سماعۇل سادۋاقاسۇلى. سارسەنبەك (روماننان ءۇزىندى)
سماعۇل تەڭىزىنەن - ءبىر تامشى...
بۇل وسىدان 90 جىل بۇرىن جازىلعان العاشقى الاش رومانىنىڭ ءۇزىندىسى. تۋىندى «سارسەنبەك» دەپ اتالادى. اۆتورى - اسا كورنەكتى ۇلت قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسۇلى (1900-1933). شىعارما 1916 جىلدىڭ كۇردەلى وقيعاسى تۋرالى. بۇل باسىندا «ءمىنسىز» اتتى پوۆەست تۇرىندە حاتقا ءتۇسىپتى. كەيىن كەڭەيتىلگەن جانە وزگەرتىلگەن. رومان قولجازباسىن سماعۇلدىڭ جارى ەليزاۆەتا (زەينەپ) اليحانقىزى 1957 جىلى ماسكەۋدە مۇحتار اۋەزوۆكە تاپسىرعان. قازىر تۇپنۇسقاسى «م.اۋەزوۆ مۇراجايىندا» ساقتاۋلى تۇر. رومان قولجازباسىنىڭ ءبىراز بولىگى وقىلمايدى: جازۋى وشكەن، كومەسكىلەنگەن. ءبىز ونى العاش م.ماعاۋين تۇسىنداعى «جۇلدىز» جۋرنالىنا جاريالاعانبىز. كەيىن «الاش» باسپاسىنان شىققان س.سادۋاقاسۇلىنىڭ ەكى تومدىق مۇراسىنا دا ەندى. روماندا بۇگىنگى وقىرمانعا اۋليەنىڭ ايتقانىنداي كورىنەتىن قىزىق دەتالدار بار. مىسالى، ءبىز قازىر جوقتان بار جاساپ جاتقان «تاريحي شىندىقتارىمىزعا» سماعۇل تىڭ ءارى بايىپتى قارايدى. سونداي-اق، كەنەسارى قۇبىلىسى دا قىزعىلىقتى باياندالادى. بولاشاق (بىزشە قازىرگى) قازاق ەلى استاناسىنىڭ جايى دا ساراپتالادى.
«تەڭىزدى تامشىسىنان تانى» دەگەن. وسى ماقساتتى ۇستانىپ ءبىز سماعۇل تەڭىزىنىڭ تامشىسىن «اباي» سايتى وقىرماندارىنا ۇسىندىق.
ارينە، ساقتالدى دەگەن روماننىڭ تولىعىراق نۇسقاسىن وقىعانعا نە جەتسىن؟!..
ديحان قامزابەكۇلى،
سماعۇل تەڭىزىنەن - ءبىر تامشى...
بۇل وسىدان 90 جىل بۇرىن جازىلعان العاشقى الاش رومانىنىڭ ءۇزىندىسى. تۋىندى «سارسەنبەك» دەپ اتالادى. اۆتورى - اسا كورنەكتى ۇلت قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسۇلى (1900-1933). شىعارما 1916 جىلدىڭ كۇردەلى وقيعاسى تۋرالى. بۇل باسىندا «ءمىنسىز» اتتى پوۆەست تۇرىندە حاتقا ءتۇسىپتى. كەيىن كەڭەيتىلگەن جانە وزگەرتىلگەن. رومان قولجازباسىن سماعۇلدىڭ جارى ەليزاۆەتا (زەينەپ) اليحانقىزى 1957 جىلى ماسكەۋدە مۇحتار اۋەزوۆكە تاپسىرعان. قازىر تۇپنۇسقاسى «م.اۋەزوۆ مۇراجايىندا» ساقتاۋلى تۇر. رومان قولجازباسىنىڭ ءبىراز بولىگى وقىلمايدى: جازۋى وشكەن، كومەسكىلەنگەن. ءبىز ونى العاش م.ماعاۋين تۇسىنداعى «جۇلدىز» جۋرنالىنا جاريالاعانبىز. كەيىن «الاش» باسپاسىنان شىققان س.سادۋاقاسۇلىنىڭ ەكى تومدىق مۇراسىنا دا ەندى. روماندا بۇگىنگى وقىرمانعا اۋليەنىڭ ايتقانىنداي كورىنەتىن قىزىق دەتالدار بار. مىسالى، ءبىز قازىر جوقتان بار جاساپ جاتقان «تاريحي شىندىقتارىمىزعا» سماعۇل تىڭ ءارى بايىپتى قارايدى. سونداي-اق، كەنەسارى قۇبىلىسى دا قىزعىلىقتى باياندالادى. بولاشاق (بىزشە قازىرگى) قازاق ەلى استاناسىنىڭ جايى دا ساراپتالادى.
«تەڭىزدى تامشىسىنان تانى» دەگەن. وسى ماقساتتى ۇستانىپ ءبىز سماعۇل تەڭىزىنىڭ تامشىسىن «اباي» سايتى وقىرماندارىنا ۇسىندىق.
ارينە، ساقتالدى دەگەن روماننىڭ تولىعىراق نۇسقاسىن وقىعانعا نە جەتسىن؟!..
ديحان قامزابەكۇلى،
پروفەسسور
سماعۇل سادۋاقاسۇلى
سارسەنبەك
(روماننان ءۇزىندى)
قاس قارايعان شاق ەدى. قاپ-قارا بولىپ تۇنەرگەن كۇن. باتىستان قويۋ بۇلت قاپتاپ كەلە جاتتى.
اسپان مەن جەر تۇتاسقان زاۋال كەشتە دالا ءتوسىن دۇبىرلەتىپ قاتتى كەلە جاتقان سارتىلداعان ات تۇياعى ەستىلدى. سىپ-سىپ ەتىپ ساۋىرعا تيگەن قامشىنىڭ سۋىلى كەشكى تىنىش اۋانىڭ قالپىن بۇزعانداي. سىپىلداعان ءجىتى ءجۇرىس قارا جەردى قاق ايىرارداي. ات تا قامىس قۇلاقتارىن بىردە تىكەيتىپ، بىردە جىمقىرادى. اۋىزدان كوبىك اتىپ، كەڭ تاناۋدان ەنتىگە دەم الادى. بەلدەن بەل استى، كولدەردى دە كەشىپ ءوتتى. توقتاۋسىز ۇزاق جۇرىستە «ياپىر-اۋ، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە بۇل ەلگە نە بولىپ كالدى؟» دەگەندەي باستارىن ەرىكسىز جۇلقي تارتىپ، اياقتارىن جىلدام باسادى.
ات ۇستىندەگى ەكى ازامات تۇعىردا مۇسىندەي نىق وتىر. اينالاعا ءجىتى قاراعان باتىر كوزدەرى وت شاشادى.
بۇل سۋىت ءجۇرىستى ەكى ادام قايدا اسىعادى، نەگە اسىعادى؟!. قايدا باراسىڭدار، وسىنشا جول شەگەتىندەي نە بوپ قالدى؟!
سارسەنبەك شاھارعا كەلگەندە، جۇماجان مەن بۇقاردان باسقا مۇندا ءالى ەشكىم جوق ەكەن.
ءبىر كۇننەن سوڭ بىلتىرعى قازاقتىڭ ۇيىندە جينالعاندا، اسقاردىڭ جانىندا وتىراتىن قىز سەكىلدى ادەمى قارا تورى جىگىت كەلدى. مۇنىڭ اتى قابدەش ەدى. شىن اتى - قابدولدا ما، حاميت پا - وندا ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز جوق. جۇرت قابدەش دەيدى، ءبىز دە قابدەش دەلىك. جاقسى كورگەندە نە، جاس كورگەندە نە - ونى، وقۋشى باۋىرىم، سۇراماي-اق قويا تۇر! الىستا جۇرگەن باۋىرىڭنىڭ ءبىر نازىن كوتەرە سال!
* * *
قابدەش ۇيىنە كىرىپ كەلگەندە، سارسەنبەك گازەت وقىپ وتىر ەدى.
- اسسالاۋماعالەيكۋم، فيلوسوفىم، - دەدى.
سارسەنبەك جالت قاراعاندا قابدەشتى كوردى. ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، كورىسە كەتتى. قۇشاقتاسىپ، ءتوس ءتۇيىستىردى.
- ال، فيلوسوفىم، جاز قايدا بولدىڭ؟ قاي جەردىڭ سۋىن ءىشىپ، قاي جەردىڭ ءدامىن تاتتىڭ؟ - دەدى وتىرا بەرىپ قابدەش.
- قايدا بولۋشى ەم؟! ءوز اۋىلىمدا وتكىزدىم. اۋەلدە جولىم بولمادى، ارتىنان ونىڭ ەسەسىن تولتىردىم. قازىر كوڭىلىم ءبىر ءتۇرلى جاقسى، - دەدى سارسەنبەك سالماقتى داۋىسپەن.
- سەنىڭ ەجەلگى ادەتىڭ عوي! ءبارىن سالىستىرىپ، ولشەپ-كەسىپ بەرەتىن، - دەدى كۇلىمسىرەپ قابدەش.
سارسەنبەكتىڭ اقىلدى ءجۇزى ارەڭ كۇلىمسىرەدى:
- ولشەگەندە تۇرعان نە بار؟ اۋەلى جامان جاعدايدا بولدىم، ارتىنان ويداعىداي ورنىنا كەلدى. سۇراعان سوڭ، ايتىپ جاتىرمىن. ءوزىڭ جازدى قالاي وتكىزدىڭ، قابدەش؟ - دەدى.
قابدەش ۇشۋعا ىڭعايلانعان قىرانشا ورنىنان كوتەرىلىپ، ەكى قولىن جايىپ، اۋزىن اشىپ:
- قاندايىن سۇرايسىڭ؟ ءبىر ءتۇرلى تاماشا وتكىزدىم، - دەدى.
سارسەنبەك ءبىر نارسە ايتقالى ىڭعايلانا بەرگەندە قابدەش:
- جازعىتۇرى بۇقاربەك ەكەۋىڭنىڭ تاپسىرعان جۇمىستارىڭدى دا ورىندادىم. كوپ ماقال، ەرتەگى جيىپ اكەلدىم. ءبىر قىزدىڭ مىناداي ۇلكەن ساۋكەلەسى دە بار. راس-وتىرىگىن بىلمەيمىن، «كەنەسارىنىڭ قىزىنىڭ ساۋكەلەسى» دەيدى. «قوبىلاندى باتىردىڭ قوبىزى» دەگەن ءبىر ۇلكەن دومبىرا سەكىلدى قارا تاقتايى دا بار. اسانقايعىنىڭ قامشىسىن تاپتىم. تاعى دا تولىپ جاتقان نارسەلەرىم بار. بۇقاردى ءبىر قۋانتايىق. جاسايمىن دەگەن مۋزەيىن جاساپ، تىلەگىنە جەتسىن! - دەدى.
قابدەش ءبىر نارسەنىڭ اتىن اتاعاندا ءوزىنىڭ قولىمەن سونى ۇستاپ تۇرعانداي بولىپ، دەنەسىن قوزعالتىپ، بەتى-ءجۇزىن وزگەرتىپ وتىرادى. ساۋكەلەنى ايتقاندا ەكى قولىن ساۋكەلەشە شوشايتىپ باسىنا كوتەردى. قوبىلاندىنىڭ قوبىزىنا كەلگەندە، قوبىز تارتقان كىسىشە سول قولىنىڭ ساۋساقتارىن جىبىرلاتىپ، وڭ قولىمەن اۋانى وسىپ-وسىپ جىبەردى.
سارسەنبەك قازاق ىشىندە ميميكانى قولدانبايتىنىن بىلەدى. قابدەشكە كوزىنىڭ استىمەن قارادى. ءوزىن-ءوزى ۇمىتقانداي بولعان، ەركەك باسىمەن جەڭىلتەكتەنىپ كەتكەنىن ەرسى كورسە دە، شىن ىقىلاسىندا جادىراپ كۇلىمسىرەدى.
- جارايدى، قابدەش! ولەڭدەرىڭدى ەرتەڭ تاڭەرتەڭ وسىندا الىپ كەل، وقيىق!.. ولەڭدى جيناعانىڭ جارايدى. ودان حالىقتىڭ نە ويلاعانىن، نەندەي سىرى بارىن بىلەمىز. ەگەر بۇل ولەڭدەردى شىعارعان ناعىز ولەڭ اقىنى بولسا. بىراق مەن سەنىڭ مۋزەيگە الىپ كەلگەن نارسەلەرىڭە سەنە المايمىن. ءبىزدىڭ تاريحتان بىلەتىنىمىز بويىنشا كەنەسارىنىڭ قىزى بولماعان. ونىڭ بەر جاعىندا قوبىلاندى باتىر قوبىز تارتپاعان دەيدى قاريالار. اسانقايعىنىڭ قامشىسى دەگەنىڭ - ءتىپتى قاتا ءسوز. اسانقايعى اڭىزدان تۋعان. ونىڭ قامشىسى قايدان بولادى؟
سارسەنبەي سويلەي بەردى:
- ءار حالىق كيەلى ارۋاقتى قاسيەت ەتىپ، ءتاۋ ەتەدى. اسانقايعى - بولعان با، جوق پا، بىراق ءبىزدىڭ حالىق سونداي اۋىزدان-اۋىزعا اڭىز قىلىپ قالدىرعان كيەلى ادام تۇلعاسى. مىسالى، ەسكى زامانىنداعى گرەك جۇرتىنىڭ اپولونعا قاتىستى اڭىزدارىن الايىق. وندا شىندىقتان گورى قيال كوپ. بىراق گرەكتەر اپولوندى اۋليە تۇتادى.
مۇسىلماندار اراسىندا قوجاناسىر دەگەن اۋليە بار. ول دا - حالىق اۋزىنداعى كيەلى ادام. ايتا بەرسەك، مۇنداي مىسالدار تولىپ جاتىر. وسىنىڭ ءبارى - ومىردە بولماعان، حالىقتىڭ جاقسى ويىنان شىققان اڭىزدار.
قابدەش اكەلگەن ەڭبەگى دالاعا كەتىپ، ونىڭ نارسەلەرى مۋزەيگە تۇسپەيتىندىگىنە وكپەلەگەن كىسىشە قاباعىن ءتۇيىپ:
- جارايدى، سارسەنبەك، ساعان سەنسەك، كەنەسارىدا قىز جوق، قوبىلاندى باتىردا قوبىز بولماعان دەگەنىڭە كونسەم، كونەيىن! اسانقايعى بولمادى دەگەنىڭە مەن ءتىپتى نانبايمىن. ءبىزدىڭ ەلدە اسانقايعىنىڭ جۇرگەن جەرلەرى بار. جولدىوزەك دەگەن اراعا كەلگەندە ول: «جولدىوزەك دەگەنشە، سورلى وزەك دەسەڭدەرشى»، - دەپتى. ايتقانى كەلگەندەي-اق، سول جولدىوزەكتە بۇل كۇندە تۇك جوق. ماڭايىنداعى ەل جۇتاپ، تۇگەلدەي قىرىلىپ كاپتى! قانە، اسانقايعىنىڭ بولماعانى؟
«وسىعان قانداي جاۋاپ بەرەر ەكەنسىڭ؟» دەگەن كىسىشە قابدەش ماساتتانىپ، سارسەنبەككە تىكە قاراپ وتىردى.
سارسەنبەك اسپاي-ساسپاي قابدەشكە ۇعىندىرماق نيەتتە سويلەي باستادى:
- قابدەش، بۇل جاعدايدى مەن ساعان تۇسىندىرەيىن. اسانقايعى قاشان بولدى، بىلەمىسىڭ؟ اركىم ءار ءتۇرلى ايتادى. بىرەۋلەر ايتادى: «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ زامانىندا بولدى»، - دەپ. ەندى بىرەۋلەر: «كەشەگى كەنەسارى ۋاقىتىندا بولدى» - دەيدى. كەيبىرەۋلەر، وتىرىكشى شالدار بالا كەزىمىزدە «اسانقايعىنى كوردىك» - دەيتىن.
اسانقايعىنىڭ قاي زاماندا بولعانى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. تاريحىن جازىپ، بىزگە قالدىرعان قازاق تاعى دا جوق. سوعان قاراماستان، اسانقايعىنىڭ بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى، جەر-سۋعا قويماعان اتى قالماعان سياقتى. شويىن جول، پوشتا جوق كەزدە بۇكىل قازاق جەرىنىڭ بارىنە ات قويىپ، ايدار تاعىپ قالاي ارالاپ شىقتى؟ مەنىڭ ويىمشا، بۇل - سەنىمسىز نارسە. «جەلمايا ءمىنىپ جۇرگەن» دەيدى. سول جەلمايا دەگەن بار ما؟ بار بولعان بولسا، ءبىزدىڭ كەزىمىزدە ول نەگە بولمايدى؟
جاراتىلىس عىلىمى بويىنشا جەلمايانىڭ بار ەكەنى كورسەتىلمەگەن. قازاق جەرىنىڭ اتتارىن اسانقايعى قويدى دەلىك. سوندا ول جەرلەردىڭ بۇرىن اتتارى بولماعان با؟ بولسا قالاي اتالعان ەكەن؟ قازاق بۇرىنعى اتاۋلاردى ۇمىتۋ مۇمكىن بە؟!.. مەنىڭ ساعان بەرەر جاۋابىم: كۇلكى، ميف قايدان شىقسا، اسانقايعى دا سودان شىقتى. بۇل - ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ەمەس، ءجۇز مىڭ جىلدىڭ ىشىندە جارالعان ادام. وسى كۇنى ەل ىشىندە بيلەردىڭ كوبى ءبىر جاقسى ءسوزدى «قۇنانبايدىڭ ىبىرايى ايتقان ەكەن» دەپ كەلەدى. وزىمىزگە كەلسەك، «احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي» دەپ وتىرامىز.
بۇنىڭ سەبەبى نە؟ سەبەبى بۇل ادامدار - حالىق كوڭىلىندەگى كىرشىكسىز جاندار. جۇرت ولاردى پايعامبار كورەدى. پايعامباردىڭ حاديسىن ايتقانداي، بۇلار ايتتى دەپ تاراتادى. ءوز زامانىندا ىبىرايدى دا ەشكىم تىڭداماعان. وسى كۇنى زامانداس ويشىلداردىڭ قادىرىن كىم ءبىلىپ جاتىر؟! ىبىراي حالقىنا سويلەگەندە، اتام مارقۇم ايتقانداي، «ول كەزدە ەشكىم دە قادىر-قاسيەتىن تۇسىنبەدى. ءولىپ ەدى، قانداي كىسى ەكەندىگىنە كوزى جەتىپ، ەندى مىنە «قۇنانبايدىڭ ىبىرايى ايتقانداي» دەيدى. مىسالى، مىڭ جىل، ءجۇز جىلداردان كەيىن ىبىراي مەن بايتۇرسىنۇلى اسانقايعى سەكىلدى كيەلى جاندار بولماسىنا كوز جەتە مە؟ بىرنەشە ءجۇز جىلداردان سوڭ حالىقتىڭ: «احمەت كيەم، قولداي گور! ءبىر وزىڭە سيىندىم!» دەپ تۇرماسىن كىم ءبىلسىن؟
قابدەش الدىنان التىن سارايدىڭ ەسىگى اشىلىپ كەتكەندەي بولىپ، ءبىراز وتىردى.
بۇل - اقىلسىز تۋعان بالا ەمەس. سارسەنبەك اۋزىنا سالىپ جىبەرگەن جەمىسىن شايناپ جاتىپ، قابدەشتىڭ ميىنا ءبىر نارسە كەلە قالدى. سودان سارسەنبەككە قاراپ:
- سارسەنبەك، ايتقانىڭدى ۇعىندىم. اسانقايعى بۇكىل قازاق جەرىن ارالاماسا، ارالاماعان شىعار، بىراق ماعان مىناداي وي كەلىپ وتىر. ميف - كيەنىڭ قايدان شىعاتىنىن ايتقاندا احمەت پەن ىبىرايدى مىسالعا كەلتىردىڭ. بۇلار بولماسا ميف قايدان شىعار ەدى. سوندىقتان مەن اسانقايعى ميف بولسا، دۇنيەدە بولعان ادام دەپ ويلايمىن، - دەدى.
سارسەنبەك قابدەشتىڭ مۇنداي زەرەكتىگىنە وتە ريزا بولىپ، قۋانىشتى جۇزبەن:
- دۇرىس، دۇرىس، قابدەش، ونىڭ راس. مۇمكىن اسانقايعى دەگەن ءبىر اقىلدى شالدىڭ بولۋى. بالكىم، اتى اسانقايعى ەمەس، جاي اسان عانا شىعار. بىراق، ول بۇكىل قازاق جەرىن ارالاعان جوق. وسى كۇنگى قازاق ايتاتىن اسانقايعى بولعان جوق. قازاقتىڭ اسانقايعىسى - ميف، - دەدى.
- ولاي بولسا، قامشىسىن دا ميف قىلا سالساق قايتەدى؟ - دەدى قابدەش كۇلىپ. ەكەۋى دە ساق-ساق كۇلدى.
- جارايدى، بولسا-بولسىن! - دەدى كۇلكىسىن تيىپ جاتىپ سارسەنبەك.
قابدەش قۋانىپ، «ەڭبەگىم جاندى» دەگەن ويمەن:
- ەندەشە ساۋكەلەنى دە، قوبىزدى دا ميف قىلامىن، - دەدى.
سارسەنبەك قارقىلداپ:
-جارايدى، جارايدى! مەيلىڭ، ءوزىڭ ءبىل ەندى. «قابدەشتى ميف قىل!» دەپ ولەردە وسيەت ايتىپ كەتسەڭ دە!
تاعى دا كۇلدى.
ەلۋ جىلدان سوڭ قازاقتىڭ كورەتىن جاقسىلىعى، باقىتى ءدال سول ەكەۋىنىڭ ايتقانى بويىنشا ورناي قالاتىنداي. ەكەۋىنىڭ جان دۇنيەلەرى - قيالى الىپ ۇشىپ الىسقا شىرقاپ كەتتى. ويدىڭ مۇحيتىندا ءجۇزىپ ءجۇر، ءجۇزىپ ءجۇر.
- ەلۋ جىل دەگەن نەمەنە؟ قازاق ەڭ الدىمەن تۇتاس ەل بولسىنشى. سونان سوڭ كىمدى ميف قىلسا دا، ءوزى بىلەدى, - دەيدى تولقىپ تۇرعان قابدەش. - باقىت، ىرىس دەگەنىڭ سول ەمەس پە؟!
سارسەنبەك ورنىنا ۇشىپ تۇرەگەلىپ، ءۇيدىڭ ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ سويلەي باستادى:
- قازاق جۇرتى بيىل قالاي بولار؟ ءبىر جىلدان سوڭ قايتەدى؟ ون جىلدان سوڭ قانداي ومىرگە جەتەدى؟
ەلۋ جىلدان سوڭ قازاقتىڭ ەرەكشە قۋاتتى ەل بولعانىن، كوركەيگەنىن كوز الدىنا ەلەستەتكەندەي بولدى. جۇگەنسىز قيالدىڭ جەتەگىنە كەتكەنىن ارتىنان سەزىپ، ءوزىن-ءوزى مىسقىلداي كۇلدى. «قيالشىل باسىم-اي!» ول جولداسىنا قاراپ ەدى، قابدەش الدىنداعى ۇلكەن اق داستارقانداعى نارتتاي بولىپ پىسكەن باۋىرساقتاردى جەي بەردى، جەي بەردى.
ءۇيدىڭ ءىشى تىم-تىرىس، جىپ-جىلى. داريعا-شىركىن، ادام بالاسى مۇنشا نەگە كورەرگە كوزى بولسا دا، كوكىرەگى سوقىر بولادى ەكەن؟!..
قاپ-قارا بولىپ تۇنەرىپ كەلە جاتقان داۋىلدىڭ الدىنداعى تولىسىم تىمىرسىق. جاعىمسىز جايسىزدىق.
* * *
ەكى تەرەزەلى شاعىن بولمەنىڭ ورتاسىنا قويىلعان ۇستەلدى اينالا ءتورت جىگىت وتىر: سارسەنبەك، قابدەش، بۇقار، اسقار.
- قاشاننان بەرى ويلاندىڭ؟ - دەيدى اشۋلانىپ بۇقار.
سارسەنبەك تومەن قاراعان كوزىن بۇقارعا تىكتەپ:
- قاشاننان ويلاسام دا ءبارى-ءبىر ەمەس پە؟ ونى ىسكە اسىرۋ بۇل كۇنگە دەيىن مۇمكىن بولماسا، وعان مەن كىنالى ەمەسپىن! - دەدى.
- جارايدى، سەنى كىنالايىن دەپ وتىرعان كىسى جوق. سەن ءبىر جۇما بۇرىن قارسى ەدىڭ. ونىڭدى ءوزىڭ جۇرتقا ايتىپ تا ءجۇردىڭ. «الەك بولماي، بارىڭدار وكوپقا» دەپ جۇرگەن ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ؟ سەنى قويا تۇرايىق. «قازاق» گازەتى: «بارىڭدار دا بارىڭدار» دەپ جار سالدى ەمەس پە؟! احمەتشىل بولىپ جۇرگەنىڭ قايدا؟ احمەتتىڭ ءتىلىن نەگە المايسىڭ؟ - دەدى بۇقار.
- ونىڭ ءبارى راس. ول بىراق تۋ كوتەرىلمەي تۇرعاندا ەدى. ەندى كوتەرىلگەن تۋدى قۇلاتپاۋ كەرەك. ارينە، ورىس حالقىنىڭ كۇشتى ەكەندىگىنە قاراعاندا، ولارمەن سوعىسۋ - تەككە قان توگۋ. ءبارىمىز جەڭىلەمىز دەدىم. باسقا ودان دا ماڭىزدىراق بولجامدار جاساساڭ، مۇلدە ولاي ەمەس ەكەن. سوعىساتىن جەر - تاۋ، تاس. زەڭبىرەك ول ارادان وتە المايدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ جاقتىڭ ىشىندە ايەل بار. مەن بۇعان ۇلكەن ماعىنالى ءمان بەرەمىن. مەنىڭ ويىمشا، بۇل بىزگە جىبەرىلگەن اۋليە. سوندىقتان ءبىز ولمەيمىز.
اسقار مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى دە:
- سەنىڭ ايەلىڭ فرانتسيادا بولعان ورلوتتىڭ قىزى دەيسىڭ بە؟ - دەدى. «ورلوتتىڭ قىزى» دەگەن ءسوزدى اسقار ورىسشالاپ ايتتى.
سارسەنبەك توقتاماستان سويلەي بەردى:
- ورلوت-مورلاتىڭدى بىلمەيمىن. مەن اۋروپاعا شورقاقپىن. جالعىز-اق ايتارىم: الاتاۋداعى جىگىتتەردىڭ ىشىندە جۇپار دەگەن قىز اۋليە بار. ونى بىزگە «نامىسىڭدى وياتىڭدار» دەپ جاراتۋشىنىڭ ءوزى جىبەردى.
- سەن ونىڭ اۋليە ەكەنىن قايدان بىلەسىڭ؟ باي الماي جۇرگەن قازاقتىڭ قىزىنىڭ ءبىرى شىعار؟ - دەدى بۇقار.
- جوق، بۇقار! ول قىز تۋرالى ەڭ كوبىرەك بىلەمىن. ول قىزدىڭ عاشىق بولعان ادامىنا مەن وتە جۋىق بولدىم. ولاردى كەدەرگىلەر قوسپادى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا سۇيگەنىڭە قوسىلۋ دەگەن وتە قيىن.ول قىز باقىتىن تاپپاعانىنا وكىنبەس، ويتكەنى ەل ءۇشىن بەل بۋىپ، تاۋەكەلگە بارعانىن كورمەيسىڭ بە؟ ونىڭ بەر جاعىندا ومىرىمدەي جاقسى كورەتىن ءبىر ادامىم سول قىزعا سەرىكتەس بولىپ تاعى كەتتى. بۇنداي كەزدە وقۋ وقىپ قالاي جۇرۋگە بولادى؟ بۇل از دەسەڭىز، ەكى جەردە وزىمە لاعىنەت ايتقام. ءبىرى - ءوزىمنىڭ جاقىنىم ماعان قاتتى رەنجىگەندە، ەكىنشىسى - بۇقار وزىڭمەن بىرگە كازارمانىڭ جانىندا توپتاسقان قازاقتاردى كورۋگە بارعاندا. كوپ حالىقتىڭ ىشىنەن «لاعىنەت»، «لاعىنەت!» دەپ جاتتى. ءارى ءزارلى، ءارى ايانىشتى، مۇڭلى ەستىلدى. ءوز حالقىم ماعان «لاعىنەت!» دەپ ايتپاسىن. وزدەرىنىڭ ادال پەرزەنتى ەكەنىمدى ءبىلسىن، كورسىن. مەن سول ءۇشىن نە كورسەم دە سولارمەن كورەم! - دەدى سارسەنبەك.
- مەنىڭ ساعان ايتقان ءسوزىم قايدا، «تۋىس پەن اعايىن اراسىنا جىك سالىپ» دەپ. سەن ونى تەرىس ۇعىندى ما دەسەم، ولاي ەمەس ەكەن! قازاق ايتا بەرەدى. ونىڭ ايتقانىڭا قاراساڭ، ءبىز ءبارىمىز جاۋلىق كيگەن قاتىن الۋىمىز كەرەك. قايسىمىزدىڭ ىسىمىزگە «ءتاڭىر جارىلقاسىن!» ايتىپ ءجۇر. بىزگە «ءتاڭىر جارىلقاسىن» ايتاتىن حالگە اۋەلى قازاق جەتسە، مۇنداي نادان بولماس ەدى. وندا ءبىز رەۆوليۋتسيونەر بولىپ كەتسەك، شەتىمىزدەن رەنجىپ وكىنبەس ەدىك. ءبىز قازىر ناعىز اۋروپانىڭ رەۆوليۋتسيونەرىندەي ءتارتىپتى، جىگەرلى، ولىسپەي بەرىسپەيتىندەي وزىمىزگە ءوزىمىز سەنىمدى بولا الامىز با؟ كەشەگى كەنەسارىنىڭ زامانىنداعىداي بىزدە بەيبەرەكەتتىك، اقىلسىزدىق، الىنە قاراماي كوزسىز ۇمتىلاتىندىق بولماسا قايتسىن. كەنەسارى 60 جىل بۇرىن سارىارقانى قانعا بوياماسا، ءبىز ەندىگى ەلىن سالعان تىپ-تىنىش جۇرت بولار ەدىك... - دەدى.
بۇقار سارسەنبەككە جاعىڭقىراماي ءجۇرۋشى ەدى. ەندىگىسىنە نە جورىق؟ كەنەسارى كىم؟ بۇقار كىم؟ نەگە سونى ويلامايدى؟ كەنەسارىنى سوككەنى - كوز جۇمبايلىق، كورىنە جامانداۋ عوي. وسى سوزىنەن كەيىن سارسەنبەك بۇقاردى مۇلدەم جاقتىرماي اشۋلانىپ كەتتى. ورنىن ۇشىپ تۇرەگەلىپ، تەز-تەز سويلەي جونەلدى.
- مەن بۇقار، سەنى ۇعا المايمىن. ءبارىمىزدىڭ باسشىمىز، پاتشامىز كەنەكەڭدى پالەن دەۋگە قالاي اۋزىڭ بارادى؟ ويىڭ دا، بولجامىڭ دا ءبىرتۇرلى. كەنەسارىنىڭ ساياسي قىرى قالاي؟ تاۋكە ءبيدىڭ جەر تۋرالى جاساعان زاڭىن بىلەسىڭ بە؟ تاۋكەنىڭ زاڭى وسى كۇنگى زاڭنان قاي جەرى كەم؟ سارىارقانى مۇجىق قاپتادى. جەر تۋرالى كەنەسارىنىڭ ويى قانداي ەدى؟ ارينە، قىرعىزبەن سوعىستى. ول ءۇشىن كىنالاۋعا بولادى. بىراق كەنەسارى ءبۇلدىردى دەگەنىڭ - ول قاتەلەسكەنىڭ. ءبىز وسى كۇنگى جۇرگەن اۋروپاشالاتىپ العان رەۆوليۋتسيونەرلەر كەنەسارىداي ارتىمىزعا اتاق-داڭق قالدىرساق جارار ەدى. كەنەسارىنىڭ زامانىندا سوعىس قۇرالى - مىلتىق، زەڭبىرەك بولدى بولعاندا. قازاق سوندا دا قارسى تۇرا بىلگەن. مەنىڭ بۇرىننان تىلەگىم وسى سەكىلدى وقيعا ەدى. ارينە، ەرتە ۋاقىتسىز قانداي بولعاندا دا جۇرەگىم ءبىر نارسەنى سەزەدى. بىزگە وسى ءىستىڭ اقىرى قايىرلى بولادى. جاقسىلىقپەن بىتەدى، - دەدى سارسەنبەك.
مانادان بەرى ۇندەمەي وتىرعان اسقار وكىنىشتى جۇزبەن:
- ءبارى بۇزىلدى! بارلىق پىلان، تىپ-تىنىش، جاپ-جاقسى بولىپ كەلە جاتىر ەدى. بۋنت. مىج-قىج! جاپونيا سەكىلدى وقىپ-جەتىلىپ الىپ، بىراق ىستەيتىن جۇمىستى كاكىر-شۇكىر ادامدار كەلىپ، بۇزدى دا جىبەردى, - دەدى.
سارسەنبەك اشۋلانعان بويى اسقارعا قاراپ:
- سەن جاپونيا دەگەن ءسوزدى ءبىلىپ ايتاسىڭ با، بىلمەي ايتاسىڭ با؟ قازاق جاپونياداي بولۋ ءۇشىن كەمىندە ەلۋ جىل كەرەك. جاپونياداي ەركىن، ءوز الدىنا تاۋەلسىز ەل بولۋ كەرەك. ورىستىڭ پاتشاسى مەن تورەلەرى تۇرعاندا جاپونيا تۇسىڭە دە كىرمەيدى. بۇل پىكىردى مەزگىلىنە جەتكەندەي ايتايىن دەپ ءجۇر ەدىم. تۋ مەزگىلىنەن بۇرىن كوتەرىلدى. مەزگىلىنەن بۇرىن ايتۋعا تۋرا كەلدى، - دەدى.
سارسەنبەكتەن باسقاسى ەزۋ تارتىپ كۇلدى.
- سونىمەن كەتەتىن بولدىڭدار ما؟ - دەدى كۇرسىنىپ بۇقار.
سارسەنبەك شاپشاڭ پىشاق كەسىپ وتكەندەي:
- كەتەمىز! - دەدى.
بۇقار مەن اسقار تۇرەگەلدى. سارسەنبەك، قابدەش ەكەۋىمەن قۇشاقتاسىپ، قوشتاسىپ ۇيدەن شىعىپ جۇرە بەردى. ولار كەتىسىمەن اسىعىپ-ۇسىگىسىپ بۇل ەكەۋى دە كيىنە باستادى. كيىنىپ بولعان سوڭ سارسەنبەك قابدەشكە قاراپ:
- قابدەش، باتا وقيمىز با؟ - دەدى. باتا قىلۋعا قابدەش قولىن جايا بەرىپ ەدى، سارسەنبەك قابدەشكە قاراپ:
-جوق، سولداتىم، ولاي ەمەس! سەن ءۇيدىڭ ورتاسىندا تۇر، مەن باتانى وقيىن! - دەدى. قابدەش ءتۇسىنىپ ەكى قولىن جانىنا جىبەرىپ، سىمداي بولىپ تۇرا قالدى. سارسەنبەك باتاسىن وقي باستادى... «اللاتاعالا بەتالدىمىزدان جارىلقاسىن!» - دەپ بەتتەرىن سيپادى.
ەندى بۇيرىقتى ۇنمەن: وڭعا، سولعا، اينال! - دەپ ەدى، قابدەش ۇرشىققا اينالىپ بارىپ بەتىن ەسىككە بەرىپ تۇرا قالدى. - العا تارت!
ەكەۋى ەدەننىڭ تاقتايىن تىقىلداتىپ، ساپ تۇزەپ دالاعا شىققاندا، قاس قارايعان ەكەن.
* * *
تاماقتانىپ العان ەكى جىگىت ءۇيۋلى ءشوپتىڭ ءىشىن قۋىستاپ الىپ، جاسىرىنىپ دەم الۋعا جاتتى. كوپكە دەيىن ۇيقىلارى كەلمەي قويعان سوڭ، تۇندەگى ۋاقيعانى ەستەرىنە الىپ، اڭگىمەلەستى. قابدەش اتتىڭ اياعىنا وق ءتيىپ، قالاي قۇلاعانىن ايتتى. سارسەنبەك سوعىسقا كەلە جاتقاندىقتان با، ءبىر وي باسىپ، كوبىنە ۇندەمەي جاتتى. «زاماننىڭ ءبارى سوعىسقا اينالىپ بارا جاتىر ما، قالاي؟» دەپ ويلادى دا، سول ويىن قابدەش ايتتى.
ال، قابدەش بولسا كوپتەن مازالاپ جۇرگەن جايدى بىلگىسى كەلىپ:
- سەنىڭ ويىڭ قالاي، سارسەنبەك، تۇرىكتەر جەڭە مە؟ - دەدى.
- ارينە، تۇرىك جەڭەدى. تۇرىك جەڭبەيدى دەۋ - اعاتتىق، - دەدى سارسەنبەك.
- ياپىرماي، ورىس جۇرتىنىڭ تۇرىك دەگەندە جىنى بار. بىلتىر تۇرىكتەر سوعىس اشقاندا شكولداعى بالالار مەنى «تۇرىك، تۇرىك» دەپ قىر سوڭىمنان قالمادى! - دەدى قابدەش.
- تۇرىك دەگەندە جىنى بولماي قايتسىن؟ ورىستىڭ ەڭ ادامى دەگەننىڭ ءبىرى - دوستوەۆسكي. ونىڭ ءوزى تۇرىك سوعىسى ۋاقىتىندا تۇرىككە قارسى جارناما جازعان. وسى كۇنى ستامبولدى الامىز دەيتىن كورىنەدى. ستامبولدىڭ ماڭىنا بارا المايتىنىنا يمانىم كامىل، - دەدى سارسەنبەك.
- سوعىس ماسەلەسىن ويلاعاندا ءوزىمىزدىڭ قازاق قالاي بولار ەكەن دەپ ويلايمىن، - دەدى قابدەش.
- تۇپ-تۋرا انىعىن ايتشى، سارسەنبەك! قازاق نەشە جىلدا ناعىز جاپونياداي بولادى؟ - دەدى تاعى دا ول.
- ەلۋ جىلداي دەپ ءجۇرمىز! قايدان بىلەيىن؟! بىراق بيىل جازدان بەرى ماعان ەكى ۇلكەن وي كەلىپ ءجۇر. ونىڭ ءبىرى - كەشەگى ايتقانىم. قازاق جاپونيا سەكىلدى بولۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ەلدىگى وزىندە بولۋ كەرەك. ونسىز قازاق ءبارىبىر وڭالمايدى. ەكىنشى ويىمنان كەتپەيتىن ءبىر نارسە - قازاقتىڭ جەرىنىڭ تىم ۇلكەندىگى. قازاقتىڭ سانىنا قاراعاندا وسى وتىرعان جەرىندە بۇل قازاقتاي ەندى ون ەسە حالىق بولۋ كەرەك. 70 ميلليون جاپوننىڭ وتىرعان جەرى ءبىزدىڭ ءبىر ۇيەزدىڭ جەرىندەي ەكەن. قازاق انىق ەل بولۋ ءۇشىن وعان شاھار سالۋ كەرەك. شويىن جول ءتۇسىرۋ كەرەك. بۇنىڭ ءبارى ىستەلگەن سوڭ حالىق ءجيى وتىرۋ كەرەك. زاۋىت، فابريك ورناتىلۋ كەرەك. ولاي ىستەمەي، وسىلاي جۇرەك بەرسەك، بۇل ايتقاننىڭ ءبىرى دە بولمايدى!
- سەنىڭ ويىڭشا قازاقتى قالاي جيىلەتۋ كەرەك؟ - دەيدى شىداي الماي قابدەش.
- مەنىڭ ءبىر پىلانىم بار، بىراق ول قازىر ىسكە اسپايدى، - دەدى.
- ول ويىڭ قازىر ىسكە اسپاسا دا، ءتۇسىندىرىپ ايتشى، قاشان ەستىگەنشە مەنىڭ شىدامىم جەتەر ەمەس، - دەدى قابدەش.
سارسەنبەك ساسپاي:
- ول پىلان: بارلىق قازاق بالاسىن سارىارقاعا جيناۋ. اقمولا مەن سەمەي وبلىسى بارلىق قازاقتى سىيعىزادى. ەڭ جامانى مۇنداعى ورىستاردى ول جاقتان كوشكەن قازاقتىڭ ورنىنا ورنالاستىرۋ. جەردى وڭدەۋگە قايتا ول جاق جاقسى. قوستاناي، اقتوبە، ورال - وسىنىڭ ءبارى ەگىن سالاتىن جەر. مۇجىقتار وندا بارسا، شاش-ەتەكتەن پايدا تابادى.
- ورىستىڭ قامىن جەمەي تۇرا تۇرشى. اۋەلى قازاقتى جارىلقاپ، سونان سوڭ ورىستى ءسوز قىلارسىڭ! - دەدى قابدەش.
سارسەنبەك كۇلدى دە، قابدەشتى ەركەلەتىپ:
- اسىقپا، قازىر ءبارىن ايتىپ بەرەيىن. ءيا، سونىمەن بارلىق قازاق بالاسى سارىارقاعا جيىلدى. مەنىڭ ويىمشا، ناعىز قازاق بولۋ ءۇشىن ءبىرتۇتاس جەردە بىرىڭعاي ورنالاسسا جەكە ەل بولىپ قالىپتاسار ەدىك. سوندا قازاق جاپونيا سياقتى ەلگە اينالار ەدى. سالىنىپ جاتقان شويىن جولدار: اتباسار، اقمولا، شىدەرتى، كەرەكۋ، قىزىلجار، كوكشەتاۋ ارالارىنا جۇرگىزىلسە; ومبى، باياناۋىل، سەمەي جولى سالىنسا، قارقارالى، اياگوز، اۋليەتا ارقىلى جولدار قاتىناسا، شىركىن، قانداي جاقسى بولار ەدى.
- شىدەرتى دەپ جاتقانىڭ نە؟
- جەردىڭ اتى. اقمولا، شىدەرتى...
سارسەنبەك ءوزى دە قۋانىپ كەتتى. ءشوپتىڭ استىندا جاتقان اياعى قوزعالعانداي بولدى.
- مەنىڭ بولجاۋىمشا، اقمولادان كەيىن - شىدەرتى. سول جەرگە ەڭ ۇلكەن شاھار سالسا. وعان تاقاۋ كەرەكۋ - ماڭايى تولعان زاۋىت، فابريك. مىنە، بۇلارعا قوسا تاسكومىر، تۇز، قورعاسىن تيەلگەن سان مىڭداعان شاقىرىمنان تەمىرجولمەن ۆاگوندار الگى مەن ايتقان شىدەرتى شاھارىنان جان-جاققا تاراپ، ءتۇيىسىپ، ەرسىلى-قارسىلى توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتسا كەرەمەتتىڭ كوكەسى سول ەمەي، نەمەنە! ۇلكەن ءوندىرىس بولعان سوڭ، وعان جۇمىسشى دا كوپ كەرەك. مىڭداعان، ميلليونداعان قازاقتار جۇمىسشى بولىپ ىستەسە ءوز جەرىنىڭ بايلىعىنىڭ راحاتىن كورگەنى ەمەي نەمەنە؟! بۇل دەگەنىڭ ادام ايتقىسىز جاڭارۋ بولار ەدى. ار جاعىندا ەرتىس جاقىن. كەرەك دەسەڭ، سۋ بويىمەن دە شاھارعا نەشە ءتۇرلى بۇيىمدار دا كەلە باستار ەدى. ءسويتىپ، ۇلعايا-ۇلعايا ەندى ەلۋ جىلدا وسى كۇنگى امەريكانىڭ ەڭ ۇلكەن قالاسى چيكاگوداي بولار ەدى.
قابدەشتىڭ سۇراعىن كۇتپەستەن سارسەنبەك قىزىپ كەتتى بىلەم، ءارى قاراي سويلەي بەردى:
- مەنىڭ بۇل ايتىپ جاتقان پىكىرلەرىم ءوز باسىمنان شىعارىلعان قيال ەمەس. بۇنىڭ كوبىن بىزدەن بۇرىن ەلدىڭ قامىن ويلاعانداردىڭ ءبارى دە ايتقان.
- ياپىرماي، كىم ايتتى ەكەن، سارسەنبەك؟ - دەدى قابدەش.
«ءاۋ» دەگەن سارسەنبەك داۋىسىن قاتايتىپ:
- سەن ابىلايعا قالماقتىڭ حانى قالدان سەرىنىڭ سويلەسكەنىن ەستىدىڭ بە؟ ەستىمەسەڭ كوڭىل قويىپ تىڭدا!
ابىلاي اڭ اۋلاۋعا شىققاندا، قالماقتارعا كەزدەسەدى.
- ۋا، كىمسىڭدەر؟ - دەپ سۇرايدى.
- ءبىز - قالماقتىڭ حانى قالدان سەرىنىڭ قولىمىز. ابىلايدى شاپقالى بارامىز، - دەيدى ولار.
ابىلاي «ءوزىم جوقتا تىنىش جاتقان ەلدى توناپ كەتەر» دەپ ويلايدى دا:
- ىزدەگەنىڭ ابىلاي بولسا، ابىلاي - مەن. مەنى ۇستاپ اپار حانىڭا. ەلىمدى بۇلدىرمە! - دەيدى.
ابىلايدى قالدان سەرىگە الىپ كەلەدى.
- ۋا، ابىلاي. مۇنشا مەنىڭ ەلىمدى نەگە قىردىڭ؟ - دەيدى قالدان.
- ونى مەنەن سۇراما! قازاقتىڭ حالقىنان سۇرا! مەن - قازاق حالقىنىڭ دەگەنىن ىستەيتىن ونىڭ قولىمىن! - دەيدى ابىلاي.
ابىلايدى ولتىرمەك بولادى. باسىن الاردىڭ الدىندا قالدان سەرىگە الىپ كەلەدى.
- ۋا، ابىلاي، دۇنيەدە نە ارمانىڭ بار؟ ايت ولەرىڭنىڭ الدىندا! - دەيدى قالدان.
سوندا ابىلاي تۇرىپ سويلەيدى.
- ۋا، قالدان، ءتىرى بولسام، ايتاتىن سىرىم ەمەس ەدى. باسىم الىنعالى تۇر! سەن سۇرادىڭ، مەن ايتايىن!... دۇنيەدە ءۇش ارمانىم بار. ونىڭ ءبىرى: ءتىرى بولسام التى الاشتىڭ بالاسىن بىرىكتىرىپ، ەرتىستىڭ بويىنان قونىس اپەرىپ قاتارداعى ەل قىلارمىن دەپ ەدىم. بۇل ارمانىما جەتە المادىم.
ەكىنشى ارمانىم: قول-اياعىم بايلاۋلى تۇر. قولدارىڭا قاپىدا ءتۇستىم. ابىلاي دەگەن اتىم بار ەدى عوي، تىم بولماسا سەندەرمەن سوعىستا ولمەدىم. بۇل دا مەن جەتپەيتىن ارمان بولىپ بارادى. ءۇشىنشى ارمانىم: ويلاعان ويىمدى، ىستەگەن ءىسىمدى تاپسىرىپ كەتەرلىك ارتىمدا وزىمدەي پەرزەنتىم جوق. «قايران ەلىم جەرسىز قالدىڭ-اۋ» دەپ وكىندىم! بۇل - ەڭ زور ارمانىم! - دەپ ابىلاي كوزىنە جاس الىپتى.
قالدان سەرى بارماعىن شايناپ جىبەرىپ:
- ۋا، ابىلاي، سەن جالعىزىڭنىڭ جوقتىعىن ايتتىڭ-اۋ! مەنمەن ەكەنسىڭ. سەنى ءولتىرىپ بولماس! بار، شىراعىم، جۇرە بەر! - دەپ ابىلايدى بوساتىپ جىبەرىپتى...
سارسەنبەك اڭگىمەنى ءبىتىردى.
قابدەش ءبىر-از ۇندەمەي جاتتى. ءبىر شاما ۇنسىزدىكتەن كەيىن:
- ياپىرماي، سارسەنبەك! سەن وسىنشا قازاقى اڭگىمەلەردى قايدان ەستي بەرگەنسىڭ؟ - دەدى.
سارسەنبەك بۇل سوزگە جاۋاپ بەرمەي، باستالعان اڭگىمەنى سوڭىنا دەيىن اياقتايىن دەگەن بولار، ءسوزىن ءارى قاراي ساباقتادى:
- ابىلايدى الگى ەكى ارمانى مەنىڭ جاڭاعى ايتقان پىكىرىمە جاناسپايدى. ارينە، ابىلايدىڭ زامانىندا شويىن جولدار ءسوز بولۋعا ءتيىستى ەمەس. ول كەزدە شويىن جول جوق. ارعى نەگىزىندە ابىلايدىڭ ارمانى - ءدال جاڭاعى ايتىلعاندار ەكەنى ايدان-انىق. ەگەردە ابىلاي XX عاسىردا تۋسا، ول دا مەن ايتقاندى ايتپاسىنا كىم كەپىل؟
قابدەش جانى كىرىپ:
- ياپىرماي، ابىلاي وسى كۇنى نەگە تۋمادى ەكەن؟ - دەدى.
سارسەنبەك سالماقتى داۋىسپەن:
- ءبىر ەسەپتەن مەن ابىلايدى جەك كورەم. ابىلاي وتە ءوزىمشىل، كۇنشىل بولعان. الدىنا جۇگىنىپ كەلگەن ادامدارعا ەش ۋاقىتتا ومىرلىك ءبىتىم ايتپايدى ەكەن. ءبارى بىردەي تاتۋ بولسا، مەنى قادىرلەمەي كەتەر دەگەنى، بالكي. الگى ايتىلعان ارمانداردىڭ ورىندالماۋىنا سەبەپ بولعان ابىلايدىڭ سول وزىمشىلدىگىنەن شىعار. ورىستىڭ يۋان پاتشاسىنداي بولسا، الدە قايتار ەدى؟
قابدەش مۇڭايىپ ۇندەمەدى. سارسەنبەك تە ءسوزدى ارمان قاراي ايتا بەرمەي توقتاتتى.
ءدال سول كەزدەگى ەكەۋىنىڭ ويى: «سورلى قازاق، سورلى قازاق!» دەگەن سوزدەر ەدى.
ورىنبور قالاسى،
1922-1925 جىلدار
"Abai.kz"
