مالدىڭ ەمەس، ەلدىڭ قامىن جەپ جۇرگەن ازاماتتار قازاقتا بارشىلىق. سونىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى -  مۇحتار شاحانوۆ.

ءبىز مۇحتار اعانىڭ (عاجاپ شىعارماشىلىعىنان باسقا) ءوزىمىز بايقاعان ەكى قاسيەتى جونىندە ايتقىمىز كەلىپ وتىر. ول:

ءبىرىنشى - ازاماتتىعى،

ەكىنشى - ەرەكشە تازالىعى.

ازاماتتىق ۇعىم قاقىندا قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە - ادامگەرشىلىك، كىسىلىك، جىگىتتىك دەگەن ەكەن. ءبىزدىڭ مۇقتار شاحانوۆتىڭ ازاماتتىعىن باس ارىپپەن جازۋىمىزعا باستى سەبەپ بولعان تۇسىندىرمە سوزدىكتە اتالعان قاسيەتتەرمەن قوسا، ول كىسىدەگى ساياسي ماندەگى ازاماتتىق - ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن باتىل ايتىپ، جاساپ جۇرگەن ەڭبەكتەرىن دە ەسكەرگەندىگىمىزدەن.

بىراق، قازاقتا «بۇرىس باتىل وي» ايتاتىندار دا جەتكىلىكتى. ولار وزدەرى-وزدەرىنىڭ ۇلىلىقتارىنا تاڭ قالىپ، ەلىمىزدىڭ ۇكىمەتى مەن پارلامەنتىنەن باستاپ، قوعامىمىزدىڭ بارلىق سالاسىندا ءورىپ ءجۇر.

ال، مۇقتار شاحانوۆ نە دەيدى؟

مۇقتار شاحانوۆتىڭ ىلعي ايتاتىن ۇرانى، ءومىرىنىڭ ءمانى مەن مۇراتى - تۋعان حالقىنىڭ ءتىلى مەن ءدىلى.

ءتىل مەن ءدىل دەگەن شاحانوۆشا نە؟

ەكونوميكانىڭ مايىن «ەزىپ ىشكەنمىن» دەيتىن بىرەۋلەر ەكونوميكاداعى ادام فاكتورىن تومەندەتىپ، ەندى بىرەۋلەرى ءتىپتى، ونى مۇلدە كوزگە ىلمەي قۇرعاق ەكونوميكالىق قاعيداتتار - ماكروەكونوميكالىق تەتىكتەردى باستى ورىنعا قويادى.

مالدىڭ ەمەس، ەلدىڭ قامىن جەپ جۇرگەن ازاماتتار قازاقتا بارشىلىق. سونىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى -  مۇحتار شاحانوۆ.

ءبىز مۇحتار اعانىڭ (عاجاپ شىعارماشىلىعىنان باسقا) ءوزىمىز بايقاعان ەكى قاسيەتى جونىندە ايتقىمىز كەلىپ وتىر. ول:

ءبىرىنشى - ازاماتتىعى،

ەكىنشى - ەرەكشە تازالىعى.

ازاماتتىق ۇعىم قاقىندا قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە - ادامگەرشىلىك، كىسىلىك، جىگىتتىك دەگەن ەكەن. ءبىزدىڭ مۇقتار شاحانوۆتىڭ ازاماتتىعىن باس ارىپپەن جازۋىمىزعا باستى سەبەپ بولعان تۇسىندىرمە سوزدىكتە اتالعان قاسيەتتەرمەن قوسا، ول كىسىدەگى ساياسي ماندەگى ازاماتتىق - ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن باتىل ايتىپ، جاساپ جۇرگەن ەڭبەكتەرىن دە ەسكەرگەندىگىمىزدەن.

بىراق، قازاقتا «بۇرىس باتىل وي» ايتاتىندار دا جەتكىلىكتى. ولار وزدەرى-وزدەرىنىڭ ۇلىلىقتارىنا تاڭ قالىپ، ەلىمىزدىڭ ۇكىمەتى مەن پارلامەنتىنەن باستاپ، قوعامىمىزدىڭ بارلىق سالاسىندا ءورىپ ءجۇر.

ال، مۇقتار شاحانوۆ نە دەيدى؟

مۇقتار شاحانوۆتىڭ ىلعي ايتاتىن ۇرانى، ءومىرىنىڭ ءمانى مەن مۇراتى - تۋعان حالقىنىڭ ءتىلى مەن ءدىلى.

ءتىل مەن ءدىل دەگەن شاحانوۆشا نە؟

ەكونوميكانىڭ مايىن «ەزىپ ىشكەنمىن» دەيتىن بىرەۋلەر ەكونوميكاداعى ادام فاكتورىن تومەندەتىپ، ەندى بىرەۋلەرى ءتىپتى، ونى مۇلدە كوزگە ىلمەي قۇرعاق ەكونوميكالىق قاعيداتتار - ماكروەكونوميكالىق تەتىكتەردى باستى ورىنعا قويادى.

بىراق، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ەكونوميكاسىنا قانشا جەردەن ماكروەكونوميكالىق، ياعني مەملەكەتتىك كومەك پەن باعىتتاۋ قاجەت بولعانىمەن، نەشە جەردەن وعان ميللياردتاعان ينۆەستيتسيا قۇيىلعانىمەن، ول ەكونوميكادا ادام ىنتامەن، شابىتپەن جۇمىس ىستەمەسە ءبارى زايا كەتەدى. وسى كۇنگە دەيىن قازاقستان ەكونوميكاسىن اقساتىپ تۇرعان - كورە بىلگەندەرگە (كورە بىلمەي جالاڭ ۇرانداتىپ جۇرگەندەردى قۇداي كەشىرسىن) وسى جاعداي ەكەنى اقيقات.

دەمەك، ۇلتتىق ەكونوميكانى العا جەتەلەۋ ءۇشىن - سول ەكونوميكانىڭ دىڭگەگى بولىپ وتىرعان ۇلتتا الاپات قۋات بولۋى قاجەت. مۇنداي الاپات قۋات ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان كەيىن ەكونميكاسى جەرمەن جەكسەن بولعان جاپون حالقىن الەمدە ەكىنشى ورىنعا الىپ شىققان. ودان كەيىن وڭتۇستىك كورەي حالقى دا، ءدال سونداي جەتىستىككە جەتتى.

ال، ول الاپات قۋاتتى تۋعىزاتىن سيقىرلى كۇش حالىقتىڭ بويىنا قايدان داريدى  دەسەك، شاحانوۆشا ايتقاندا سىرتتان ەمەس، ىشتەن، ۇلتتىڭ وزىنەن شىعادى. ناقتىراق ايتساق، ول - ۇلتتىڭ ءتىلى مەن دىلىنەن اسقاق تا ءورشىل رۋح بولىپ دۇنيەگە كەلەدى دە، ۇلتتىڭ جانىنا اينالادى. ۇلتتىق رۋح بولماعان جەردە ۇلتتىڭ جانى دا، الاپات قۋاتى دا بولمايدى. قۋات بولماعان جەردە ەكونوميكانى مەڭگەرىپ، العا سۇيرەيتىن كۇش قايدان بولماق؟ ىلگەرىدە ايتىلعان ىشكى، سىرتقى ينۆەستيتسيانى يگەرۋ ءۇشىن دە، قاجەت بىلىكتىلىك پەن جىگەردىڭ ءبارىن جانيتىن - وسى الاپات ۇلتتىق رۋح پەن ودان تۋعان قۋات.

مىنە، مۇقتار شاحانوۆتىڭ كورەگەندىگى. مۇقتار اعا بۇنىڭ ءبارىن ەكونوميكا نەمەسە ساياساتتانۋ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ارنايى وقىپ، ماماندىقتارىن يگەرمەسە دە، قۇدايدىڭ بەرگەن تابيعي تازا دارىنىنىڭ ارقاسىندا تانىپ-ءبىلىپ جۇرگەن - كەمەڭگەر!

ال، قازىرگى قازاقستان ەكونوميكاسىنداعى ءالجۋاز ۇلتتىق رۋحتىڭ ورنىن ازىرشە تولتىرىپ، قۋاتتاندىرىپ تۇرعان - بابالارىمىزدىڭ مۇراعا تاستاپ كەتكەن جەرىنىڭ استىنان شىعىپ جاتقان، دۇنيەجۇزىلىك باعاسى جوعارى قارا التىنىنىڭ ارقاسى ەكەنىن كىم بىلمەيدى.

مۇقتار شاحانوۆتى دوستارى تۇگىلى قاستارىنىڭ ءوزى سىيلايدى. ويتكەنى ول قاسپەن قاستاسۋعا، دوسپەن دوستاسۋعا تۇرا بىلەتىن - ازامات. كەيدە ونى (قىزعانىش نەمەسە مۇددە بولەكتىگىنەن) جاقتىرمايتىن قاستارىنىڭ «ول باتىرلىعىن نەگە وسى جەردە كورسەتپەدى؟» دەپ جاتاتىندارىن ەستيمىز. وسى سوزدەرىنىڭ وزىنەن ولاردىڭ مۇقتار شاحانوۆتى مويىنداعانىن بايقايمىز. ويتكەنى، جاڭاعى ادام ءوزىنىڭ قولىنان كەلمەگەندى ەڭ بولماعاندا شاحانوۆتان كورگىسى كەلەدى. ال، دۇشپاننىڭ مويىنداۋى - ونى وزىنەن جوعارى قويعاندىق، ياعني ەركىنەن تىس سىيلاعاندىق.

ەل اراسىندا شاحانوۆتىڭ كەيبىر ساياسي مامىلەشىلدىگىن تۇسىنبەيتىن ءتۇرلى كوزقاراستاعى اسىرە سولشىلدار مەن توڭمويىن ساياسي ساۋاتسىزدار دا جەتەرلىك. ولار «تۇپكى ماقساتى ءۇشىن شايتانمەن دە ۋاقىتشا دوستاسۋ كەرەك» دەيتىن ساياساتتىڭ قاراپايىم قاعيداسىن مۇلدە تۇسىنبەيتىندەر بولسا كەرەك.

ال، مۇقتار شاحانوۆتىڭ ەرەكشە تازالىعى جايىنا كەلەر بولساق - ول كىسىنىڭ ەڭ الدىمەن اقشاعا قىزىقپايتىندىعى. قانشا قىزمەتتە جۇرسە دە، ارى مەن قولىنىڭ بىلعانباعاندىعى. ارال تاعدىرى جونىندە قوعامدىق قور قۇرعان كەزدە بيلىكتەگىلەر «ۇستالعان جەرىڭ وسى شىعار» دەپ قورعا جينالعان قاراجاتتى قۇمارتا تەكسەرگەندە ەشتەڭە تاپپاي تورىقتى. بۇدان باسقا ءوزىنىڭ قانشا قوعامدىق كەزدەسۋلەرى مەن ءتۇرلى جيىندارىندا ەشكىمگە قول جايماي، ءوز اقشاسىن سالاتىندىعىنا دا سان مارتە كۋا بولدىق. ماسەلەن، «حالىق رۋحى»پارتياسىن قۇرۋ كەزىندە ءوزىنىڭ جۇرەگىن ەمدەۋگە دەپ جيناپ جۇرگەن ون مىڭ دوللار اقشاسىن جۇمسادى. سول جىلدارى (2007ج.) ءبىزدىڭ مىنانداي ءبىر قىزىقتى وقيعاعا كۋا بولعانىمىز بار. بىردە استانانىڭ كوشەسىندە، ماشينە ىشىندە ءبىر-ەكى جىگىت ءبىر شارۋانىڭ قامىمەن مۇقتار اعامىزبەن بىرگە كەلە جاتىر ەدىك. ول كىسىنىڭ  قالتا تەلەفونى شىلدىر ەتە قالدى. الىپ ەدى، ۇيدەگى جەڭگەمىز ەكەن. اعامىز جەڭگەمىزدى تىڭدادى دا «مەن ەندى نە ىستەيىن؟» دەپ تۇتقاسىن كوڭىلسىز جاپتى. اعامىزدى اياق استىنان كوڭىلسىزدىك جايلاعانىنا تۇسىنبەي ماشينە ىشىندەگى جىگىتتەر «نە بولىپ قالدى؟» دەپ ءحال سۇرادىق. مۇقاڭ: «جاي، ۇيدەگى جەڭگەلەرىڭ عوي، ايشورەك (اتىن ايتماتوۆ قويعان) دەمالىس لاگەرىنە بارادى ەكەن سوعان ەلۋ مىڭداي اقشا كەرەك ەكەن، سونى سۇرايدى، جوق بولسا نەمدى بەرەمىن؟» دەمەسى بار ما. وتىرعاندار ىشىمىزدەن تاڭىرقاستىق. ول كىسىمەن سۋرەتكە بىرگە ءتۇسۋدىڭ ءوزىن دارەجە كورىپ جۇرگەن الماتىداعى كەز كەلگەن بايلاردىڭ بىرەۋىنە تەلەفون سوعا سالسا، ەلۋ مىڭ ەمەس ءجۇز مىڭ اپارىپ بەرە سالماي ما ۇيىنە. مىنە - اقشا مەن ار الدىنداعى تاكاپپار تازالىق.

شاحانوۆ سىيلىق پەن اتاق-دارەجەدەن قاشىپ جۇرەتىن ادام. ال، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ وقىعان-توقىعاندارى مەن جالپى قازاق ينتەلليگەنتسياسىن قۇرتقان بۇل اۋرۋ مۇقاڭا جۇقپاعان. بۇل قاسيەت شىن مانىندە ەڭ الدىمەن - ءوزىنىڭ تاعى دا جەڭىل اتاققا جولامايتىن تازالىعىنان، ەكىنشىدەن - ءوزىنىڭ اسىل باعاسىن بىلەتىندىگىنەن.

شاحانوۆ - ەشكىمگە جارامساقتانبايتىن ادام. ونىڭ بارلىق ەستەلىكتەرىندە، كىتاپتارىندا قازاق حالقى بار بولعاننان كەيىن عانا، سول ەل ەركەلەتكەننەن كەيىن عانا: بىرەۋلەرى - ەركەلەپ، بىرەۋلەرى - ەسىرىپ ەل اعاسى بولىپ جۇرگەن «قايراتكەرلەردىڭ»، بىراق، سولاردىڭ حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداۋعا، جوعىن جوقتاۋعا كەلگەندە «تابىلماي قالاتىنىن» بەتىنە ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەن - باتىر ادام!

مۇقتار شاحانوۆ - وتە سەنگىش ادام. بارلىق «جالىنعا» بارعان، سالەم بەرگەن قازاقتىڭ ءبارىن وزىندەي كورەدى. تالاي قازاق جەر سوقتىرىپ الداپ، ءتىپتى، ساتىپ تا كەتتى. سوندا دا كوڭىلى - سول قازاققا سول باياعى.

مۇقتار شاحانوۆ - وتە قاراپايىم ادام. ۇلكەن دەمەي، كىشى دەمەي ۇناتقان ادامىنا جىلى ءسوز ايتقاندى، قالجىڭداسقاندى جاقسى كورەدى. ونداي باقىتقا يە بولعان قازاق، كوپ ۇزاماي اقىننىڭ ولەڭىنىڭ بەينەسىنە اينالاتىنى ءجيى بولىپ تۇراتىن جاعداي.

شىندىقتى سۇيمەيتىن، شىندىقتان قورقاتىن ادامدار ونى «ءجونسىز شىرىلداعاننان باسقانى بىلمەيدى» دەپ تە سوگەدى. وندايلارعا تۇسىنىستىكپەن قاراعان دۇرىس شىعار. ويتكەنى ولار الدىن ءبىر عاسىر بۇرىن ويلايتىن عاجاپ سەزىمتال شاحانوۆ ەمەس قوي.

ءسوزىمىزدى اياقتاي كەلگەندە، ۇلى ازاماتتىق پەن كەرەمەت تازالىق بولعان جەردەن ساف التىنداي شىندىق كەڭىستىككە قانات قاعۋعا تالپىنىپ تۇراتىنى اقيقات. ول كىسىنىڭ شىندىقتى ايتۋعا اۋەستىگى مۇمكىن، سودان دا شىعار.

مۇقتار شاحانوۆ تۋرالى تاڭدى تاڭعا ۇرىپ ونىڭ ادامگەرشىلىگى، مورالدىق قۇندىلىقتارى مەن اقىندىعى تۋرالى ايتا بەرۋگە بولادى. بىراق، بىزدىڭشە ول كىسى ونى قاجەت ەتپەيدى، ۇناتپايدى دا. ونسىزدا مۇقتار شاحانوۆتى بار قازاق بىلەدى. ول قازاق بىرەۋدىڭ ءتۇسىندىرۋىن قاجەت ەتپەي-اق،  شاحانوۆتى وزىنشە تۇسىنەدى، وزىنشە قابىلدايدى.

تىرشىلىگىنىڭ وزىندە-اق، ءار قازاقتىڭ ساناسىنان ورىن الىپ، وي سالعان وسى ءبىر اشىق تا قۇپيا ادام بيىل 70-كە كەلەدى.

«Abai.kz»