امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى. پاراسات مايدانى (جالعاسى)
رەداكتسيادان:
19-نشى قازان كۇنى استانادا ايگىلى جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى تولەن ابدىكۇلىنىڭ كەشى وتەدى.
ەندى بۇعان نە دەيسىز؟ زۇلىمدىقتىڭ اۋزىمەن سويلەگەن وتىرىكتىڭ ايتىپ وتىرعاندارى راسىندا دا شىندىق ەمەس پە وسى؟ قالاي مويىنداماۋعا بولادى، ونىڭ ءمىردىڭ وعىنداي دالەلدەرىن؟ بىراق ونى مويىنداساق كۇندەردىڭ-كۇنىندە ءبىزدىڭ ءبارىمىز سول زۇلىمدىقتىڭ اپانىنا ءتۇسىپ، ونىڭ جەمتىگىنە اينالاتىنىمىز دا ايداي اقيقات قوي. مىنە وسىنداي زۇلماتتان شوشىپ، جەر بەتىندەگى جاۋىزدىققا قارسى پاراسات مايدانىن باستاپ، جان ازابىنا تۇسكەن عارىپ جان توزاقتىڭ وتىنا كۇيگەندەي قينالىپ، جۇرەگىنىڭ التىن سارايىنىڭ قويماسىن اشىپ، زۇلىمدىقتىڭ كەلتىرگەن دالەلدەرىنە قارسى جاۋاپ ىزدەيدى.
- ءومىر كۇرەس. ادامدار الدىمەن قارا كۇشپەن كۇرەسەتىن بولدى. ودان كەيىن نەشە ءتۇرلى قارۋ-جاراق ويلاپ تاۋىپ، سوعىس اشىپ، حالىقتاردى جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتتى. ەندى قاتەرى ودان كەم ەمەس اقىل-پاراسات مايدانى شىقتى. ەگەر بۇل مايداندا ىزگىلىك جەڭىسكە جەتپەسە، ادامزاتتىڭ رۋحاني كۇيرەۋ ءداۋىرى باستالادى - دەيدى ول شاراسىزدىقتان قامىعىپ.
رەداكتسيادان:
19-نشى قازان كۇنى استانادا ايگىلى جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى تولەن ابدىكۇلىنىڭ كەشى وتەدى.
ەندى بۇعان نە دەيسىز؟ زۇلىمدىقتىڭ اۋزىمەن سويلەگەن وتىرىكتىڭ ايتىپ وتىرعاندارى راسىندا دا شىندىق ەمەس پە وسى؟ قالاي مويىنداماۋعا بولادى، ونىڭ ءمىردىڭ وعىنداي دالەلدەرىن؟ بىراق ونى مويىنداساق كۇندەردىڭ-كۇنىندە ءبىزدىڭ ءبارىمىز سول زۇلىمدىقتىڭ اپانىنا ءتۇسىپ، ونىڭ جەمتىگىنە اينالاتىنىمىز دا ايداي اقيقات قوي. مىنە وسىنداي زۇلماتتان شوشىپ، جەر بەتىندەگى جاۋىزدىققا قارسى پاراسات مايدانىن باستاپ، جان ازابىنا تۇسكەن عارىپ جان توزاقتىڭ وتىنا كۇيگەندەي قينالىپ، جۇرەگىنىڭ التىن سارايىنىڭ قويماسىن اشىپ، زۇلىمدىقتىڭ كەلتىرگەن دالەلدەرىنە قارسى جاۋاپ ىزدەيدى.
- ءومىر كۇرەس. ادامدار الدىمەن قارا كۇشپەن كۇرەسەتىن بولدى. ودان كەيىن نەشە ءتۇرلى قارۋ-جاراق ويلاپ تاۋىپ، سوعىس اشىپ، حالىقتاردى جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتتى. ەندى قاتەرى ودان كەم ەمەس اقىل-پاراسات مايدانى شىقتى. ەگەر بۇل مايداندا ىزگىلىك جەڭىسكە جەتپەسە، ادامزاتتىڭ رۋحاني كۇيرەۋ ءداۋىرى باستالادى - دەيدى ول شاراسىزدىقتان قامىعىپ.
مويىنداعىمىز كەلمەگەنمەن، سول رۋحاني كۇيرەۋ ءداۋىرى باستالىپ كەتكەن جوق پا، وسى بىزدە؟ نەگە ادامزات بالاسى دۇنيەدەگى ادىلەتتىلىكتى الەمدەگى ءبىر-ەكى كۇشتى مەملەكەتتىڭ ۇعىمىمەن ولشەپ، السىزدەردىڭ ىنىنە سۋ قۇيۋمەن كەلەدى. الەمدە تەك مىقتىلار عانا ءومىر ءسۇرىپ، اياعىنان تىك تۇرا الماي جاتقان ءسابي مەملەكەتتەر جويىلۋى كەرەك پە سوندا، جەر بەتىنەن؟ مىڭداعان مەشىت سالساق تا، نەگە ادامنىڭ بويىنداعى يماندىلىق جوعالىپ بارادى، جىلدان-جىلعا؟ نەگە ءبىزدىڭ اقىندارىمىز بيلىكتى ماقتاپ جىر جازعاندارىن نەمەسە اياعىنا جىعىلىپ، ءسوزىن سويلەپ، سويىلىن سوعىپ ناپاقا تاپقاندارىن سونشالىقتى ۇلى مارتەبە سانايدى؟ گومەر، دانتە، شەكسپير، گەتە، پۋشكين، اباي مەن جۇمەكەندەردىڭ ادامدىق ساناسى كوتەرىلگەن ۇلى بيىككە شىعۋعا تالپىنۋدىڭ ورنىنا، نەگە اقىل-پاراساتىمىزدىڭ كوشىن توقتاتىپ، رۋحىمىز قۇلدىراپ، ءولى جاندارعا اينالىپ بارامىز كۇننەن-كۇنگە؟ رۋحاني كۇيرەۋگە ۇشىراعانىمىز راس بولماسا، حالىق ءۇشىن جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جانىن بەرىپ كوكسەگەن، ءومىرىن قيىپ قورعاعان ۇلى مۇراتتارى قايدا قالدى؟ قايدا؟
«پاراسات مايدانى» پوۆەستىن وقىپ وتىرعانىڭدا وسىنداي ءبىر شامىرقانعان مازاسىز ويدىڭ تيەگى بوساپ، كوڭىل كەڭىستىگىڭنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ءۇنسىز جىلاپ قويا بەرەدى. كۇرەسىنگە لاقتىرىلعان رۋحىڭمەن تابىسىپ، جۇرەگىڭدى ەزىپ، جانىڭدى قيناعان سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تاپقانداي بولاسىڭ. - راس وتىرىكپەن كۇن كورگەن زامان كوپ بولدى. قازىر دە ونىمەن كۇن كورىپ جۇرگەندەر از ەمەس شىعار. بىراق ول وتىرىكتىڭ ءوز باسىنىڭ جاقسىلىعىنان ەمەس، وتىرىككە نەگىزدەلگەن قوعامنىڭ كىناسىنان عوي. ەگەر ونىڭ ورنىندا شىندىققا نەگىزدەلگەن ءادىل قوعام بولسا، وتىرىك سول ساتتە اشكەرە بولىپ، ءسىز ايتقانداي، بىزگە كەكىرەيىپ، جوعارىدان قاراپ سويلەي الماس ەدى...
شىعارمانى وقي باستاعاننان-اق سۋرەتكەر ابدىكۇلىنىڭ تالاي كىتاپتىڭ شاڭىن جۇتىپ، ءوز اقيقاتىن دالەلدەۋ ءۇشىن ايتىساتىن ىزگىلىك پەن زۇلىمدىقتىڭ قيسىندارىن باقايشاعىنا دەيىن زەرتتەگەنىن اڭعاراسىڭ. زۇلىمدىقتى جاقتاعان بەيتانىس كەيىپكەردىڭ حاتىن وقىپ، كەلتىرگەن دالەلدەرىمەن تانىسا باستاعانىڭدا، كەيدە ءتىپتى، پەندەلىك تۇيسىگىڭنىڭ ونىڭ الدىندا جىعىلا جازدايتىنى دا راس. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن وعان بەرەتىن ىزگىلىكتىڭ جاۋابىن وقىعانىڭدا، رايىڭنان قايتىپ، سول پەندەلىك تۇيسىگىڭنىڭ سولقىلداقتىعىنان ۇرەيلەنە باستايسىڭ.
«پاراسات مايدانى» كۇتپەگەن جەردەن قايعىلى اياقتالادى. اۋىر قاسىرەتتى ارقالاپ، جان ازابىن كەشكەن ناۋقاس، اقىرىندا، ەشقانداي دا بەيتانىس حات جازۋشىنىڭ جوق ەكەنى، ءوزىنىڭ بىرەسە ىزگىلىك، ەندى بىردە زۇلىمدىق بولىپ ايتىسىپ جۇرگەنى تۋرالى اششى اقيقاتقا كوزى جەتىپ، وزىنە-ءوزى قول سالىپ ولەدى.
پوۆەستتىڭ باستى كەيىپكەرى قازا تاپتى. بىراق رۋح تازالىعى ءۇشىن بولعان شايقاس ءالى جالعاسىپ جاتىر. زۇلىمدىق سالتانات قۇرىپ، ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ تۇرعان زاماندا پاراسات مايدانىنداعى سول ۇلى ۇرىستا قينالىپ، ازاپقا تۇسەتىن ءبىر جۇمباق الەم بار. ول - ادامنىڭ جانى. جان ولگەن كۇنى - ىزگىلىك ولەدى. ءومىر ولەدى. ءبىز ولەمىز....
***
ونەرگە ۇلكەن دايىندىقپەن كەلگەن تولەن ابدىكۇلى «وڭ قول» اڭگىمەسىن جيىرمادان اسقان شاعىندا جازىپ، ادەبيەت الەمىن ءدۇر سىلكىندىردى. ال، «پاراسات مايدانى» سەكىلدى كەمەل تۋىندى قالامگەردىڭ قالامىنان الپىسقا جاقىنداپ قالعان شاعىندا تۋدى. ۋاقىت تارازىسىمەن ولشەسەك، كوڭىلىڭە الۋان-الۋان وي تاعالايتىن ەكى شىعارمانىڭ ومىرگە كەلۋىنىڭ اراسىن وتىز جىلدان استام ۋاقىت ءبولىپ تۇر. ارينە، وسى جىلداردىڭ ىشىندە توكەڭنىڭ شىعارماشىلىق شابىتى تالاي مارتە جەمىسىن بەرىپ، ادەبيەتىمىزدىڭ باعا جەتپەس بايلىعى بولىپ قالاتىن تالاي-تالاي تۋىندىلار ومىرگە كەلدى. بىراق سول دۇنيەلەردىڭ بارلىعى دا، وسى ەكى ارالىقتى جالعاپ تۇرعان جازۋشى شىعارماشىلىعىنىڭ التىن كوپىرى، «پاراسات مايدانى» پوۆەستىن تۋعىزۋعا سەبەپكەر بولعان تىزبەكتى تۋىندىلارداي بولىپ كورىنەدى ماعان. .
ادەبيەتتىڭ تابالدىرىعىن اتتاۋعا مۇمكىندىك بەرگەن «وڭ قول» اڭگىمەسى تولەن ابدىكۇلىنىڭ ونەردەگى ۇستانىمىنىڭ بەتاشارىن جاساپ بەرگەن العاشقى تۋىندىسى بولدى. ال، كوركەم تۋىندىدان گورى جازۋشىنىڭ جان ازابىنا كوبىرەك ۇقسايتىن «پاراسات مايدانى» پوۆەستىنەن ونەردەگى ۇلى ماقساتىن زۇلىمدىقپەن كۇرەسۋگە ارناعان شىعارما اۆتورىنىڭ، سول پاراسات مايدانىن قورىتىندىلاعان ويىنىڭ ءتۇيىنىن تانىعانداي بولامىز. دەگەنمەن «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى»، «اكە»، «اقيقات»، «قىز ءباتىش پەن ەرسەيىت»، «قايىرسىز جۇما»، «ءولىارا» سەكىلدى، وسى ەكى شىعارمانىڭ ومىرگە كەلۋىنىڭ ارالىعىندا تۋعان تالاي تاماشا تۋىندىلاردىڭ كوركەمدىك تابيعاتىن تارازىلامايىنشا، توكەڭنىڭ تامىرى تەرەڭگە جايىلعان سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگىن دە تولىق تاني المايتىنىمىز باسى اشىق اڭگىمە.
زادى، ونەردەگى ۇلكەن سۋرەتكەرلەردىڭ بارلىعىنىڭ دا شىعارماشىلىق تابيعاتىنىڭ كۇرەتامىرى بولىپ تابىلاتىن، ىندەتىپ وتەتىن ومىرلىك تاقىرىبى بولادى. شەكسپيردىڭ اقىندىق جانارى پەندەلىك بولمىستاعى ەكىجۇزدىلىككە قاتتى قادالدى. بالزاك اقشا قۇدىرەتىنىڭ كۇيرەتۋشى كۇشكە اينالىپ، ادامدىق تابيعاتىمىزدىڭ تۇنىعىن قالاي لايلايتىنىن جىرلادى. تولستوي پەندە بالاسىنىڭ بولمىسىنداعى جالعاندىققا قارسى سوعىس اشىپ، ءومىر-بويى سونىمەن كۇرەسىپ ءوتتى. چەحوۆ ادامنىڭ بۇكىل ءۇمىتىن قيراتىپ، اۋىزعا الۋعا دا تۇرمايتىن ءولى جانداردان ماڭگى ولمەيتىن شىعارماشىلىق جاسادى. جازۋشىنىڭ جانى جىرتىسقا تۇسەتىن پاراسات مايدانىندا جۇرگەن قاتىگەز تالانت تولەن ابدىكۇلى بولسا، جىلى ساۋلەدەن گورى، قايعىنىڭ بورانى قاتتىراق سوعاتىن شىعارمالارى ارقىلى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ادامزاتتى كورگە تىعاتىن زۇلىمدىقپەن ءومىر بويى ايقاسىپ كەلەدى.
بايقادىڭىز با، سۋرەتكەرلىك تابيعاتى چەحوۆقا قاتتى ۇقسايتىن تولەننىڭ شىعارماشىلىعىندا شامادان تىس قاتىگەزدىك تا بار. ەگەر تولستوي مەن دوستوەۆسكيدىڭ ونەرلەرى ماسلوۆا مەن راسكولنيكوۆ سياقتى، ءومىر سۇرۋگە ەش ءۇمىتى قالماعان ادامداردىڭ جانىن تۇنەكتەن سۋىرىپ الىپ ءتىرىلتىپ جىبەرسە، چەحوۆ پەن ابدىكۇلىنىڭ شىعارمالارىندا ىزگىلىك ءۇشىن كۇرەسۋگە ءتيىس عاجايىپ ساۋلەنىڭ ءوزى ءسونىپ، ادامنىڭ ەڭ سوڭعى ءۇمىتى تالقاندالىپ، زۇلىمدىقتىڭ ورتىندە جانىپ جاتادى. «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» پوۆەستىندە جازۋشى ابدىكۇلىنىڭ ونەردەگى قاتىگەزدىگى چەحوۆتان دا اسىپ ءتۇسىپ، زۇلىمدىقتىڭ قاتال تابيعاتىن كورسەتۋ ءۇشىن ول، ءتىپتى، تۇتاس ءبىر تايپانىڭ جانىن قۇرباندىققا شالىپ جىبەرۋدەن تايىنبايدى.
حيكايادا شاڭىراعى قيراتىلىپ، ورتاسىنا تۇسكەن اراكۋ تايپاسىنىڭ قالاي زۇلىمدىقپەن جويىلاتىنى باياندالعانىمەن، «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» پوۆەستىن وقىعان ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە ول شىعارمادان، قان جۇتىپ، قاسىرەت شەگىپ، زۇلىمدىقتىڭ وتىندا جانىپ بارا جاتقان ۇلتىمىزدىڭ جانى مەن ايانىشتى تاعدىرىن كورگەندەي اسەر العان بولاتىنبىز.
اسىلى، جازۋشى ابدىكۇلى، ونەردىڭ ءتىل، فورما، ستيل ت.س.س فورمالدىق جاعىنا عانا نازار اۋدارماي، اللانىڭ تالانتقا امانات ەتىپ ارقالاتىپ قويعان ۇلى ماقساتىن اليمساقتان دۇرىس تۇسىنگەنگەندىكتەن، قاساڭ قاعيدا مەن عۇمىرى شەكتەۋلى يدەولوگيانىڭ شىلاۋىنا شىرمالىپ كەتپەگەن سۋرەتكەر. شەرىمىزدى تارقاتىپ، قايعىمىزدى جەڭىلدەتىپ، ادامدىق سۇرلەۋدەن اداسىپ كەتپەۋدى ۇيرەتەتىن ونىڭ عاجايىپ داستاندارىنىڭ بارلىعىندا دا، پەندەلىك مۇراتقا باعىنبايتىن، يماندىلىق كۇنىنىڭ اسەم شۋاعىنداي جارقىراعان ىزگىلىكتى يدەيا مەن تولعاقتى وي جاتادى.
تولەن شىعارماشىلىعىنان جالعان يدەولوگيانىڭ تىرشىلىگىنە قۇنداقتالىپ، ۋاقىتشا عانا قاجەتتىلىكتىڭ قازانىن قايناتىپ، پەندەلىك مۇراتقا عانا قىزمەت ەتىپ جاتقان بىردە-ءبىر تۋىندىنى تابا المايسىڭ. ونىڭ قالامىنان تۋعان اڭگىمە، پوۆەست، روماندارىنىڭ ىشكى تابيعاتىندا، قوعامنىڭ زۇلىمدىعى تۋعىزعان ادىلەتسىزدىككە قارسى شىعىپ، ار-ۇياتتىڭ ءسوزىن بيىكتەن سويلەگەن ازاماتتىق ءۇن مەن ءومىردىڭ جابايى شىندىعىنا باعىنعىسى كەلمەي بۇلىك باستايتىن، وي مۇڭىن ەمگەن ادامدىق پاراسات جاتادى. جازۋشى ابدىكۇلى زامان سۇرانىسى تۋعىزعان سايقال شىندىقتى ەمەس، زۇلىمدىق سالتانات قۇرعان زامانداعى، ءومىر توپىراعىنىڭ استىندا كومىلىپ قالعان قۇدايلىق شىندىقتى ىزدەيتىن سۋرەتكەر. سۋرەتكەردىڭ جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، سونداي ۇلى شىندىقتى ىزدەگەن شىعارمالارىنىڭ ءبىرى - «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» پوۆەستى.
ەگەر «وڭ قول» اڭگىمەسىندە المانىڭ ساناسىنا باتپانداپ كىرگەن زۇلىمدىق، بايعۇس قىزدى قىلقىندىرىپ ولتىرگەن بولسا، «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» پوۆەستىندە ەندى سول تاجالدىڭ تۇتاس ءبىر حالىققا قالاي اۋىز سالىپ، اياۋسىز جانىشتاپ، قانعا تۇنشىقتىرعانىنىڭ كۋاگەرى بولامىز.
شىعارمانىڭ باستى كەيىپكەرى ەدۋارد بەيكەر مىرزا وركەنيەت الەمىندە توڭكەرىس جاساعان - ۇلى عالىم. ول جاساعان وپەراتسيالاردىڭ ءساتسىز اياقتالعانى جوق. توپىراقتان ادام جاراتپاعانى بولماسا، قالعانىنىڭ ءبارى ونىڭ قولىنان كەلەدى. بەيكەر مىرزا - مورگتا جاتقان ادامنىڭ ءوزىن ءتىرىلتىپ العان، مەديتسيناداعى فەنومەن. ءومىر سۇرۋگە ەش ءۇمىتى قالماعان ناۋقاستاردى دا اياعىنان تىك تۇرعىزىپ جىبەرگەن - ناعىز سيقىرشى.
ءبىر جاعىنان شىققان تەگى مەن باۋىرىنا باسىپ الديلەگەن توپىراعىن ۇمىتىپ، داڭقتىڭ ءدال وسىنداي بيىك تۇعىرىنا كوتەرىلگەن پروفەسسوردى كىنالاۋعا دا بولمايتىن شىعار. وركەنيەت الەمىنە ول ءوز ەركىمەن كەلگەن جوق قوي، مۇلدە بەيتانىس ومىرگە ونى جاڭقا قۇرلى كورمەگەن زۇلىم تاعدىردىڭ داۋىلى ۇشىرىپ اكەلدى. ايتپەسە، وركەنيەتكە قىزمەت ەتپەك تۇگىل، ول ءوزىنىڭ ىشكى ارمانىندا، ونىڭ بىت -شىتىن شىعارىپ قيراتىپ، كۇلىن كوككە ۇشىرعىسى كەلىپ جۇرگەن ادام ەمەس پە؟ ورالمايتىن كۇندەر ءۇشىن! داڭقتى جىلدار ءۇشىن!
و، ءتاڭىرىم-اۋ! ەگەر قارعىس اتقىر وركەنيەت بولماعاندا، كياكۋ-بەيكەردىڭ تاعدىرىنىڭ بورانى مۇلدە باسقا جاققا قاراي سوعىپ، ءومىر-جايلاۋى مۇلدە باسقاشا جايقالۋشى ەدى-اۋ! ول اتا-بابالارىنان قالعان باتىرلىقتىڭ سارقىتىن ءىشىپ، قاندى جورىقتارعا اتتانىپ، جۇرتتى تامساندىرىپ، قالاعان قالىڭدىعىن تاڭداپ، ۇيلەنىپ، باقۋاتتى، باراقات تىرلىك كەشەر ەدى. ول بەرگەن سەرتىنە ادال بولىپ، اكەسى چورودان ۇيرەنگەن كيەلى شوپتەن جاسايتىن ءدارىسىن، اراكۋ جۇرتىن ەمدەۋ ءۇشىن عانا قولدانار ەدى. اراكۋ تايپاسىنىڭ سەگىز باقسىسىنىڭ ءبىرى بولىپ مويىندالعان ول، كەرەك بولسا ءتىپتى، ءوزىنىڭ سەرتىندە تۇرىپ، باۋىرلارى ءۇشىن جانىن پيدا ەتىپ، ناعىز وعىلانداي ەرلىكپەن قازا تابار ەدى. ول...
بىراق ءبارى دە ونىڭ ارمانداعانىنان باسقاشا بولدى. قايعى جامىلىپ، قاسىرەت جاستانىپ، تاعدىردىڭ جارتاسىنا سوعىلعان كياكۋ-بەيكەردىڭ بالالىق ارمانىنىڭ كۇلى كوككە ۇشتى. باسىنا اسپان قۇلاعانداي قايعىنى كوتەرە الماعان ول، كىندىگىن كەسكەن حالقىنىڭ تاعدىرىنان اجىراپ، جىلدار وتە اسقاق ارماندارىنىڭ قايدا قالعانىن ۇمىتىپ، وركەنيەتتىڭ ادامىنا اينالدى. عىلىمعا قۇلاي بەرىلىپ، تىنىمسىز ىزدەنىس پەن ادال ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ادام بالاسىنىڭ اقىلى سەنبەيتىن يگىلىككە جەتتى. بويىنداعى ەرەكشە دارىنى ونى الەمدەگى ەڭ تانىمال ادامعا اينالدىردى. وقيعا كۇتپەگەن جەردەن كۇرت وزگەرمەگەندە، بەيكەر مىرزا ەشتەڭەنى دە ەسىنە الماي، ءومىرى قالىپتى ارناسىمەن اعا بەرۋى ابدەن ىقتيمال-تۇعىن.
بەيكەر مىرزادان يتالياندىق ليۆينو پاللاتەلي ەسىمدى ءجۋرناليستتىڭ سۇحبات الۋعا كەلىپ، ەكەۋىنىڭ اراسىندا بولعان اڭگىمە، وقيعانى مۇلدە باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرەدى. ەندى ءسىز، ادامزات بالاسىن قۇدايداي تابىندىرعان قۇدىرەت يەسىنىڭ ەمەس، وتكەن ءومىرىنىڭ ەلەسىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن، ۇزاق جىلدار بويى ءوزىن-ءوزى الداۋدان قاجىعان بەيباقتىڭ، قابىرعاسىن قايىستىرعان جان ازابىمەن تانىسىپ، وعان دەگەن ءبىر اياۋشىلىق سەزىم بويىڭدى بيلەپ الا جونەلەدى. جۋرناليستپەن اڭگىمەلەسكەننەن سوڭ، پروفەسسوردىڭ ىشىندە ءبىر الاپات قۇيىن كوتەرىلىپ، سەزىمدەرى ورمەكتىڭ قۇرىنداي شايقالىپ قويا بەرەدى. بالالىق شاقتىڭ بەلەسىندە قالىپ قويعان ءومىردىڭ كەرمەك ءدامى ەسىنە ءتۇسىپ، ساعىنىشتىڭ ساۋساقتارى جان جاراسىنىڭ اۋزىن تىرناپ جىبەرەدى. سول ۋاقىتتا ول ءوزىنىڭ ەشقانداي دا عۇلاما عالىم ەمەس، اراكۋ تايپاسىنىڭ وكىلى كياكۋ ەكەنىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، شىن مانىسىندەگى باقىتتى ءومىرىنىڭ تەرەزەسىنەن ويشا سىعالاپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاي قينالادى. وقىرماندى ەلىكتىرىپ اكەتەتىن نەگىزگى وقيعا وسىدان سوڭ باستالادى.
پوۆەستتەگى نەگىزگى وقيعا باستالماي تۇرىپ، اۋەلى ءبىز، باعزى زاماندارداعى قازاقتىڭ ناعىز باتىرلارىنداي جۇرەگى جومارت، ەشتەڭەدەن قورىقپايتىن، رۋحى اسقاق باھادۇرلەردىڭ ەرلىگىن تاماشالاعانداي بولامىز. ولاردىڭ بارلىعى شەتىنەن - جاۋجۇرەك جىگىتتەر، حاس سۇلۋعا ۇيلەنۋ ءۇشىن، جان شىدامايتىن اۋىر سىناقتان ءوتىپ، ءومىرىن ولىمگە تىگۋدەن دە قورىقپايتىن - جانكەشتىلەر. يندەەتستەردى اياۋسىز قىراتىن زۇلىمدىق باستالعانعا دەيىن، ءسىز تەك، مۇراجاي ارالاپ، ونداعى جادىگەرلەردى تاماشالاۋعا كەلگەن كورەرمەندەي، شىعارمادا سۋرەتتەلەتىن اراكۋلىقتاردىڭ ءومىرىن قىزىقتاپ، سالت-داستۇرىمەن تانىسىپ، جىگىتتەرىنىڭ نامىسشىلدىعىنا، ەرجۇرەكتىگىنە ءسۇيسىنىپ، ءبارىن تەك الىستان باقىلاپ قانا جۇرەسىز.
مىنە، سۇيگەن قىزىنا دەگەن شەكسىز ماحابباتىن دالەلدەۋ ءۇشىن، ىشىندە ۇلكەندىگى بارماقتاي ۋلى قۇمىرسقالارى بار قولعاپتى كيىپ، اپپاق تىستەرىن اقسيتىپ، سىزگە قاراپ، كۇلىپ تۇرعان - كاناتو باتىر. ول ون جاسىندا اڭعا شىقتى. بەس ياگۋاردى ءولتىردى. قانتالاعان كوزدەرى شوقتاي جانىپ، تيقاندارمەن سوعىستا جاۋىرىنىنا قادالعان ساداق وعىن جۇلىپ الىپ، اتقان ادامدى جەكپە-جەككە شاقىرعان - ناعىز جىگىتىڭىز، وسى كاناتو. مۇنداي وعىلان قۇمىرسقالارعا قولىن تالاتقانعا سەلت ەتە قويۋشى ما ەدى، ءتايىرى. (شىعارمانى وقي باستاعانىڭدا ونداعى سيپاتتالاتىن وسىنداي كورىنىستەر «العانىم ارۋ بولماسا، الدىما الىپ سۇيمەن-ءدى!» (شالكيىز) دەپ، دۇنيەدەگى سۇلۋلىقتىڭ وزىنە اسقاق قاراپ، باتىرلىقتان باسقانى باقىت ساناماعان قايماعى بۇزىلماعان قازاقتىڭ باعزى زامانداعى ءومىر ءسۇرۋ سالتىن كوز الدىڭا ەلەستەتەدى).
كوكتەگى ۇلى ءتاڭىر مەن اتا-بابالاردىڭ ارۋاعى قولداعان، ارمانى اپپاق، جۇرەگى شىنىداي تازا، ادىلەتتىلىك پەن باتىرلىقتى عانا مۇرات ەتكەن ۇلى تايپاعا قانداي ءناۋبات كەلۋى مۇمكىن؟ كىم ولاردىڭ ارۋاعىن قورلاپ، رۋحىن تاپتاي الادى؟ كىم؟ ولاردىڭ تىزەسىن بۇكتىرۋگە كىمنىڭ شاماسى جەتەدى؟ وكىنىشكە قاراي، ونداي قارا كۇش بار ەكەن. ونىڭ اتى - وركەنيەت. بۇل شىعارمادا دا ەڭ نەگىزگى قىلمىسكەر كوزگە كورىنبەگەنىمەنەن، ءبىز ونىڭ كىم ەكەنىن تۇيسىكپەن سەزەمىز. ول وركەنيەتتى ويلاپ تاۋىپ، زۇلىمدىعىن زاڭداستىرىپ العان - قوعامنىڭ ساناسى.
وركەنيەتتىڭ زۇلىمدىعى اراكۋ تايپاسىن قىزىل قانعا بويادى، ەرجۇرەك باتىرلارىنىڭ رۋحىن سىندىردى، قىزدارىن كۇڭگە، ۇلدارىن قۇلعا اينالدىرىپ، ىندەت تاراتىپ، اقىر سوڭىندا ولاردى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەردى. ادامزاتتىق مۇددەنى جالاۋلاتىپ، ايۋاندىقپەن ىستەلگەن وسى زۇلىمدىقتاردىڭ بارلىعى دا، شىن مانىسىندە جەر بەتىندەگى بەس-التى حالىقتىڭ پايداسىن عانا كوزدەگەندىكتەن جاسالعان جاۋىزدىقتار بولاتىن.
شىعارمانىڭ سوڭىندا بەيكەر مىرزا برازيلياعا اتتانىپ، ءوزىن داڭقتىڭ اسپانىنا شىعارعان وركەنيەتتىڭ، تايپالاستارىنىڭ جەرىن تارتىپ الىپ، قالاي كوزىن قۇرتىپ جىبەرگەن زۇلىمدىعىن كوزىمەن كورەدى. ەڭ اقىرى ونىڭ، اراكۋ تايپاسىنان قالعان سوڭعى يندەەتستى قۇتقارۋعا دا شاماسى كەلمەي، شاراسىزدىقتان زار قاقساپ قالادى. اقىرىندا ول اراكۋ تايپاسىنىڭ ەڭ سوڭعى ادامى ءوزى ەكەنىن دە ۇمىتىپ، ءتىپتى، ءوزىن ادام قاتارىنان دا شىعارىپ تاستايدى.
وقيعانىڭ قايعىلى اياقتالىپ، زۇلىمدىقتىڭ تاعى دا جەڭىسكە جەتكەنى ءۇشىن، وقىرماننىڭ جازۋشى ابدىكۇلىمەن كەلىسپەۋىنە، ءتىپتى، وكپەلەۋىنە تولىق قاقىسى بار. دەگەنمەن، زۇلىمدىقتان ساقتاندىرۋ ءۇشىن، ونىڭ ادامزاتتى جاراسى ماڭگى جازىلمايتىن قاسىرەتكە دۋشار ەتە الاتىنىن جەرىنە جەتكىزىپ ايتا الماسا، وقىرماننىڭ كوڭىلىن قيماي، ىعىنا جىعىلا كەتسە، سۋرەتكەر ابدىكۇلى ءوزىنىڭ جازۋشىلىق پارىزىن ادال اتقارىپ شىقپاعان بولار ەدى.
ارينە، ادامدىق اقىل-تارازىمەن ولشەسەك - وقىرماندىكى دۇرىس. پەندە بالاسىنىڭ ساعىن سىندىرماي، الداعى كۇندەرگە قۇلشىندىرۋ ءۇشىن، ۇنەمى ونىڭ رۋحىن كوتەرىپ، شابىتتاندىرىپ وتىراتىن يدەيا كەرەك. الايدا، قۇدايلىق ميزان-تارازىعا سالىپ ولشەسەك، جازۋشى ابدىكۇلىنىكى دۇرىس بولىپ شىعادى. سەبەبى، موينىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ، حالىقتىڭ مۇڭىن جىرلاي وتىرىپ، قۇدايلىق شىندىقتى ايتپاۋعا سۋرەتكەر ابدىكۇلىنىڭ ەش قاقىسى جوق. ال، قۇدايلىق شىندىقتى اڭگىمەلەيتىن بولساق، قوعامدا ىلعي دا زۇلىمدىقتىڭ جەڭىپ، سالتانات قۇرىپ كەلە جاتقانى وتىرىك پە ەكەن؟
قالامنىڭ قۇدىرەتىنە جۇگىنىپ، جازۋشىنىڭ قۇدايلىق شىندىقتى ىزدەگەن سونداي شىعارمالارىنىڭ ءبىرى «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» پوۆەستى، زامانداسىم، اقىن ەسەي جەڭىسۇلىنىڭ ءدال بايقاعانىنداي بارلىق ۋاقىتتا دا ماڭىزدىلىعىن جويمايتىن شىعارما بولىپ قالا بەرەدى. جانە قازاقتى ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز قالعان رۋحىمەن سىرلاستىرعانى، جۇرەگىندەگى شەمەن بولىپ قاتىپ قالعان زارىن قوزعاعانى ءۇشىن عانا پوۆەستتىڭ ماڭىزدىلىعى ارتا تۇسپەك ەمەس. ادامزاتتىق اقىل-ويدى تۇنشىقتىرۋعا جانتالاسىپ جاتقان جابايى وركەنيەتتىڭ زۇلىمدىعى قايتادان ۇستەمدىك ەتە باستاعان، الىپ يمپەريالاردىڭ جاقسى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، تۇتاس ءبىر حالىقتاردى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋدىڭ امالدارى جاسالىپ، سانامىز قايتادان قىلمىسكەرگە اينالا باستاعان شاقتا، مۇنداي شىعارمالار ەش ۋاقىتتا دا ماڭىزدىلىعىن جويمايدى. قايتا ولاردىڭ ماڭىزدىلىعى بۇرىنعىدان بەتەر ارتا تۇسەدى. ەزىلگەن ۇلتتارعا دەگەن اياۋشىلىق سەزىمدى وياتىپ، ادام بالاسىنىڭ ساناسىن سىلكىندىرىپ، جابايى وركەنيەتتىڭ زۇلىمدىعىنا قارسى جۇمىلدىرۋ ءۇشىن «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» سەكىلدى، ءوز ۇلتىنىڭ جۇرەگىن جۇباتا وتىرىپ، ادامزاتقا ورتاق قايعىنى جىرلاعان شىعارمالار ماڭگى جاساۋعا ءتيىس. وركەنيەتتىڭ ويلاپ تاپقان ماشيناسى وزىمىزگە قارسى شىعىپ، قابىلدىڭ پىشاعىنداي ءبىزدىڭ حالقىمىزدى جايراتىپ تاستاماۋى ءۇشىن، مۇنداي تۋىندىلاردى الەمنىڭ بارلىق تىلىنە اۋدارىپ، ادامزاتتىق اقىل-ويدىڭ ورتاق يگىلىگىنە اينالدىرعان ابزال.
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
