتورى جۇماحان كۇدەريننىڭ ەسىمى عىلىم سالاسىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بىرنەشە رەت ءار ءتۇرلى جوبالار ارقىلى باسىلىم كورگەن الاش تۋرالى ەنتسيكلوپەديالاردان دا ورىن الماي كەلەدى. جاراتىلىستانۋ تۋرالى وقۋ قۇرالدارى مەن اۋدارمالاردىڭ اۆتورى. ونىڭ ءبىر مىسقالىن مارقۇمنىڭ قىزى ءوز قارجىسى ەسەبىنەن توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا باستىرىپ شىعاردى.

جۇماحان كۇدەريننىڭ ءوزى تۇگىلى ءبىر جاسقا تولار-تولماستا اكەسىنەن جەتىم قالعان ۇلى سارىم جۇماحانۇلى كۇدەرين دە قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني تاريحىنان الاتىن ورىنى ەشقاشاندا ۇمىت قالاتىنداي ءجونى جوق تۇلعا. سارىم جۇماحانۇلى كۇدەرين - قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي ءالپينيسى، 1962 جىلى 25 جاسىندا الپينيزم سالاسى بويىنشا سسسر چەمپيونى اتاندى. ال 1963 جىلى 14 شىلدە كۇنى 11ساعات 20 مينۋتتا كاۆكاز تاۋىنىڭ سۆانەتيا شىڭدارىنىڭ چاتىن -تاۋ مۇزداعىندا 6 ادامنان تۇراتىن لەۆ مىشلياەۆتىڭ كومانداسىنىڭ قۇرامىندا قازا تاپتى. سارىمنىڭ ەسىمىن ماڭگى قالدىرۋ ماقساتىندا الماتى اڭعارىنداعى شىڭعا كۇدەريننىڭ اتى بەرىلدى. ال ونىڭ شاكىرتتەرى ە.يلينسكي، يۋ.گولودوۆ، ۆ.حريششاتىي 1982 جىلى كەڭەستىك تۇڭعىش قۇرامانىڭ قاتارىندا گيمالايدى باعىندىردى. شاكىرتتەرى وزدەرىنىڭ تۇڭعىش جاتتىقتىرۋشىسى سارىمنىڭ سۋرەتىن الا بارىپ، ەۆەرەس شىڭىن ۇشار باسىنا ەسكەرتكىش رەتىندە بەلگى ەتىپ قالدىردى. رۋحى اسقار دا اسقاق سارىمنىڭ دەنەسى چاتىن-تاۋدىڭ مۇزداعىندا ماڭگى قالدى. ۇلىنىڭ رۋحىنا جىل سايىن تاعزىم ەتىپ تۇرعان اناسى ت.گ.كۇدەرينا - ناسونوۆانىڭ وسيەتى بويىنشا لاريسا جۇماحانقىزى كۇدەرينا مەن نەمەرەلەرى اناسىنىڭ كۇلىن سۆانەتيانىڭ اسۋىنان اسىپ بارىپ مۇزداقتىڭ تۇبىنە جەرلەيدى. دەنەسى قاي جەردە قالعانى بەلگىسىز اكەلەرىنىڭ دە پرورترەت تاقتاسىن سوندا ەسكەرتكىش ەتىپ ورناتادى. مىنە، ءور رۋحتى نامىس يەسىنىڭ رۋحى دا الەمنىڭ ەڭ بيىك شىڭدارىندا اسقاقتاپ تۇر.

الاش جاساعىنىڭ مايدانگەر ساردارى، الاشتىڭ تاۋەلسىز عىلىم يدەياسىن ماقساتتى تۇردە تىكەلەي وندىرىسپەن بايلانىستىرۋعا ۇمتىلعان، بۇگىندە اتى الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى انىقتامالاردىڭ وزىندە اتالماي جۇرگەن، اياگوزدىك، ۇرجارلىق جەرلەستەرى دە ۇمىتقان امبەباپ عالىم، تاعدىرى كەڭەستىك جازالاۋ جۇيەسىنىڭ «قارا داپتەرىنە» جازىلعان جۇماحان ماۋسىمبايۇلىنىڭ تاعدىرى، مىنە، وسىنداي. تەك سەنىمدى جاردىڭ، سارىم جانە لاريسا سياقتى نامىستى ءۇرىمىنىڭ اكە ارۋاعى الدىنداعى تاعزىمىنىڭ ناتيجەسىندە عانا، ارتىندا ءىز قالدىرعانى كوڭىلدى جۇباتادى. قالامگەر تابىل قۇلياستىڭ مالىمەتىنشە، قازىر لاريسا جۇماحانقىزى ماسكەۋدە تۇرادى، روسسيا اكادەمياسىنىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتى، ايماقارالىق «فەنيكس» قورىنىڭ پرەزيدەنتى. اكەسى تۋرالى وتىز جىلدان استام جيعان دەرەكتەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، دەربەس كىتاپ قۇراستىرۋدى ويلاستىرىپ ءجۇر. جۇماحان ماۋسىمبايۇلى كۇدەريننىڭ تاۋقىمەتتى تاعدىرى سوندا تولىق اشىلادى، عالىمنىڭ ەڭبەكتەرى جيناقتالىپ، دەربەس باسىلىمعا يە بولادى - دەگەن ۇمىتپەن ءافسانامىزدى اياقتايمىز.

(جالعاسى بار)

«Abai.kz»