ۇشتۇعىرلى ءتىل ساياساتىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا تۇسىرىلگەن سيۋجەتتەر تەلەارنالاردا جيىلەپ بارادى. ءۇشتىلدى ءالىپبيدى ەسەپتەمەگەننىڭ وزىندە جوعارى وقۋ ورىندارىندا اعىلشىن تىلىندە وتىلەتىن كاسىپتىك پاندەردى كوبەيتۋ كەرەكتىگىن ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ تا كوپ ناسيحاتتايتىن بولدى. ۇشتۇعىرلى ءتىل - دامىعان مەملەكەت قۇرۋدىڭ العىشارتتارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن بيلىك جاندايشاپتارى دا كوپ تىلگە تيەك ەتەدى. شىن مانىندە، ۇشتۇعىرلى ءتىلدىڭ يدەولوگيالىق ماقساتى نە؟

ءبارى نەدەن باستالدى؟

ۇشتۇعىرلى ءتىل ساياساتىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا تۇسىرىلگەن سيۋجەتتەر تەلەارنالاردا جيىلەپ بارادى. ءۇشتىلدى ءالىپبيدى ەسەپتەمەگەننىڭ وزىندە جوعارى وقۋ ورىندارىندا اعىلشىن تىلىندە وتىلەتىن كاسىپتىك پاندەردى كوبەيتۋ كەرەكتىگىن ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ تا كوپ ناسيحاتتايتىن بولدى. ۇشتۇعىرلى ءتىل - دامىعان مەملەكەت قۇرۋدىڭ العىشارتتارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن بيلىك جاندايشاپتارى دا كوپ تىلگە تيەك ەتەدى. شىن مانىندە، ۇشتۇعىرلى ءتىلدىڭ يدەولوگيالىق ماقساتى نە؟

ءبارى نەدەن باستالدى؟

قازىرگى كەزدە قازاقستاننىڭ ەتنيكالىق ساياساتتاعى تەڭدەسسىز تاجىريبەسىنە الەمدىك قاۋىمداستىق جوعارى باعا بەرىپ، ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق ماسەلەلەردى شەشۋدەگى جاڭا باعدار رەتىندە مويىنداپ وتىر-مىس. ويتكەنى تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاعان كۇننەن باستاپ-اق مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاڭا قازاقستاننىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باسىمدىقتارىن انىقتاي وتىرىپ، سولاردىڭ اراسىنان ءۇش نەگىزگى قۇندىلىقتى اتاپ كورسەكەن ەدى. ول - ساياسي تۇراقتىلىقتى, ازاماتتىق قوعامداعى بەيبىتشىلىكتى جانە ۇلتارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋ. «مەن ەلدىڭ پرەزيدەنتى رەتىندە تۇراقتىلىق پەن ۇلتارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋدى ءوزىمنىڭ نەگىزگى مىندەتىم دەپ بىلەمىن»، - دەپ سول كەزدە مالىمدەدى ن.نازارباەۆ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايىندا. بۇل مىندەت 1993 جىلى قابىلدانعان «قوعامدى يدەيالىق جاعىنان توپتاستىرۋ - قازاقستاننىڭ دامۋىنىڭ نەگىزى» اتتى تۇجىرىمدامادا كورىنىس تاپتى. سول 1993 جىل ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق توزىمدىلىكتىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسىن قالىپتاستىرۋداعى ۇلكەن جۇمىستىڭ باسى بولاتىن. ويتكەنى سول جىلى پرەزيدەنت قوعامدى بىرىكتىرەتىن قۋاتتى قۇرىلىم - قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇرۋ يدەياسىن ۇسىندى. قازاقستان حالقىنىڭ العاشقى فورۋمىندا سويلەگەن سوزىندە مەملەكەت باسشىسى بىلاي دەدى: «ءبىزدىڭ ەڭ قىمبات قازىنامىز - حالىقتار دوستىعى. ونى قالىپتاستىرۋعا بىرنەشە بۋىننىڭ وكىلدەرى اتسالىستى. ال بۇگىندە ءوز تاريحىمىزدى قايتادان سۇزگىدەن وتكىزىپ قاراساق تا، ءبىز بۇل بايلىعىمىزدى، ىزگى داستۇرلەرىمىزدى جوعالتۋعا قاقىمىز جوق». وسىلايشا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 1995 جىلى 1 ناۋرىزدا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇرۋى ۇلتارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋدىڭ، شىنداپ كەلگەندە، ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتاۋدىڭ باستاماسى بولاتىن. كەيىندەۋ پرەزيدەنتتىڭ بۇل ىسىنە شەتەلدىك قۋىرشاق ساراپشىلار جاقسى باعا بەرىپ، ەلباسىنىڭ بۇل ءىسى وتە زور جەتىستىك ەكەنىن ايتىپ جاتتى.

قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى حالىقتار دوسىتىعىن نىعايتۋ ماقساتىندا قۇرىلعانىن ايتا وتتىك. الايدا، وسى اسسامبلەيا كەيىننەن قازاقتىڭ ۇلتتىعىنا، تىلىنە قازىلعان كور سياقتى بولدى. پرەزيدەنت وسى سياقتى ۇلتارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋ ماقساتىندا، ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ماقساتىندا بىزگە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن امەريكانىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ «قازاقستاندىق ۇلت» جاساپ شىقپاقشى بولعانى كوپ زيالىلاردىڭ ءالى ەسىندە. مىنە، وسى بايانداماسىن العاش بولىپ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىندا جاريالاعان بولاتىن. كەيىننەن پرەزيدەنت «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ كەزەكتەن تىس وتكەن حI سەزiنiڭ ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا تورىنەن كورى جاقىن تۇرعان مەملەكەتتىك ءتىلدى ەمەس، رەسمي تiلدە بىلاي دەپ ايتىپ ەدi:

«...بiز قازاقستاننىڭ بiرتۇتاس حالقىنا اينالۋعا بەت بۇردىق. مiنە، ماسەلەن، امەريكاندىقتار جۇزدەگەن حالىقتار مەن ۇلتتاردان قۇرالعان، بiراق امەريكاندىقتار دەپ اتالادى. ول جەردە ەشكiم ەشكiمدi دە "قىتاي" نەمەسە "كارiس" دەپ بولمەيدi. ال اركiمنiڭ ۇلتى - بۇل ونىڭ جەكە شارۋاسى... بۇل دۇرىس تا. سەبەبi, بiر ەلدە بiر حالىق بولىپ تiرشiلiك ەتۋiمiز كەرەك». سول جىلدارى پرەزيدەنتتىڭ مۇنداي ماسقارا شەشىمىنە كورشى ەلدەر كۇلىپ جاتتى. پرەزيدەنتتىڭ «قازاقستاندىق ۇلتتى» اقىرى «ەل بiرلiگi» اتاۋىنا الىپ بارىپ تiرەگەنىن قاتەگە جورىعان سىرتكوز سىنشىلارى بولدى. بۇل قاۋiپتi يدەيا تۋرالى وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتi ي.كاريموۆ ءوز ەلiنiڭ دەپۋتاتتارىمەن كەزدەسكەندە بىلاي دەگەن ەكەن: «كورشiمiزدi «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەپ ايتا المايمىن. سەبەبi, قازاقستاننىڭ جەرi, جەراستى بايلىعىنىڭ 75 پايىزى وزگە شەتەل ازاماتتارىنىڭ قولىنا ساتىلىپ كەتكەن. ەندi ولار «قازاق» دەگەن ۇلتتى قۇرتىپ، «قازاقستاندىق ۇلتپەن» پاسپورت بەرمەكشi. وزدەرi وسىنداي جاعدايدا تۇرىپ ماعان «ورتا ازيا وداعىن قۇرۋعا قولداۋ كورسەت» دەيدi. ءوز ۇلتىن جويىپ جاتقان ەلگە مەن قالاي سەنۋiم كەرەك؟». شىن مانىندە، وزبەكستان پرەزيدەنتى وتە دۇرىس پىكىر ايتقان ەدى. پرەزيدەنت مۇنداي «قازاقستاندىق ۇلتپەن» قازاق ۇلتى جويىلاتىنىن ءبىلدى مە، بىلمەدى مە، ول جاعى ماڭىزدى ەمەس. «قازاقستاندىق ۇلتقا» قازاق زيالىلارى جاپپاي نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ءتىپتى كوتەرىلىس جاساۋعا دا باراتىندىقتارىن ايتىپ، ايتەۋىر بۇل ەل بىرلىگىن ساقتايتىن «قازاقستاندىق ۇلت» يدەولوگياسىن جارىققا شىعارمادى. پرەزيدەنتتىڭ سول كەزدەردە ساياسي تۇرىقتىلىقتى ساقتاۋ ماقساتىندى شىعارعان بۇل شەشىمى، كەرىسىنشە ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ بۇزىلۋىنا الىپ كەلگەنىن ساراپشىلار ايتىپ جاتتى.

«ۇشتۇعىرلى ءتىل» تۋرالى يدەياسىن دا مەملەكەت باسشىسى 2006 جىلدىڭ قازانىندا وتكەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ XII قۇرىلتايىندا جاريا ەتكەن بولاتىن. قاراپ وتىرساق، مۇنداي قازاق تىلىنە، ۇلتىنا قاۋىپ توندىرەتىن باياندامالاردىڭ ءبارى وسى حالىقتار اسسامبلەياسىندا جارىق كورگەن ەكەن. ال 2007 جىلعى «جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستان» اتتى حالىققا جولداۋىندا «تىلدەردىڭ ۇشتۇعىرلىلىعى» اتتى مادەني جوبانى كەزەڭ-كەزەڭمەن ىسكە اسىرۋدى ۇسىنعان-دى. قازاقستان حالقىنىڭ رۋحاني دامۋىمەن قاتار، بۇل يدەيا ىشكى ساياساتىمىزدىڭ جەكە باعىتى بولىپ بەلگىلەنلەنەتىنىن ايتتى. الايدا، رۋحاني دامۋعا توسقىن بولاتىنىن بىلمەدى. يدەيانىڭ نەگىزى مىناداي بولاتىن: قازاقستاندى بۇكىل الەم حالقى ءۇش ءتىلدى بىردەي پايدالاناتىن جوعارى ءبىلىمدى مەملەكەت رەتىندە تانۋى كەرەك. ولار: قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل، ورىس ءتىلى - ۇلت-ارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى جانە اعىلشىن ءتىلى - جاھاندىق ەكونوميكاعا ويداعىداي كىرىگۋ ءتىلى. باسقاشا ايتقاندا، ۇشتۇعىرلى ءتىل يدەياسىن مىناداي ءارى قاراپايىم، ءارى تۇسىنىكتى فورمۋلامەن كورسەتۋگە بولادى: مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتامىز، ورىس ءتىلىن قولدايمىز جانە اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنەمىز. الايدا، ەكونوميكا، عىلىم ت.ب. سالالاردىڭ دامۋى تىلگە بايلانىستى ەمەس ەكەنىن باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسى كورسەتىپ بەرىپ جاتتى. ماسەلەن، تەحنولوگيادان جاڭالىق اشۋدا الدىنا جان سالمايتىن، حالقىنىڭ 97% تەك وزدەرىنىڭ انا تىلدەرىندە سويلەيتىن جاپويانى بۇعان دالەل.

بۇگىندە دامۋ باتىستا ەمەس - شىعىستا

ۇشتۇعىرلى ءتىل جاي عانا ادەمى تۇجىرىمداما نەمەسە تىلدىك ساياساتتىڭ جاڭا فورماسى رەتىندە پايدا بولماعانىن، ول ومىرلىك قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان يگىلىكتى يدەيا ەكەنىن كوپ شەنەۋنىكتەر ايتىپ ءجۇر. وعان مىسالدار كورسەتىپ، حالىقتى سەندىرمەكشى بولاتىندارى دا بار. مىسالىندا، قازىرگى كەزدە كۇللى الەمگە ەسىگىن ايقارا اشىپ، «اقىلدى» ەكونوميكانى ەنگىزىپ جاتقان باتىس ەلدەرى قارىشتاپ دامىپ جاتقانىن، بۇل باعىتتاعى تولايىم تابىستارعا، ءىلىم-بىلىمگە الىپ بارار جول - عالامشارداعى ۇستەمدىك قۇرعان تىلدەردى (اعىلشىن، ورىس تىلدەرى)  ۇيرەنۋ كەرەك ەكەندىكتەرىن ايتادى. قاي زاماندا بولسىن، بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن مەملەكەتتەر مەن حالىقتار ءوزىنىڭ كوممۋنيكاتسيالىق جانە ينتەگراتسيالىق قابىلەتىن كەڭەيتىپ وتىرعانىن ۇدايى نازارعا الىپ، ەجەلگى دۇنيەدەگى مىسىردىڭ وزىندە بىرنەشە ءتىلدى بىلەتىن ماماندار يەرارحيالىق ساتىمەن جوعارىلاپ، كوبىنە سالىق تولەۋدەن بوساتىلعاندىعى جايلى وسىدان ح نەمەسە حح عاسىر بۇرىن بولعان تاريحي وقيعالاردى دا ايتۋدان تايىنبايدى. ارينە، بۇل مىسالداردى كوبىنەسە قازاق تىلىنەن جۇرداي، وزگە بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن شەنەۋنىكتەرىمىز ايتاتىنى بەلگىلى. الايدا، تاريحتاعى مىسىرلىقتارمەن  قازىرگى ءداۋىردى سالىستىرۋعا ەش كەلمەيتىنىن كوبى تۇسىنە بەرمەيدى.

بۇگىنگى باتىس ەلدەرىندە كوپ ءتىلدى مەڭگەرۋشىلىك جالپىعا ورتاق نورما بولىپ سانالاتىنى راس. ءبىزدىڭ بيلىك وسىنى نازارعا الىپ وتىر. باتىس ەلدەرىنىڭ دامۋىنىڭ  نەگىزگى سەبەبى كادرلارىنىڭ كوپتىلدى مەڭگەرگەندىگى دەيدى. الايدا، ون ءتىلدى مەڭگەرە مە، ءجۇز ءتىلدى مەڭگەرە مە، بۇگىندە باتىس ەلدەرى ۇلكەن داعدارىستار مەن ەكونوميكالىق ينفلياتسيالاردىڭ الدىندا تۇرعانىن كوپتەگەن ءبىلىمدى ساراپشىلار مويىنداۋدا. ميلليونداعان كوپتىلدى ماماندار جۇمىسسىز جۇرگەنىن كۇندەلىكتى جاڭالىقتاردان ەسىتىپ جاتىرمىز. ەندەشە، ءبىر ەمەس، بىرنەشە ءتىلدى يگەرگەن باتىس ەلدەر نەگە مۇنداي كۇيگە تۇسۋدە؟ ولار كوپتىلدى مەڭگەرگەن ەمەس پە؟ ارينە، بۇل جەردە دامۋ، عىلىمعا بەيىم بولۋ تىلگە قاتىستى ەمەس ەكەنى بەلگىلى بولادى. الەمدىك ەكونوميكانىڭ، عىلىمنىڭ دامۋى بۇگىندە شىعىس ازيا ەلدەرىنە اۋىپ وتىر. ماسەلەن، قىتاي ءوز تاۋارلارىمەن الەمدى جاۋلاپ الدى. ءتىپتى، ايدالاداعى افريكا ەلدەرىنىڭ وزىندە قىتاي تاۋارلارى كەزدەسەدى. بۇگىندە دامۋ جاعىنان قىتاي الدىنا جانسالار ەمەس. الەمدى باسقارىپپ جاتقان امەريكانىڭ ءوزى قىتايدىڭ بۇل قارقىنىنان قورقۋدا. ال، ەندەشە، ءبىز مىسالعا الىپ وتىرعان قىتاي ۇشتۇعىرلى ءتىلدى قولداپ جاتىر ما؟ ارينە، جوق. قىتايدا قىتاي ءتىلى ۇستەمدىك قۇرۋدا. ءتىپتى، ولار تىلىنە قۇرمەتسىزدىك تانىتقان ازاماتتاردى جازاسىز قالدىرمايتىن ءتىل پوليتسياسىن قۇرعان. قىتايعا بارا قالساڭىز اعىلشىنشا بىلگەنىڭنىڭ تۇك تە پايدا بەرمەيدى. ول جاققا بارۋ ءۇشىن قىتاي ءتىلىن ءبىلۋىڭىز كەرەك. ەندەشە، نەگە ءبىزدىڭ بيلىك دامۋدىڭ باستى ساتىسى ۇشتۇعىرلى ءتىل دەپ ويلايدى؟ ماسەلەن، ەكونوميكا تاسى ورگە دومالاعان كورەيا مەن جاپونيانى الايىق. بۇل ەلدەردىڭ قاي-قايسىمەن بولسا دا باتىس ەلدەرى ساناسادى. سەبەبى، وسى ەلدەردەن شىعاتىن «سامسۋنگ»، «سوني» سياقتى كومپانيالار الەمدىك دەڭگەيدە مويىندالعان. الەمدى وزگەرتكەن ءۇشىنشى المانىڭ اۆتورى ستيۆ جوبستىڭ ءوزى «سوني» كومپونياسىن موتيۆاتسيالىق باعىتىندا ۇلگى تۇتقان. ال ەندى اتالمىش وسى كورپوروتسيالار ءوز تىلدەرىنىڭ اتاۋلارىمەن اتالادى. جاپونيادا دا، كورەيادا دا بۇگىندە ءوز انا تىلدەرى سالتانات قۇرعان. جانە ولار انا تىلدەرىن باسقا ەلدەرگە ەش قورلاتقان ەمەس. ولار ەل بىرلىگى، ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى مەملەكەتتىك ءتىل ەكەنىن بىلەدى. ال بىزدە شە؟

روبوت ويلاپ تابۋ ءۇشىن ءتىل ەمەس، تالانت كەرەك

قىركۇيەكتىڭ 1-ىنەن باستاپ ەلىمىزدەگى بىرقاتار مەكتەپتە ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ اعىلشىن ءتىلى وقىتىلا باستادى. ەندىگى كەزەكتە، الداعى بەس جىلدا كەيبىر پاندەر بىرتىندەپ اعىلشىن تىلىنە كوشە باستايتىنىن ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ ءمالىم ەتتى. زامان تالابى مەن حالىقارالىق ستاندارتتاردى ارقاۋ ەتكەن وسى جۇيەنىڭ ءساتتى سامعاۋىنا، ەڭ الدىمەن،  عالىمدار مەن ونەرتاپقىشتار ەلىمىزگە اۋاداي قاجەتتىلىگى ەكەنىن سەبەپ ەتىپ كورسەتىپ وتىر. سوندىقتان دا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مامان دايارلاۋدى قولعا الاتىن، عىلىم مەن ونەرتاپقىشتىققا بەيىم كەلەتىن، ۇشتۇعىرلى ءتىلدى قولدايتىن ىلكى قادامعا قۇلشىنا كىرىستى. الايدا، ونەرتاپقىش  نەمەسە جاقسى مامان بولۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن البەتتە ءبىلۋ كەرەك پە؟

قوعام «قوستىلدىلىك، قوستىلدىلىك» دەۋدەن شارشاي باستاعان تۇستا، ونىڭ ورنىن ۇشتىلدىلىك باسىپ، بۇل دا تالايلاردىڭ باسىن قاتىرىپ جاتقانى بەلگىلى. سوندىقتان بولار، ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ ۇشتۇعىرلى ءتىل باعىتىنداعى جۇمىستار ەشقانداي دا تۇسىنبەۋشىلىكسىز قابىلدانۋى كەرەكتىگىن باسا ايتادى. تىلدىك كەمسىتۋشىلىك ءھام كەمشىلىكتى دە بولدىرماۋ جۇمىسىنا الدىن الا جان-جاقتى قامدانىپ تا جاتىر. «الەم دەڭگەيىندەگى توقتاۋسىز دامىپ وتىرعان عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ءتىلى - اعىلشىن ءتىلى. باسەكەلەستىك بولاشاعى وسىندا»، - دەپ تۇسىندىرەدى ۇشتۇعىرلى ءتىل ساياساتىن جاقتاعان مينيستر باقىتجان تۇرسىنۇلى. ال، جاس ۇرپاقتاردىڭ ونەرتاپقىش، نە جاقسى مامان بولىپ جەتىلۋى ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ساراپتامالىق تۇردە دالەلدەپ بەرە الماي جاتىر. سەبەبى، روبوت ويلاپ تاباتىنداي ونەرتاپقىش بولۋ ءۇشىن ءتىل ەمەس، تالانت كەرەك ەكەنىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ۇعىنا الماۋدا.

وتاندىق عىلىم كوڭىل كونشىتەرلىك دارەجەدە دامىماي جاتقانى شىندىق. جەر جۇزىندە كۇن ساناپ جاڭالىقتار اشىلىپ، جاڭا تەحنيكالار، تەحنولوگيالار دۇنيەگە كەلۋدە. بۇل رەتتە، ءبىزدىڭ بيلىك ولاردان قالىسپاۋدىڭ امالىن جاساۋعا كىرىسەدى. عىلىمدى دامىتۋعا باعىتتالعان وزەكتى ماسەلەلەردى قولعا الادى. ونىڭ ءبىرى - ۇشتۇعىرلى ءتىل ەكەنى ءمالىم.ال تاجىريبە جۇزىندە ءۇش ءتىلدى مەڭگەرگەن ادام جاڭالىق اشۋعا بەيىم ەكەنىن دالەلدەپ بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. مەن ونەرتاپقىش بولۋ ءۇشىن كوپتىل ءبىلۋ قاجەت ەمەس ەكەنىن ساراپتامالىق تۇردە دالەلدەپ بەرمەكشىمىن.

قازىر بيلىكتەگى اعالارىمىز، ءتىپتى پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيالاردى دۇنيەگە الىپ كەلگەن بيلل گەيتس، ستيۆ جوبسقا قاتتى قىزىعۋشىلىقپەن قارايتىنىن كوپتەگەن سۇحباتتارىنان بايقاپ قالدىم. ماسەلەن، ءبىر كونفەرەنتسيادا پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆتىڭ  «ەگەر قازاقتىڭ تىلىندە بيلل گەيتستىڭ جاڭالىعىنداي جاڭالىق اشساڭىزدار، بۇكىل الەم قازاق ءتىلىن ۇيرەنەدى» دەپ ايتقانى بار. ەلىمىزدەن وسىناي بيلل گەيتستەر، ستيۆ جوبستار شىعۋىن پرەزيدەنتىمىزدىڭ ءوزى ارماندايتىنى شىندىق بولدى. الايدا، بۇل اتالمىش ونەرتاپقىشتار كوپتىل ءبىلۋ ارقىلى بۇل جەتىستىكتەرگە جەتتى مە؟ ارينە، جوق. ەكى تەحنولوگيا رەفورماتورىنىڭ ءومىرباياندارىنا نازار اۋدارساق، ستيۆ جوبس تا، بيلل گەيتس تە مەكتەپ كەزىندە ناشار وقۋشى بولدى. ەكەۋى دە ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعان جوق. ەكەۋى دە ءتىل ۇيرەنۋگە قۇمارتپادى. ەكەۋى دە ديپلومدى قىرىق جاسىنان اسقان سوڭ الدى. ەكەۋىنە دە ديپلومدى عىلىم مينيسترلىگى ءوز ەرىكتەرىمەن تاپسىردى. ەندەشە، نەگە ءبىزدىڭ بيلىك ونەرتاپقىش ادامدار دايىنداۋدىڭ جولى كوپتىلدى مەڭگەرۋ دەپ ويلايدى؟ ماسەلەن، مەن ءوزىم تۋىپ وسكەن اۋىلدا وزىممەن قاتار وسكەن، تەحنيكا ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن جاس بۋىندار بولدى. ءبىزدىڭ اۋىل - تروكتاريستەر اۋىلى دەپ اتالۋشى ەدى. 7 جاستان 70 جاسقا دەيىنگى ارالىقتا تراكتوردى ايداۋدى، ءتىپتى ونى جوندەۋدى بىلەتىن ادامدار وتە كوپ بولاتىن. جەتىنشى سىنىپ وقۋشىسى تروكتوردى شاشىپ، قايتا قۇراستىرىپ جيناۋدى بىلەتىن (قازۇتۋ-دا، نە باسقا تەحنيكالىق وقۋ ورىندارىندا وقيتىن ستۋدەنتتەر وتە كوپ، تراكتوردى شاشىپ جيناماق تۇگىلى ايداۋدى بىلمەيدى).  ال، سەگىزىنشى سىنىپتا ويىنشىق ماشينالاردىڭ مەحانيزمىن قۇراستىرىپ ۇلكەن ويىنشىق كەمە ويلاپ تاپقان ءوز سىنىپتاسىم بولاتىن. ساباق جاعىنا كەلگەندە تەك ەكىلىك ەدى. الگى كەمەنى قالاي قۇراستىرعانىن سۇراساڭ وزگە ءتىل تۇگىلى قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرۋگە قينالاتىن. مەنىڭ بۇل سىنىپتاسىم جوو تۇسە المادى. الايدا، ءوزى ۆۋلكانيزاتسيا اشىپ الىپ، بۇگىندە جاقسى كۇن كەشۋدە. ودان بولەك، قىزىلوردا وبلىسىندا انشەيىن جۇرگەن شوپاننىڭ قوي ساناپ شىعاتىن تاياق ويلاپ تاپقانى بار. ال ونىڭ بۇل تەحنولوگياسىن الەمدىك دەڭگەيدە دامۋىنا بيلىك كوڭىل بولە المادى. ەندەشە، الەمدىك دەڭگەيدە ونەرتاپقىشتار شىعارۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن ەمەس، وسى سياقتى قازاق جەرىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە شاشىلىپ جاتقان ستيۆ جوبستار مەن بيل گەيتستەردىڭ باسىن قوسىپ، ولارعا قولداۋ بەرىپ، تەحنيكا ءتىلىن ودان ءارى جەتىك ءبىلۋ ءۇشىن وقىتپاي  ما؟ نەگە ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ وسىعان باسى جەتپەيدى؟ نەگە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى روبوت ويلاپ تابۋ ءۇشىن ءتىل ەمەس، تالانت كەرەك ەكەنىن بىلمەيدى؟ ول جاعى بەلگىسىز.

اعىلشىن تىلىنەن قورعانىپ جاتقان ەلدەر دە بار

قازاقستانداعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى ۇشتىلدىلىك كونتسەپتسياسىنىڭ جوباسىن جاساۋعا باستاماشى بولعان ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ مامانى انار فازىلجانوۆا: «مەملەكەتتىك ءتىل - ەلدىڭ نەگىزگى ءتىلى. ال ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرى - مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءوز فۋنكتسياسىن تولىققاندى اتقارا الاتىن تىلگە اينالۋىنا كومەكشى بولاتىن تىلدەر»، - دەيدى. اتالعان ءتىل تۇجىرىمداماسىندا ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ۇشتىلدىلىك ماسەلەسى قاراستىرىلادى. وندا مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە بەرۋ مەكەمەلەرىندە بالالارعا تەك انا ءتىلىن ۇيرەتۋ ماسەلەسى ايتىلادى. حالىقارالىق مامانداردىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرى بويىنشا، بالاعا شەت ءتىلىن ۇيرەتۋ 9-13 جاستان باستالۋ كەرەك. ياعني باستاۋىش سىنىپتان وتكەننەن كەيىن عانا ورىس، اعىلشىن تىلدەرىن مەڭگەرە الاتىنى اتالعان كونتسەپتسيا جوباسىنا ەنگىزىلگەن. الايدا، انار فازىلجانوۆا سياقتى ءتىلشى-عالىمدارىمىزدىڭ بۇل زەرتتەۋلەرىن نازارعا الىپ جاتقان مينيسترلىك جوق. ايتەۋىر، جۇماعۇلوۆ مىرزا العان بەتىنەن قايتار ەمەس.

وسىدان بىرەر عاسىر بۇرىن ورىس زيالىلارى ورىس ءتىلىنىڭ تازالىعى ءۇشىن كۇرەسسە، قازىرگى كەزدە فرانتسيا، گەرمانيا، يسپانيا باستاعان دامىعان ەلدەر اعىلشىن ءتىلىنىڭ باسقىنشىلىعىنا قارسى ءارتۇرلى ارەكەتتەردىڭ قامىن جاساۋدا. ماسەلەن، فرانتسيادا «فرانتسۋز ءتىلىن بايىتۋ تۋرالى»، «فرانتسۋز ءتىلىن پايدالانۋ تۋرالى»، «فرانتسۋز ءتىلىنىڭ تازالىعىن قورعاۋ تۋرالى» زاڭدار بار ەكەن. سونداي-اق، فرانتسيا 1992 جىلى ستراسبۋرگتە قابىلدانعان «ايماقتىق تىلدەردىڭ ەۋروپالىق حارتياسىنا» ەنبەگەن ەل. فرانتسيا رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەسى: «فرانتسۋز ءتىلىنىڭ كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسى بۇزىلادى» دەگەن تۇجىرىممەن اتالعان حارتياعا ەنۋگە قارسىلىق تانىتتى. فرانتسۋز، نەمىس، يسپان تىلدەرىندە دۇنيەجۇزىنىڭ ءارتۇرلى تۇكپىرلەرىندە ميلليونداعان ادامدار سويلەيدى، اربىردەن سوڭ بۇل ءۇش ءتىل بىرنەشە مەملەكەتتىڭ، ءتىپتى ونداعان مەملەكەتتەردىڭ رەسمي ءتىلى، ياعني بۇل تىلدەرگە ءتونىپ تۇرعان ۇلكەن قاۋىپ جوق دەپ ايتۋعا بولادى. الايدا، قاۋىپ جوق بولىپ تۇرعانىن ەسكەرمەستەن فرانتسيا مەملەكەتى اعىلشىن تىلىنەن قورعانۋ امالدارىن جاساپ جاتىر. ال ءبىز وتە از حالىق قازاق تىلىندە سويلەيتىنىن بىلسەك تە، اعىلشىن تىلىنە ەسىگىمىزدى ايقارا اشىپ بەرىپ جاتىرمىز. ال ورىس ءتىلى بۇرىننان قازاق ءتىلى قامالىنىڭ ىشىندە بولاتىن. ەگەر رەسەيدە تۇرىپ، ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ازاماتى دا بولا المايسىڭ. مەملەكەتتىلىگى بار ۇلتتارعا رەسەي ولاردىڭ تىلدەرىندە مەكتەپ اشپايدى. بارلىعى تەك ورىس تىلىندە. رەسەيدىڭ باستى ءتىلى ولاردىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭىندا قورعالعان، سونىمەن بىرگە «ورىس ءتىلى» اتتى فەدەرالدىق ماقساتتى باعدارلاما اياسىندا قامقورلىققا الىنعان. وسى تۇستا كورنەكتى جازۋشى ت.ابدىكۇلىنىڭ: «كورشىنىڭ تىلىمەن ەمەس، تاجىريبەسىمەن ءومىر سۇرەيىك» دەگەنى ويعا ورالادى. ال بىزدە كورىنگەن 130 ۇلتتىڭ ءبارىنىڭ ءتىلىن دامىتامىز دەپ بيلىكتەگىلەر كوكىرەكتەرىن كەرۋدە. سول ماقساتتا، 130 ۇلتتىڭ ءبارىنىڭ بولماسا دا، جارتىسىنان كوبىنىڭ ءوز تىلدەرىندە مەكتەپتەرى بارىنا كۇمانىم جوق. جوعارىدا اتالعان مەملەكەتتەردىڭ قاي-قايسىسىندا دا مەملەكەتتىك ءتىل دەيسىز بە، رەسمي ءتىل دەيسىز بە، ايتەۋىر، تىلدەرىنىڭ ماسەلەسى تولىق شەشىلىپ تۇر. ءبىر قاراعاندا، ولارعا الاڭداۋدىڭ رەتى دە، ءجونى دە جوق سياقتى. بىراق ولار سويتە تۇرا الاڭدايدى، دابىل قاعادى. ويتكەنى ءوزىنىڭ ەلى مەن جەرىندە باسقانىڭ ارالاسۋىنسىز، سىرتتىڭ ىقپالىنسىز تەك ءبىر ءتىلدىڭ - مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ عانا سالتانات قۇرعانىن قالايدى. ايتپەسە، جات ءتىل قوعامنىڭ تۇتاستىعىن بۇزۋى، مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن شايقالتۋى بەك مۇمكىن. بۇل رەتتە، ۇشتۇعىرلى ءتىل ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ كەپىلى دەپ جۇرگەن بيلىك باسشىلارى قاتەلەسىپ جۇرگەنىن، ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ، ەل بىرلىگىنىڭ كەپىلى مەملەكەتتىك تىلدە ەكەنىن ەستەرىنە سالماقپىز. سوندىقتان دا وركەنيەتتى ەلدەر باردى مالدانبايدى، بۇگىنگى كۇنىنە توقمەيىلسىمەيدى، بولماشىعا الاقايلامايدى. الاڭدايدى، الدىن الادى، ويلاسادى، كۇرەسەدى، اينالىپ كەلگەندە ءوزىنىڭ ءتىلىن ساقتايدى، ورىستەتەدى، وركەندەتەدى. ولارعا قاراعاندا ادىمى اشىلماي جۇرگەن ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى ەسەلەپ قورعاۋدى، ايرىقشا قولداۋدى قاجەت ەتەتىن - ءتىل.

ۇشتۇعىرلى ءتىل - ونتۇعىرلى ءتىل - جۇزتۇعىرلى ءتىل

«كوپۇلتتى قازاقستاننىڭ جاعدايىندا «ۇشتۇعىرلى ءتىل» ۇلتتىق جوباسى (ۇلتتىق جوبا دەگەنىنە تۇسىنبەدىك) قوعامدىق كەلىسىمدى نىعايتۋدىڭ نەگىزگى فاكتورى بولىپ سانالادى. الايدا، ەلىمىزدەگى نەگىزگى ءۇش ءتىلدى دامىتۋعا باسىمدىق بەرۋ - باسقا حالىقتاردىڭ تىلدەرىن نازاردان تىس قالدىرۋ دەگەن ءسوز ەمەس. مادەنيەتتەر مەن تىلدەردىڭ سانالۋاندىعى - بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق بايلىعىمىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ-اق، مەملەكەت قازاقستانداعى حالىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە ەڭ ليبەرالدىق تىلدىك ساياسات جۇرگىزدى. سونىڭ دالەلى بولار، كەز كەلگەن ەتنوستىڭ وكىلى قاي تىلدە ءبىلىم الاتىنىن، سويلەيتىنىن، شىعارما جازاتىنىن ەرىكتى تۇردە تاڭداي الادى» - دەيدى حابار اگەنتىگىنىڭ ءتىلشىسى ءبىر رەپورتاجىندا. بۇل سوزدەرىمەن ءتىلشى نە دەمەكشى بولدى؟

ەلىمىزدەگى 130 ۇلتتىڭ مۇددەلەرىن قورعايمىز دەپ، ۇشتۇعىرلى ءتىلىمىز ءبىراز جىلداردان سوڭ ونتۇعىرلى بولىپ، ال ءبىر عاسىردان سوڭ جۇزتۇعىرلى ءتىل بولىپ كەتۋى مۇنداي جاعدايدا عاجاپ ەمەس. بيلىك ءوزىنىڭ اقپارات قۇرالدارىمەن الىدەن وسىنداي اقپاراتتاردى حالىقتىڭ بويىنا ءسىڭدىرىپ جاتىر. بۇل دەگەنىمىز، حالىق وسىعان دايىن بولسىن دەگەنى بولۋى كەرەك. وزگە ۇلتتىڭ مۇددەلەرىن تىم بۇلاي قورعاي بەرسەك، ەلىمىزدەگى وزگە ۇلتتىقتار تىم مۇددەشىل بولىپ كەتەتىنى دە راس. سول كەزدە كورەرمىز، ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ كوكەسىن.

مىنا ءبىر دەرەكتەرگە قاراساق، قازاقستاندى وتانىم دەپ ەسەپتەيتىن وزگە ۇلتتىقتار وتە از ەكەنىن كورسەتەدى. ماسەلەن،  بىر عانا مىسال، كەزىندە ەلىمىزدە جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەرگە سەنسەك، قازاقستانداعى ورىس ۇلت وكىلدەرىنىڭ 70 پايىزى وتانىم دەپ رەسەيدى، 15 پايىزى - بۇرىنعى مەملەكەت كەڭەس وداعىن، 3 پايىزى- كوسموپوليتتىك سيپاتتا «قازىر تۇرىپ جاتقان جەرىم"» دەپ جاۋاپ بەرسە، نەبارى 11 پايىزى مەنىڭ وتانىم- قازاقستان دەپ سانايدى ەكەن. ال ورىستان بولەك وزگە دە ازدى-كوپتى دياسپورالاردىڭ 61 پايىزى سىرتتاعى اتاجۇرتىن ءوزىنىڭ وتانى دەپ بىلەتىن كورىنەدى. وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءوز وتانىن سىرتتاعى ەلدەرمەن بايلانىستىرۋى- الاڭداتارلىق جايت. بۇل ىشكى ساياساتتا شەشىمىن تاپپاي وتىرعان ماسەلەلەردىڭ بارىن اڭعارتپاي ما؟! ەندەشە، وسىنداي بەزبۇيرەك وزگە ۇلتتىقتاردىڭ مۇددەسىن نەگە ءبىزدىڭ بيلىك ۇدايى نازاردان قالدىرمايدى؟ مۇنداي جاعدايدا، الگى جوعارىدا كەلتىرگەن فورمۋلا جۇزەگە اسارى انىق بولىپ تۇر.

باعدارلامانىڭ باعدارسىز باعدارى

تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا تىلدەرگە قاتىستى جازىلعان ماتىندەردى ۇدايى نازارعا الىپ ماقالا جازاتىن، پارىقسىز جۋرانليستەر كوبەيىپ كەتتى. ماسەلەن، ورىس تىلىنە قاتىستى: «ورىس ءتىلى - ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس پەن ينتەگراتسيالىق قىزمەتتەردىڭ دىڭگەگى. اقيقاتىن ايتساق، اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزدە ورىس ءتىلى ءالى دە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىنا ەشكىم داۋ ايتا الماس. سونداي-اق، الەمدىك التى رەسمي ءتىلدىڭ قاتارىنا كىرەتىن ورىس ءتىلىن مەڭگەرۋگە باسەكەگە قابىلەتتى ۇلتتىڭ كەز-كەلگەن وكىلى ۇمتىلۋى ءتيىس. تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا سايكەس، ورىس ءتىلىن وقىتۋ جۇيەسىن ودان ءارى وقۋ-ادىستەمەلىك جانە زياتكەرلىك تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك. بۇل ماقساتقا جەتەمىز دەسەك، قاشىقتىقتان وقىتۋ، ەلەكتروندى ينتەراكتيۆتى وقۋلىقتار باعدارلاماسىن قۇرۋ، ۇلتتىق مەكتەپتەردە ورىس ءتىلىن وقىتۋدىڭ يننوۆاتسيالىق ءادىس-تاسىلدەرىن ەنگىزۋ، ورالماندارعا، شەتەلدىكتەرگە جانە حالىقتىڭ باسقا توپتارىنا ورىس ءتىلىن وقىتۋ كۋرستارى مەن ورتالىقتارىن اشۋ، حالىقتىڭ ورىس ءتىلىن مەڭگەرۋىنە تۇراقتى مونيتورينگ جۇرگىزۋ سياقتى ءىس-شارالار قولعا الۋىمىز قاجەت» دەسە، اعىلشىن تىلىنە قاتىستى: «ۇشتۇعىرلى ءتىل» يدەياسىنىڭ ءۇشىنشى قۇرامداس بولىگى - اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋ. جاسىراتىنى جوق، بۇگىنگى تاڭدا اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ دەگەنىمىز - عالامدىق اقپاراتتار مەن يننوۆاتسيالاردىڭ اعىنىنا ىلەسۋ دەگەن ءسوز. وعان قوسا، اعىلشىنشا بىلسەڭ - الەمدەگى ەڭ ۇزدىك، ەڭ بەدەلدى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىگىڭ مول. ءتىپتى، وقۋىڭدى تامامداعان سوڭ، ءبىرشاما ۋاقىتقا شەتەلدە قالىپ، ەڭبەك ەتۋىڭ ءۇشىن دە بۇل تاماشا مۇمكىندىك. ەڭ باستىسى، اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ - بۇل ىسكەرلىك قارىم-قاتىناس جانە الەمنىڭ كەز-كەلگەن نۇكتەسىندە بيزنەسپەن اينالىسۋ ءۇشىن مىندەتتى تالاپ. جوعارىداعى ماقساتتار  تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ كورسەتىلگەن» - دەيدى «ەل» گازەتىنىڭ ءجۋرناليستى تاڭاتار تابىنۇلى. ورىس ءتىلىنىڭ الدىڭ التى ءتىلىدىڭ قاتارىنا كىرۋدە قازاقتاردىڭ ۇلەسى زور ەكەنىن مويىنداۋ كەرەك. ال كەلتىرىلگەن 2 مىسالىندا دا ءتىلدى تەك اقپارات الۋدىڭ امالى رەتىندە كورسەتكەن. الايدا، ءبىز اقپارات الۋدا ءبىر عانا ءتىلدى تاڭداۋ كەرەك ەكەنىمىزدى ايتقىم كەلەدى. نە ورىس ءتىلىن، نە اعىلشىن ءتىلىن...

ءتۇيىن

پارىقسىز ءتىل ساياساتىن جۇرگىزىپ جاتقان بيلىك وسىلايشا جاڭا عاسىردىڭ ەكىنشى ون جىلدىعىندا دا ناتيجەسىز ەتپەكشى. بۇل قارقىنمەن بارساق، 2020 جىلى حالىقتىڭ 95%-ى، مەكتەپ بىتىرگەن وقۋشىلاردىڭ 100%-ى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرىپ شىعۋى ءۇش ۇيىقتاساق تۇسىمىزگە كىرمەيدى. اقپارات الماسۋ ءۇشىن بۇكىل حالىقتى ءتىل بىلۋگە ۇندەۋ دۇرىس ەمەس باعىت. ماسەلەن، ەلىمىزدىڭ جوو-دا اۋدارماشى ماماندار، ءتىلماشتار نە ءۇشىن دايىندالىپ جاتىر؟ سول اقپاراتتاردى قازاق تىلىنە اۋدارىپ بەرۋ ءۇشىن ەمەس پە؟ ارينە، مەنىڭ تۇسىنىگىمنىڭ جەتكەن جەرى وسى. ال «بيلىك باسىنداعى اعالارىمىز نەنى ءتۇسىنىپ ءجۇر؟ نەگە سولار تۇسىنگەن نارسەنى مەن تۇسىنبەيمىن؟» - دەگەن سياقتى ساۋالدار ويىمدى جەگىدەي جەيتىنى وتىرىك ەمەس. الايدا، ۇشتۇعىرلى ءتىل ساياساتىن قولداۋعا قاتىستى ءبىر عانا قورىتىندى جاساۋعا بولادى: نە بيلىك باسىنداعىلار تىم اقىلدى بوپ كەتكەن، نە تىم اقىماق بوپ كەتكەن...

«Abai.kz»