قازىر تۋعالى قازاق جەرىندە قالىڭ قازاقتىڭ ورتاسىندا جۇرسە دە، مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ ءۇشىن ۇكىمەتتەن ارتىق اقشا دامەتىپ جۇرگەندەر از ەمەس قوي. ءتىپتى وندايلارعا كۇن سايىن ۇيرەنگەن ءار سوزىنە «قالاماقى» تولەنىپ تە جاتىر. ال اتىراۋدىڭ اتىرابىندا ءجۇرىپ، ەشكىمنەن ارتىق اقشا سۇراماي-اق، قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن يۋرانىڭ اڭگىمەسىن قاز-قالپىندا جاريالاعاندى ءجون كوردىك. ءتىپتى بۇعان پىكىر ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق.

- قازاق جەرىندە دۇنيەگە كەلدىم، قازاق بالالارىنىڭ ورتاسىندا ءوستىم. سوندىق­تان ماعان «قازاق ءتىلىن قاي­دان ۇيرەندىڭ؟» دەگەن ساۋال­دىڭ قويىلۋىنىڭ ءوزى ارتىق دەپ ويلايمىن. اكەمنىڭ تەگى - ۋكراين، ناعاشى جۇر­تىم - ورىس. اتا-انام قازاقشا تۇسىنگەندەرىمەن، جارىتىپ سويلەي المايدى. كوزىمدى اشقاننان كورشى تۇراتىن كىندىك شەشەمنىڭ تاربيەسىندە بولدىم. قازاقتا ماقال بار عوي، «الىستاعى اعايىننان جاقىنداعى كورشىڭ ارتىق» دەگەن. سول ءۇيدىڭ بالالارىمەن وينادىم، كىندىك شەشەم مەنى ۇلتىڭ وزگە دەپ بولگەن جوق، ءوز ۇلدارىن قالاي كورسە، ماعان دا سونى ۇيرەتتى.
كىشكەنە كەزىمىزدە اۋىل بالالارى بولىپ «قويكەزەككە» شىعاتىنبىز. «قويكەزەك» ءبىزدىڭ بالالىعىمىزدىڭ ءبىر ءتاتتى كورىنىسى بولىپ جادىمىزدا قالدى. مەكتەپتى ورىسشا ءبىتىردىم. قىزىق بولعاندا، كۇندەلىگىمدە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن قازداي ءتىزىلىپ «ۇشتىكتەر» تۇراتىن دا، قازاق تىلىنەن بەستەن وزگە باعا المايتىنمىن.

قازىر تۋعالى قازاق جەرىندە قالىڭ قازاقتىڭ ورتاسىندا جۇرسە دە، مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ ءۇشىن ۇكىمەتتەن ارتىق اقشا دامەتىپ جۇرگەندەر از ەمەس قوي. ءتىپتى وندايلارعا كۇن سايىن ۇيرەنگەن ءار سوزىنە «قالاماقى» تولەنىپ تە جاتىر. ال اتىراۋدىڭ اتىرابىندا ءجۇرىپ، ەشكىمنەن ارتىق اقشا سۇراماي-اق، قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن يۋرانىڭ اڭگىمەسىن قاز-قالپىندا جاريالاعاندى ءجون كوردىك. ءتىپتى بۇعان پىكىر ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق.

- قازاق جەرىندە دۇنيەگە كەلدىم، قازاق بالالارىنىڭ ورتاسىندا ءوستىم. سوندىق­تان ماعان «قازاق ءتىلىن قاي­دان ۇيرەندىڭ؟» دەگەن ساۋال­دىڭ قويىلۋىنىڭ ءوزى ارتىق دەپ ويلايمىن. اكەمنىڭ تەگى - ۋكراين، ناعاشى جۇر­تىم - ورىس. اتا-انام قازاقشا تۇسىنگەندەرىمەن، جارىتىپ سويلەي المايدى. كوزىمدى اشقاننان كورشى تۇراتىن كىندىك شەشەمنىڭ تاربيەسىندە بولدىم. قازاقتا ماقال بار عوي، «الىستاعى اعايىننان جاقىنداعى كورشىڭ ارتىق» دەگەن. سول ءۇيدىڭ بالالارىمەن وينادىم، كىندىك شەشەم مەنى ۇلتىڭ وزگە دەپ بولگەن جوق، ءوز ۇلدارىن قالاي كورسە، ماعان دا سونى ۇيرەتتى.
كىشكەنە كەزىمىزدە اۋىل بالالارى بولىپ «قويكەزەككە» شىعاتىنبىز. «قويكەزەك» ءبىزدىڭ بالالىعىمىزدىڭ ءبىر ءتاتتى كورىنىسى بولىپ جادىمىزدا قالدى. مەكتەپتى ورىسشا ءبىتىردىم. قىزىق بولعاندا، كۇندەلىگىمدە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن قازداي ءتىزىلىپ «ۇشتىكتەر» تۇراتىن دا، قازاق تىلىنەن بەستەن وزگە باعا المايتىنمىن.

قازىر ونەر جولىندا ءجۇرمىن. رەپەرتۋارىمداعى ءاننىڭ ءبارى قازاق تىلىندە. وقۋشى كەزىمنەن ءان ايتىپ، ساحناعا شىعا باستادىم. مەنىڭ ونەرىمنىڭ ورىستەۋىنە 1991 جىلى «ءانشى بالاپان» بايقاۋى نەگىز بولدى.
1995 جىلى اسكەر قاتارىنا قابىلدانىپ، پرەزيدەنت وركەسترىندە ءان ايتتىم.
كەيىن ءوزىم تۋىپ-وسكەن يندەر اۋدانىندا جۇرگەن كەزىمدە وبلىس ورتالىعىنا قىزمەتكە شاقىردى. وبلىستىق حالىق شىعارماشىلىعى ورتالىعىندا قىزمەت ەتەمىن. بىرنەشە بايقاۋلارعا قاتىستىم. جۇلدەسىز قايتقان كەزىم بولعان ەمەس. بۇل دا - قازاق انىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمنىڭ باعالانعانى. اسىرەسە، ابايدىڭ اندەرى جانىما جاقىن. «كوزىمنىڭ قاراسى»، «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «سەگىزاياق»...

ءبىر-ەكى جىل بۇرىن استانادا مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ ساياساتىنىڭ اينالاسىندا فەستيۆال بولىپ ءوتتى. سول جەردە قازاق ءتىلىن دامىتۋ كەرەك دەپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ وزدەرى رەسمي تىلدە سايراپ ءجۇر. بۇل مەنىڭ نامىسىما ءتيىپ، «ءوزىڭىز قازاق ءتىلىن قولدايمىز دەپ شارا ۇيىمداستىراسىز دا، ءوزىڭىز ورىسشا سويلەيتىنىڭىز قالاي؟» دەپ قالىپ ەدىم، «بۇل اتىراۋدىڭ ادامدارى وسىلاي تىكەسىنەن ايتادى» دەپ جىلى جىميىپ قۇتىلىپ كەتتى. ال مەنىڭ ىشىمدە ىزا قالىپ قويدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ ساياساتى كوزالداۋ بولماسا ەكەن. ويتكەنى بۇل كۇنگە قازاق وڭاي جەتكەن جوق قوي. ءوز جەرىندە ءوز ءتىلىن وركەندەتۋگە تولىق ەڭبەك ءسىڭىردى.

مەن ءۇشىن قازاقتىڭ كەڭ جازيرا جەرىنەن ارتىق جەر جوق، قازاقتان ارتىق ەل جوق.

كوزىممەن كورگەنىمدى ايتايىن، 1994-95 جىلدارى ءبىزدىڭ يندەر اۋدانىنداعى ورىستار، ۋكرايندار جاپپاي تاريحي وتاندارىنا كوشە باستادى. جاي كوشسە ءبىر ءسارى، بارعان  جەرلەرىنە «قازاقتار كۇن كورسەتپەدى» دەگەن سىندى اڭگىمەلەر الا بارعان. ءسىرا، «ەلىمىزگە كەلدىك، ەندى جاقسى تۇراتىن بولامىز» دەپ ويلاسا كەرەك. ارادا ەكى جىل ءوتتى مە، وتپەدى مە، شاماداندارىن جيناپ، قازاقستانعا قايتا قونىس اۋداردى. «ارقا جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار؟» كەتەردە ءۇي-كۇيلەرىن ساتىپ كەتكەن، ەندى ءالى كۇنگە جاعدايلارىن دۇرىستاي الماي جۇرگەندەر بار. سوندايلاردى كورىپ، «قازاقتى جامانداپ، ەلىڭە بارعاندا، نە وپا تاپتىڭ؟ قازاقتىڭ ادال پەيىلى مەن اق نانى جىبەرمەيدى» دەيمىن.

«قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنە باسىمدىق بەرىلۋى كەرەك جانە ەڭبەكاقىلارىنا سول ءۇشىن ۇستەمە قوسۋ كەرەك» دەگەن دە اڭگىمەلەر شىقتى ءبىر كەزدەرى. مەن وسىنى تۇسىنە الماي-اق قويدىم. مەن قازاق ءتىلىن بىلگەنىم ءۇشىن مەملەكەتتەن ارتىق اقشا الادى ەكەنمىن دە، ورىس ءتىلىن، نەمىس ءتىلىن باقايشاعىنا دەيىن مەڭگەرگەن مەنىڭ قازاق دوسىمنىڭ قولى بۇعان جەتپەيدى ەكەن. ەگەر شىنىمەن وسى تەكتەس زاڭ قابىلداناتىن بولسا، بۇل ۇلتارالىق قايشىلىققا اكەلۋى مۇمكىن دەپ ويلايمىن. قايتالاپ ايتايىن، قازاقتىڭ نانىن جەپ، سۋىن ءىشىپ وتىرعان ادام، مەيلى قاي ۇلتتان بولسىن، ابايدىڭ ءتىلىن قۇرمەتتەۋگە مىندەتتى جانە سول ءۇشىن قانداي دا بولسىن باسىمدىق الۋعا ءتيىس ەمەس.

ءوزىمنىڭ قازاقتارمەن ءتىلىم عانا ەمەس، ءدىنىم دە ءبىر دەي الامىن. قۇدايعا سەنەمىن. كوپ بولماعانمەن، جىلىنا ءبىر - ەكى رەت مەشىتكە بارامىن. مىناداي قىزىق بولعان. الماتىدا بەس جىل تۇردىم. رايىمبەك داڭعىلىنىڭ بويىندا رايىمبەك بابانىڭ مازارى بار. بىردە اۆتوبۋسقا ءمىندىم. كىسى لىق تولى. سىعىلىسىپ، ايتەۋىر، اياق ىلىكتىرىپ تۇرمىز. ويىمدا ەشتەڭە جوق، قورىم كورسە، بەت سيپاماي وتپەيتىن اۋىل بالاسىنىڭ ادەتىمەن بابانىڭ باسىنا كەلە بەرگەن مەزەتتە قوس قولىمدى ازەر دەگەندە شىعارىپ، «ءبىسمىللا» دەپ بەتىمدى سيپادىم. اينالامداعى ادامدار جىن كورگەندەي شوشىپ كەتتى. ءسىرا، «ايدالاداعى ورىستىڭ رايىمبەك بابادا نە شاتاعى بار؟» دەپ ويلادى ما؟ ءبارى سىرىلىپ كەتتى دە، تار ورىن كادىمگىدەي كەڭىپ قالدى. ۇركە كوز تاستاپ تۇرعان جانارلارعا قاراپ: «قۇدايىم، قىستىرىلىپ تۇرعانىمدى كورگەن ەكەنسىڭ عوي» دەپ قويدىم. وتباسىمدا اكەم مەن شەشەم بار. تۋىستارىم ۋكراينادا، رەسەيدە تۇرادى. قارىنداسىم قازاقشا ەركىن سويلەيدى، قازاقتىڭ كەلىنى. قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن ءبىر كىسىدەي بىلەمىن. ىرىم-نانىمىنا دەيىن ساقتايمىن. جاسىم وتىزدا. «ءۇي بولىپ، وتاۋ كوتەرسەم» دەگەن ويىم دا جوق ەمەس. اللا قالاسا، قازاقتىڭ ءبىر قىزىن شاڭىراعىما ءتۇسىرىپ، وتباسىن قۇرسام دەيمىن. ال تويدى كادىمگىدەي قازاقشا وتكىزەمىز: سىرعا سالۋ، بەتاشار، قازاقشا جورالعىلار جاسايمىز.

جازىپ العان باقىتگۇل باباش، اتىراۋ

«جاس قازاق» گازەتى، №28, 17.07.2009