2022 جىل قازاقستاندى ءدۇر سىلكىندىرەن جىل بولدى دەپ سانايمىن. «قاڭتار وقيعاسى» ەشكىم كۇتپەگەن كەزدەيسوق ورىن العان سياقتى كورىنگەنمەن، ءىش جۇزىندە ونىڭ تۋىنداۋى مىندەتتى ەدى. ويتكەنى قازاقستاندا قالىپتاسقان ساياسي، ەكونوميكالىق قۇرىلىم جۇيەسىنىڭ تىزگىنسىزدىگى سونداي سويقانعا سوقتىراتىنى ءسوزسىز بولاتىن.

بۇل سان عاسىرلىق مەملەكەتتىك تاريحى بار ەلدەردىڭ تاجىريبەسى الدەقاشان دالەلدەگەن زاڭدىلىق. ادامزات تاريحىنا كوز جەبەرىپ قاراساق، قازىرگى تاڭدا دامىعان ەلدەردىڭ قاي-قايسى دا سان مارتە ساياسي توڭكەرىستەردى، داعدارىستاردى باستان كەشكەنىن بايقايمىز. الايدا سول مەملەكەتتەر توڭكەرىستەن كەيىن، داعدارىستان سوڭ ايتارلىقتاي دامي ءتۇستى. نەگە؟ ويتكەنى ولار ءاربىر وقيعالاردان ساباق الىپ، قوعامدىق تاجىربيەلەردى راتسيونالدى تۇردە قورىتا وتىرىپ، مەملەكەت باسقارۋدىڭ جۇيەسىن رەتتەپ، كەمەلدەندىرىپ وتىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە ولاردا قوعامدىق قايشىلىقتاردى رەتتەيتىن، توسىن قاۋىپ-قاتەردى بولدىرمايتىن مەحانيزم قالىپتاستى. سوندىقتان اتالمىش كاپيتاليستىك مەملەكەتتەر تۇراقتى دامىدى دا، ماركيستىك ۋتوپياعا قۇرىلعان، اۆتوريتارلىق جۇيەدەگى سوتسياليستىك مەملەكەتتەر باسەكەدە جەڭىلىپ، مەملەكەتتىك جۇيەسىن وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولدى، وزگەرتتى دە. الايدا بۇلاردىڭ كوبى ادامزاتتىڭ ورتاق قۇندىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن قۇقىقتىق جانە دەموكراتيالىق ساياسي جۇيەنى ەمەس، اۆتوريتارلىق بيلىك جۇيەسىن، ءتىپتى «سۋپەرپرەزيدەنتىك» باسقارۋ جۇيەسىن بىرتىندەپ قالىپتاستىردى. تاريحي تاجىريبەلەر مۇنداي جۇيەنىڭ ەشكىمگە دە (سونى ورناتۋشىلارعا دا) وپا قىلمايتىنىن قانشا قايتالاپ دالەلدەسە دە، بيلەۋشىلەر ءوز پەندەشىلىگىن جەڭە الماي-اق كەلەدى. الايدا قوعامنىڭ دامۋ زاڭدىلىعى ءوز دەگەنىمەن جۇرەدى. ول ەرتە مە، كەش پە، سەن قالايسىڭ با، جوق پا ساناسىپ جاتپايدى، ءوز سالدارىن كورسەتەدى دە وتىرادى. «قاڭتار قاسىرەتى» سونداي زاڭدىلىقتىڭ سالدارى بولىپ تابىلادى.

جىل باسىندا ەلىمىزدە بۇرىق ەتە تۇسكەن سۇراپىل توڭكەرىستىك وقيعانى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ايىرىقشا ساياسي پاراساتتىلىعىمەن تەز ەڭسەرگەنىنە كۋا بولدىق. سونداي-اق بۇل وقيعادان قازاقستاندا ءبىر ءداۋىردىڭ، ياعني نازارباەۆ ءداۋىرىنىڭ اياقتاعىنىن سەزىندىك تە، ەندىگى جەردە ەلىمىزدىڭ دامۋ جولى قالاي ورىستەيدى ەكەن، كونە سۇردەكپەن جۇرە بەرەمە، الدە جاڭعىرا تۇسەمە دەگەن ويىمىزدا كوپ سۇراقتار تۇرعانى ەدى. 16 ناۋىرىزداعى پرەزيدەنت جولداۋىندا پايىمدالعان جاڭعىرۋ باعىتتارى كوڭلىمىزدەن شىعىپ، ءۇمىتىمىزدى ۇكىلەي ءتۇستى دەپ ايتا الامىن. ويتكەنى «جاڭا قازاقستان: جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋ جولىنىڭ» تاڭداپ العان ساياسي قۇندىلىعى - جالپى ادامزاتتىڭ ورتاق قۇندىلىعىنا نەگىزدەلىپ قۇرىلعان مەملەكەتتىك ساياسي جۇيەگە بەيىمدەلگەن. ويتكەنى، قۇقىقتىق، دەموكراتيالىق باعىت – قازاقستاننىڭ جاڭعىرۋ جولى رەتىندە انىقتالىپ وتىر.  تاريحي تاجىريبەلەر كورسەتكەندەي، مەملەكەتتەردىڭ ساياسي جۇيەسى الەۋمەتتىك دامۋدا شەشەۋشى ءرول اتقارادى. سوندىقتان دا مەملەكەت باسشىسى جولداۋىندا «ساياسي جاڭعىرۋ بولماسا، ەلىمىزدى ورنىقتى دامىتۋ، اۋقىمدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وزگەرىس جاساۋ مۇمكىن ەمەس» دەپ كەسىپ ايتقان-دى. سەبەبى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ورناتىلعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ساياسي جۇيە مودەلى دۇرىس بولعانمەن شىن مانىندەگى دەموكراتيالىق قۇقىقتىق جۇيەنى ورناتا العان جوق، ورناتۋعا پەيىلدى بولمادى. كەرىسىنشە، جىل وتكەن سايىن اۆتوريتارلىق، ءتىپتى توتاليتارلىق بيلىك جۇيەسىن نىعايتا ءتۇستى. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىز دە عانا ەمەس، پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردىڭ كوبىندە كورىنىس تاۋىپ وتىرعان احۋال، ءتىپتى بىزدەن دە سوراقىلارى بار. سونىڭ سالدارى قازىر ءار ەلدە ءار ءتۇرلى كورىنىس تاۋىپ وتىر. سوندىقتان پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «مەن ەلىمىزگە تۇبەگەيلى رەفورمالار قاجەت ەكەنىنە بەك سەنىمدىمىن» دەگەن-ءدى.

ءار قانداي ەلدەگى اۆتوريتارلىق، توتاليتارلىق بيلىك قاشاندا مۇددەلى توپتاردىڭ، كلانداردىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق مونوپولياسىن قالىپتاستىرادى، ءبىزدىڭ ەلدە ودان تىس قالعان جوق. سوعان بايلانىستى جولداۋدا «ەكونوميكاداعى، ساياساتتاعى جاساندى مونوپوليالاردى تۇبىرىمەن جويۋعا ءتيىسپىز. ونىڭ ورنىنا اشىق ءارى ءادىل باسەكە ورناتۋ  وتە ماڭىزدى» دەپ ايتىلعان. سونداي-اق «جاڭا قازاقستاننىڭ ىرگەتاسى ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ ۇيلەسىمدى بايلانىسى نەگىزىندە قالانۋعا ءتيىس» دەلىنگەن. ال «ساياسي جاڭعىرۋدىڭ باستى ماقساتى – ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىندەگى ءرولىن ارتتىرۋ» ەكەنى انىق ايتىلدى جانە ونىڭ مەحانيزمى كورسەتىلگەن. «بۇكىل قۇزىرەت ءبىر قولدا بولۋىنا نەگىزدەلگەن باسقارۋ جۇيەسى قازىر ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن جوعالتتى. بۇل جۇيە كوزقاراسى مەن ۇستانىمى ارقيلى ازاماتتىق قوعامدى ۇيىستىرا المايدى. سوندىقتان ءبىز قازاقستاندى دامىتۋدىڭ ساياسي مودەلىن وزگەرتۋ ءۇشىن ءار قادامدى مۇقيات ويلاستىرا وتىرىپ جاساۋىمىز كەرەك» دەيدى پرەزيدەنت.

مىنە بۇدان قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ وزىنە دەيىن پرەزيدەنتكە بەرىلگەن سۋپەر قۇزرەتكە ءوزى شەكتەۋ قويعانىن اڭعارامىز. مۇنداي قادام جاساۋ شىعىستىق مەملەكەت باسشىلارىندا وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. راس، كەزىندە قحر باسشىسى دەن سياوپين كوزى تىرىسىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ قىزمەت مەرىزىمىن ەكى سايلاۋدان نەمەسە ون جىلدان اسىرماۋ ءتارتىبىن ورناتقان ەدى. بىراق ول ينستيتۋت كەشەندى ساياسي رەفورمالارمەن بەكەمدەلمەگەندىكتەن كەيىنگى بۋىن ول قاعيداتتى كونستيتۋتسيادان دا الىپ تاستادى. قاسىم-جومارت كەمەلۇلى ءوزى قىتايتانۋشى عالىم بولعاندىقتان، وسىنداي الەمدىك تاجىريبەرلەردى ەسكەرە وتىرىپ ەلىمىزدە كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرۋدى ۇسىندى. بۇل قۇرىلىم اتا زاڭ ەرەجەلەرىنىڭ مۇلتىكسىز ساقتالۋىنا جاۋاپ بەرەدى. سونداي-اق ول ەلىمىزدە قابىلدانعان زاڭ-ەرەجەلەردىڭ كونستيتۋتسياعا قايشى كەلەتىن-كەلمەيتىنىن سارالاپ وتىرادى. سونىمەن قاتار سۋديالاردىڭ تاۋەلسىزدىگىنە جانە ولارعا ەشكىمنىڭ قول سۇقپاۋىنا كەپىلدىك بەرەدى.

جولداۋدا پرەزيدەنت جانە وبلىس اكىمدەرى مىندەتىن اتقارۋ كەزىندە ساياسي پارتيالاردان بەيتارىپ تۇرۋ ۇسىنىلعان. بۇل ەلىمىزدە ءار دەڭگەيدەگى سايلاۋلاردا ادىلدىكتىڭ سالتانات قۇرۋىنا مۇمكىندىك جاسايتىن امال.

كەزىندە بەلگىلى تاريحشى عالىم زاردىحان قيناياتۇلى «ەلباسقارعان ازاماتتاردىڭ تىرلىگىنە وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ارالاسۋى – ۇلكەن قاتار» («جاس الاش» 2005 ج. 31 ناۋىرىز) دەپ ايتقانى ءۇشىن بيلىكتەن قاعاجۋ كورىپ وتكەن ەدى. ەندى مىنە جولداۋدا «پرەزيدەنتتىڭ جاقىن تۋىستارىنا ساياسي مەملەكەتتىك قىزمەتشى بولۋعا جانە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردا باسشىلىق لاۋازىمداردى يەلەنۋگە زاڭ جۇزىندە تىيىم سالىنادى» دەپ كورسەتىلىپ وتىر. بۇل دا ساياساتتىڭ عىلىميلىققا نەگىزدەلە باستاعانىن كورسەتەدى. كەز كەلگەن ساياسات عىلىمي نەگىزدە قابىلدانسا ناتيجەلى بولاتىنى ءسوزسىز.

ساياسي جاڭعىرۋ ەكونوميكالىق جانە مادەني جاڭعىرۋدىڭ نەگىزى. ساياسي باعىتىڭ دۇرىس بولماي ءار قانداي ءىسىڭ ورگە باسپايدى. «ءبىرىنشى قادامدى قاتە باسساڭ، ءار باسقان قادامىڭ قاتە بولا بەرەدى» دەگەن ناقىل ءسوز بار. وسى تۇرعىدان قاراعاندا جولداۋدا  ايتىلعان جاڭا قازاقستاننىڭ ساياسي جاڭعىرۋ باعىتى دۇرىس دەپ سانايمىن. ارينە، دۇرىس باعىتتا ءتۇزۋ ءجۇرىپ كەتۋ دە وڭاي ەمەس. بۇل جالپى ازاماتتاردىڭ ساپاسىنا بايلانىستى دۇنيە.

ال جاڭعىرۋدىڭ ماقساتى جونىندە «ءبىزدىڭ مۇراتىمىز – جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ. جاڭا قازاقستان دەگەنىمىز – ەگەمەن ەلىمىزدىڭ بولاشاقتاعى بەينەسى» دەيدى مەملەكەت باسشىسى. ەندەشە جاڭا قازاقستاننىڭ بەينەسىن قالىپتاستىرۋدا ءبىزدىڭ ۇستانار «ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز – تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ، ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدىڭ نەگىزىن نىعايتىپ، ەلىمىزدى جاڭعىرتۋ جولىندا ۇيىسۋ» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. ول ءۇشىن «ءبىز ناداندىق پەن ەسكىلىككە، راديكاليزم مەن ماسىلدىققا، توعىشارلىققا جانە سىبايلاس جەمقورلىققا تاباندى تۇردە قارسى تۇرامىز» دەلىنگەن جولاۋدا. سوندا عانا ءار ازاماتتىڭ ءوز قابىلەتىن ىسكە اسىرۋىنا بارىنشا قولايلى جاعداي جاسالادى، ناعىز تالانتتى ءبىلىمپازداردىڭ جول باستاۋىنا مۇمكىندىك اشىلادى، حالقىمىزدىڭ جاسامپازدىق الەۋەتى ارتا تۇسەدى. ول ءۇشىن «وزگەرىستى  ارقايسىمىز وزىمىزدەن باستاۋىمىز كەرەك. ءاربىر ادام جانە بۇكىل قوعام  جاڭعىرۋى قاجەت» دەيدى مەملەكەت باسشىسى. ويتكەنى قوعامدىق جۇيەنىڭ جاڭعىرۋى مەن ادامدار ساناسىنىڭ، ەسكى تاعدىنىڭ وزگەرۋى بىردەي بولمايدى. سوندىقتان مەملەكەت قۇقىقتىق جانە مورالدىق تۇرعىدان جاڭا قازاقستان قۇندىلىقتارى بويىنشا جالپى حالىقتى تاربيەلەۋدى ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ماڭىزدى مىندەت رەتىندە قولعا الۋى كەرەك دەپ سانايمىز.

جولداۋدا پرەزيدەنتتىڭ ۇلتتىق – مەملەكەتتىك قۇندىلىقتى جانە ءوزىنىڭ قۇندىلىق ۇستانىمىن باسا دارىپتەۋىنىڭ ءمانى زور. ول «ەڭ باستىسى – ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى! شىن مانىندە، ءبىز ءۇشىن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى  بارىنەن قىمبات. سوندىقتان، ماعان  ەلىمنىڭ اماندىعى مەن جەرىمنىڭ تۇتاستىعىنان اسقان  ەشبىر قۇندىلىق جوق» دەپ اتاپ كورسەتكەن. مۇنى مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازاقستان حالىقىنا ءارى الەم ەلدەرىنە جاساعان مالىمدەمەسى دەپ تۇسىنگەن ءجون. مەملەكەت باسشىسىنىڭ «وسى تۇراقسىز، قۇبىلمالى الەمدە  قازاقستانىمىز بىزدەن باسقا  ەشكىمگە كەرەك ەمەس» دەي كەلىپ، «قىزمەتىمە  ءتۇرلى ادامداردىڭ بەرەتىن باعاسىنان گورى، مەملەكەتىمىزدى قورعاپ قالۋ – مەن ءۇشىن  اسا ماڭىزدى مىندەت» دەگەنى – الەم الدىنداعى سەرتى ىسپەتتەس. مىنە بۇلاردان مەلەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ وسكەلەڭ قۇندىلىق كوزقاراسىن اڭعارامىز جانە قولدايمىز.

قازاقستان قازاقستاندىقتار ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتار ءۇشىن دە اۋاداي قاجەت. مىنا الماعايىپ زاماندا ۇلت تۇتاستانباي مەملەكەتىمىز نىگايمايدى، الەۋمەتتىك ەكونوميكامىز وركەندەمەيدى. سوندىقتان جاڭا قازاقستاننىڭ دامۋىندا الىس-جاقىن شەتەلدەردە تارىداي شاشىراپ جۇرگەن ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ وتانعا ورالتۋ قىزمەتى جاڭا دەڭگەيدە جۇرگىزىلەدى دەپ سەنەمىز.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ وكتورى، ءال-فارابي ات. قازۇۋ-دىڭ پروفەسسورى

Abai.kz