م.قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ابىلايتانۋشى، عالىم زارقىن تايشىباي اعامىز بيىل سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە اياق باسىپ وتىر. ءومىرىن عىلىمعا ارناعان اعامىزدىڭ مەرەيتويلى جىلىنا وراي شاعىن سۇحبات وربىتتىك. سۇحباتتا زارقىن سىزدىقۇلى ابىلاي حان توڭىرەگىندەگى اڭىز بەن اقيقات اراسى، ءوزىنىڭ «ابىلاي حان تاريحى» اتتى ءۇش تومدىقتىڭ قۇرىلىمى جونىندە ايتادى. سونىمەن بىرگە ءبىز قارالى قاڭتار وقيعالارىنا قاتىستى پىكىرلەرىن سۇرادىق. قادىرلى وقىرمان تۇشىنىپ وقيتىن سۇحبات بولدى دەپ ويلايمىز.

– زارقىن اعا، كەلە جاتقان 80 جاسىڭىز قۇتتى بولسىن! وسىعان دەيىن جۋرناليستيكا سالاسىندا دا، تاريحتا، ابايتانۋ عىلىمىندا دا ەڭبەك ەتتىڭىز. ارحيۆتەردى اقتارىپ، قانشاما تىڭ مالىمەتتەردى اينالىمعا قوستىڭىز. قاي سالادا جۇرتتان ارتىقتاۋ ءىز قالدىردىم دەپ ويلايسىز؟

– ءيا، مەن ءوزىمدى ەڭ الدىمەن ءجۋرناليسپىن دەپ سانايمىن. «ءيا، ءسىز ءجۋرناليسسىز عوي» دەسە، مارقايىپ قالامىن. جاسىراتىنى جوق، پەندە بولعان سوڭ، كەي زامانداستارىمىز ءوزىنىڭ جۋرناليستىگىن، مىسالى، اقىندىقتان، جازۋشىلىقتان، عالىمدىقتان تومەن قويىپ، ءتىپتى «جۋرناليست» دەسە، ولقىسىنىپ قالادى. نەلىكتەن ولاي – وزدەرى ايتا جاتار، بىراق، تاعى قايتالاپ ايتامىن، مەن ءجۋرناليسپىن جانە وسىناۋ قاسيەتتى كاسىپتىڭ اتاۋىنا، باعاسىنا، سىنى مەن سيپاتىنا لايىق بولسام، ارمانسىز وتەر ەدىم. كاسىپتىڭ، ماماندىقتىڭ، ونەردىڭ، عىلىمنىڭ شىڭىنا جەتكەننىڭ ارقايسىسى-اق قۇرمەتتى. بىراق، مەن جۋرناليستيكانىڭ شىڭىنا جەتە الماي كەلەمىن، جەتە دە المايتىن شىعارمىن. ويتكەنى سول «شىڭنىڭ» ءوزىنىڭ ولشەمى قانداي ەكەنىن بىلمەيمىن. تەك قانا ىزدەنۋ، تالپىنۋ، تاعى دا ىزدەنۋ، وياڭ تۇستاردى تولتىرۋ، جەتىلۋ، تاعى دا ىزدەنۋ...

جالپى مەن، ەرتە زامان وقىمىستىسى ايتتى دەگەندەي: «مەن ەشتەڭە بىلمەيتىنىمدى بىلەمىن». بۇل، «قاراڭعىمىن» دەگەن ەمەس شىعار، ىشتەي قاناعاتتانباعاندىق، بىلسەم، جەتسەم دەگەن «تويىمسىزدىق»، تانىپ-بىلۋگە قۇمارلىق بولسا كەرەك جانە مەن ءوزىمدى باقىتتى سەزىنسەم، وسى تويىمسىزدىعىما قارىزدارمىن. شاكىرتتەرىمە دە سونى ايتامىن. ادام ومىرگە نە ءۇشىن كەلەدى؟ كورسەم، بىلسەم، تانىسام، دەپ كەلەدى... ءار جاعىن ءوزىڭىز جالعاستىرا بەرىڭىز.

قايتالاپ ايتا بەرەيىن: نەگە جۋرناليستيكا؟ ومىرلىك ازىق بولعانى، جالاقى تابۋدىڭ كوزى بولعانى ءۇشىن عانا ەمەس. بۇل – الدىمەن، اقپارات تاراتۋ دەسەك، اقپاراتتىڭ اقيقاتتىعى. ادال اقپارات ادام قوعامىنىڭ قاجەتىن تابۋعا، پايداسىنا ۇمتىلىپ، زالالىنان اۋلاق بولۋعا باستايدى. تاراتىپ ايتپاسام دا، تۇسىنىكتى.

ەكىنشى، كوسەمسوز. ىنجىلدەگى «اۋەلى پايدا بولعان قۇدىرەت – ءسوز» دەگەندى ءبارىمىز قايتالايمىز. بىراق، ءسوز قۇدىرەتىن اركىم وزىنشە تۇسىنەدى. ءتىپتى، «از ءسوز – التىن، كوپ ءسوز – كومىر» دەگەندى، سولاي ەكەن دەپ، باس يەدى. «جاراقتى جاۋدى جايراتقان ءسوزدىڭ» قاسيەتى ماقپال قارىنداسىمىز سىڭسىتاتىن «ءبىر اۋىز سوزگە» سىيىپ تۇر ەمەس پە؟

ۇشىنشىدەن، جۋرناليستيكا – عىلىم. عىلىمنىڭ تورەسى. ادامتانۋ عىلىمى. جۋرناليست جازىپ وتىرعاندا، كوز الدىنا وقىرمانى تۇرادى، ايتىپ تۇرسا، تىڭدارمانى تۇرادى. جۋرناليست ادام ءۇشىن، ءوزىنىڭ زامانداستارى، وتانداستارى ءۇشىن جازادى، سويلەيدى. سولاردىڭ جان سەزىمىنە اسەر ەتەدى، ويىن قوزعايدى، تالعامىن ۇشتايدى، سەرگىتەدى، قۋانتادى، تەبىرەنتەدى، جيرەندىرەدى... ايتەۋىر جازۋ ءۇشىن جازا سالمايدى، ايتۋ ءۇشىن ايتا سالمايدى. ويلاپ جازادى، ويلاپ، ماقساتتى تۇردە، كوزدەپ سويلەيدى.

– اقىن دا، جازۋشى دا بوسقا جازبايدى، تەككە سويلەمەيدى عوي...
– مەن، ارينە، بولعان، تولعان، حالقىنىڭ باعاسىن العان كوسەمسوز شەبەرلەرى تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. جانە كوسەم سوزگە قالام تەربەپ جۇرگەندەرگە تىلەك تىلەپ وتىرعانىمدى دا تۇسىنەرسىز.

– «ابىلاي حان تاريحى» دەگەن ءۇش تومدىق شىعارىپسىز. ابىلاي تۇلعاسىن كورسەتە الدىڭىز با؟ الدە بۇرىننان كەلە جاتقان «الپامىستىڭ قىلىشى... الپىس قۇلاش، قوبىلاندىنىڭ قۇرىعى قىرىق كەز...» ەمەس پە؟ از-كەم توقتالىڭىزشى. اسىرەسە، جاستارعا كەرەك ماعلۇمات.

– «ابىلاي تۋرالى ايتىڭىز» دەيسىز، اباي بابامىزدىڭ ەسكەرتپەسىن ءسال بۇزىپ ايتايىن: «ابىلاي» دەپ ايتا سالۋ وڭاي ەمەس. مۇنىمدى «ابىلاي تۋرالى» ايتىپ جۇرگەندەرگە ەسكەرتۋ دەپ قابىلداڭىز. وسىناۋ مىقتى قازاقتىڭ باعاسىن، مىنا بىزدەن گورى ارتىق ەڭبەگىن دانىشپان اتالارىمىز بۇرىنىراق بەرىپ قويعان. سولاردىڭ ءبىر-ەكەۋىن قايتالايىن جانە ءسىز ءۇشىن عانا ەمەس، جاستار جاعى تاعى ءبىر وقىپ كورسىن، دەگەن نيەتپەن:
«ابىلاي ءداۋىرى – قازاقتىڭ ەرلىگى مەن سەرىلىگىنىڭ عاسىرى» شوقان ءۋاليحانوۆ; «ابىلاي زامانىندا سۇرگەن داۋرەندى قازاقبايدىڭ بالاسى ابىلايدان بۇرىن ادام اتاعا شەيىن كورگەن ەمەس، ابىلايدان سوڭ، بۇل زامانعاشا كورگەن ەمەس»، –دەگەن عۇلاما ءماشھۇر ءجۇسىپ; «قازاقتىڭ دەربەس ەل بولۋىنا، ءارى-بەرىدەن سوڭ، قازاقتىڭ قازاق بولۋىنا، باسى قوسىلىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارۋىنا ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن ابىلايدان ارتىق ادام بولماس... ويتكەنى، «... سول الاساپىران داۋىردە قالىڭ ەلدىڭ «قايراڭداپ جان قالا ما» دەگەن «قازىقۇرتتاي» ءۇمىتى جالعىز عانا ابىلاي باسىندا قالعان بولاتىن. ەسكى قازاق ەلدىگىن، ەسكى جۇرتتىڭ تىلەگىن، تۋ كوتەرىپ ءبىر اراعا جيعان ابىلاي بولاتىن.» مۇحتار اۋەزوۆ.

دەمەك، ابىلايدى ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇكىل قازاق ءبىلۋى كەرەك. مەنىڭ بۇل باعىتتاعى ىستەگەندەرىم، جوسپارىم – ابىلايدى تانىتۋ. قازىرگى جانە كەلەر ۇرپاققا. ۇلتتى ساقتاپ قالعان ۇلى تۇلعا قول قويىپ، جازدى دەگەن، نەمەسە، وعان جازىپتى دەگەن ءبىر عانا ەمەس، بەس حاتپەن جاي تانىسقان ادامنىڭ سەزىمى قانداي كۇيدە بولادى؟ «ابىلاي حان ءسويتىپتى، ءبۇيتىپتى، بىلاي دەپتى» دەگەن اۋىزشا ايتىلعان قيسسا مەن اڭىزدىڭ ءوزىن ەلەڭدەپ تىڭدايمىز. ال، مەن سونداي ءبىر مىڭنان اسا باسقا تىلدە ساقتالعان قۇجاتتى قازاقشاعا اۋدارىپ، ۇلدارىمىز بەن قىزدارىما ۇسىنىپ وتىرمىن. مەنەن ولجالى، مەنەن باقىتى جان بار ما؟! ءوزىم وسىلاي دەپ سانايمىن. سول ولجامدى حالقىما ۇلەستىرىپ وتىرمىن.

– ابىلاي حانعا قاتىستى پىكىرىڭىزدە، ابىلايدىڭ «سابالاق» اتانعانى، تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن باققانى تۋرالى اڭىزدى جوققا شىعاراسىز. جاس ابىلاي زيالى ورتادا، حان ورداسىندا تاربيە العان دەپ قارايسىز. وسى پىكىردى دالەلدى تۇردە بايانداپ بەرسەڭىز.

– ەرەكشە قاسيەتى بار، اقىل-ويى كەمەل، كوپشىلىكتەن مويىنى وزىق جاراتىلعان تۇلعالاردىڭ باعاسىن جاقسى كورگەن جاقىن-جاقتاستارى عانا ەمەس، جاۋلارى دا بەرەتىنىن ەسكەرىڭىز دە، وسى ءبىر «سابالاق» دەگەن جايسىز ەستىلەتىن ءسوزدىڭ نەنى بىلدىرەتىنىن ىزدەگەن جان بار ما؟ مەن ىزدەدىم. جەڭىلمەيتىن، باتىل قيمىلدايتىن، بوي كۇشى دە كامىل، جاۋىن جايراتىپ تۇسىرەتىن باتىرلىعى ءۇشىن «ابىلاي». قاي ابىلاي؟ «سابالاق ابىلاي»، ياعني سابايتىن، سوقسا، وڭدىرمايتىن ابىلاي، مىنە قاراپايىم عانا وسىلاي ءتۇسىندىردىم، باتىرلىعى ءۇشىن جاۋلارى، قارسىلاستارى تاراپىنان بەرىلگەن سيپاتتاما ەكەنىن كوردىڭىز. «سابالاح»، ياعني بۇرىنعى قالماق تىلىندە، قازىرگى موڭعولشا، «ساباۋ» دەگەن تۇبىردەن تۋعان: ساباۋشى، جاۋىنگەر، باتىر [مونگول-كازاح تول، ولگي-1984,403-بەت] دەگەندى بىلدىرەدى. كيىمى جىرتىق، كوربالا، قولبالا بولعانى ءۇشىن ەمەس.

ال، جەتىم قالىپ، «وراز ەسىمدى اتالىقتىڭ تاربيەسىندە بولۋى» جونىندە تارالعان اڭىزدىڭ دا نەگىزى تابىلدى: - ارالدىڭ (حالقى وزبەكتەر) مۇسا حانى 1712 جىلى قازا بولعاندا ونىڭ ساتەمىر دەگەن ۇلىن ورازالى دەگەن اتالىق (حاننىڭ قۇلى) جاسىرىپ، امان ساقتاپ قالىپتى» دەگەن جازباشا دەرەك بار. [«يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح ءحۇى-حح ۆەكوۆ»، ءىىى توم. الماتى 2005, س. 104.] اۋىز ادەبيەتىندەگى ەجەلگى ۇيقاستىرا دارىپتەۋ، ايتۋلى تۇلعالار توڭىرەگىندەگى ميفتىك اسىرەلەۋدىڭ تاعى ءبىر مىسالى. «ءابىلمانسۇر» دەگەن ەسىم ابىلايعا قاتىستى جازبا دەرەكتەردە كەزدەسپەيدى، بۇل دا اڭىزدارعا كەيىن قوسىلعان – ارابشا «جەڭىمپاز» دەگەندى بىلدىرەتىن لاقاپ. (شاكارىم قاجى قۇدايبەردىۇلى جازعان دەلىنەدى), اڭىزعا كەيىن، ءحىح عاسىردا قوسىلعان. شىن مانىندە تولىق اتى-ءجونى – «ابىلاي-مۇحاممەد ءباھادۇر سۇلتان». اڭىز دەمەكشى، «ابىلايدىڭ اق بۋراسى» تۋرالى ەستىگەن شىعارسىز. بۇل، ءتىپتى حح عاسىرعا تاياۋ شىققان اڭىز. سەبەبى، كوكشەتاۋ ىشىندەگى «قاراعايلى» كولىنىڭ، بۋراباي اتالۋى 1845-50 جىلدارى، كولدىڭ جاعاسىنان سالىنعان شاعىن عانا ەلدى مەكەنگە ورىستار «ۆىسەلوك بوروۆوە» دەپ ات قويعاننان عانا باستالادى. وعان دەيىن امان-ەسەن. قازاقتار دا، ورىستار دا «قاراعايلى» دەپ اتاپ جۇرگەن، ال، وسى كۇنى شەباچە دەپ جۇرگەن كولىمىزدى «كوكشەتاۋدىڭ شالقارى» دەپ اتاعان...

ايتەۋىر اڭىزعا كەتتىك قوي، بۇحار جىراۋ ايتتى دەگەن «كوكشەتاۋعا كاپىر قالا سالدى، قالا سالدى ويلا!..»، – دەپ ابىلاي حاندى ەسكەرتىپتى-ءمىس دەگەندى قاراپ كورىڭىز. اقمولا، قاراوتكەل، قارقارالى... ورىستار بۇل قالالاردى ابىلايدىڭ زامانىندا،18-عاسىردا سالىپ پا ەدى؟ كەيىن، 1824 جىلى سالا باستاعان جوق پا؟ ءبىر مەزگىل ايالداپ، سابىرمەن ويلاپ كورمەيسىز بە؟ عىلىم تىلىندە «زار زامان اقىندارىنىڭ» ايتقاندارى ەمەس پە؟

– بۇقار جىراۋ، ۇمبەتەي جىراۋ ايتقاندارى ابىلاي حاننىڭ ومىربايانىمەن قالاي قابىسادى؟

– كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ رەسەيگە بوداندىق شارتىنا قول قويعاننان كەيىن، جاڭا گەوساياسي جاعدايدا، قازاقتار سولتۇستىك جانە شىعىس وڭىرلەرىن قىمتاي باستاۋى زاڭدى عوي. بۇرىنعىداي اشىق-شاشىقتى جاعداي كوتەرمەيتىن بولدى. جەرگە يە بولۋ، شەگارانى بەكىتۋ ماسەلەسى تۇردى. تاۋكە حان تۇسىندا بيلىكتى ءبىر ورتالىققا شوعىرلاندىرۋ جونىندەگى باستامانى تياناقتاعان سامەكە حان. ول 1733 جىلدان باستاپ، قازاق دالاسىن بيلەۋدىڭ جاڭا ءتارتىبىن ەنگىزىپ، اكىمشىلىك-ايماقتىق بولىكتەرگە ءبولىپ، ولارعا سۇلتاندار تاعايىنداپ، تايپا-رۋلاردى بەلگىلەۋگە كىرىسەدى. مىسالى، ابىلاي سۇلتانعا سولتۇستىكتەگى ۋاق-كەرەي، اتىعاي، قاراۋىل; قۇدايمەندە سۇلتانعا باتىستاعى قىپشاق; ابىلمامبەت سۇلتانعا قۋاندىق، كەرەي; باراق سۇلتانعا شىعىستاعى نايمان; ابىلايدىڭ نەمەرە اعاسى سۇلتانمۇحاممەت سۇلتانعا ەرتىستىڭ ءجامىش، جەلەزەن بەكىنىستەرىنە قارسى ايماقتارداعى قىپشاقتاردى باسقارتقان. ابىلاي 1733 جىلى كوكشەتاۋ ءوڭىرىن باسقارۋعا تاعايىندالىپ، نەمەرە اعاسى سۇلتانمۇحاممەت (اۋىزەكى سۇلتانبەت، سۇلتانبەك، ورىسشا سولتانمامەت اتالعان) ەكەۋى وتباسىمەن، نوكەرلەرىمەن كەلىپ، بيلىك قىزمەتىنە كىرىسكەن.
ويلاپ كورىڭىزشى، ابىلاي سۇلتان تولە ءبيدىڭ اۋىلىنان بوگەنباي باتىرعا (اڭىزداعىداي) مىڭگەسىپ، كوكشەتاۋعا كەلگەن ەكەن. «سوندا سۇلتانمۇحاممەت سۇلتان كىمگە مىڭگەسىپ كەلدى؟» دەپ سۇرامايسىز با؟
تۇركىستاننان قونىس اۋدارعاندا، قاسىندا، ادەتتەگىدەي، اتالىعى، اقىلشى-كۇتۋشىسى بولۋى زاڭدى.

جىراۋلاردىڭ اتىمەن اڭىز بولىپ تارالىپ، ەل اۋزىندا «ابىلاي 20 جاسىندا... تانىلىپ، بيلىككە يە بولىپتى» دەگەن جورامالدىڭ شىعۋ تەگىنە ۇڭىلسەك تە، وسى 1732-33 جىلدار ەكەنىنە نەگىز بار. ساقتالعان قۇجاتتا 1731 جىلدىڭ قىسىندا «سامەكە حان جوڭعار قوڭتايشىسىنا سوعىسپەن بارۋ ءۇشىن 6 مىڭ قول جيناپ وتىرعانى، ونى باراق سۇلتان مەن ابىلمامبەت سۇلتان جانە جانىبەك باتىر قولدايتىنى» وسى كىتاپتا ايتىلعان. جوڭعارلار مەن قازاقتاردىڭ اراسىندا، اتاپ ايتقاندا، «...1732 جىلدىڭ 16 تامىزدا قازاقتار قالماقتارمەن سوعىسىپ جاتىر،.. قالماق قولىنىڭ سانى 7 مىڭنان اسادى. ولار 20-دان اسا كيىز ءۇي مەن ءبىراز جىلقى-قوي اكەتىپتى». تاعى ءبىر حاباردا، «قوڭتايشى قالماقتارى 200 تۇندىكتى شاۋىپ، 6 مىڭنان اسا جىلقى مەن 10 مىڭ قوي اكەتىپتى»، – دەگەن قۇجات بار...

– ابىلقايىر حان مەن ابىلاي حاننىڭ اراسى قانداي بولعان دەپ ويلايسىز؟

– ويلامايمىن، بىلەتىنىمدى ايتامىن. ابىلاي سۇلتان، بىرىنشىدەن: ابىلقايىر حاننىڭ ءىنىسى، (ابىلاي ءوزى سولاي دەيدى) ەكىنشىدەن – كۇيەۋ بالاسى، ۇشىنشىدەن – ۇستازى، ياعني ابىلقايىر حاننىڭ جاڭىلىس باسقان ىزىنە تۇسپەي، تارتىنىپ وتىرعان. مەن بىلەتىن ابىلاي سۇلتان كۇنشىل، تاققۇمار، باققۇمار، دۇنيەقوڭىز بولماعان. وزگەنىڭ ابىروي-اتاعىنا تالاسپاعان. ابىلقايىر حاندى سىيلاپ وتكەن، مىسالى، ابىلقايىر حاننىڭ قازاسىنا، بۇكىل قازاقپەن بىرگە قاتتى قاپالانعان، ءتىپتى باراق باتىردى مەرت قىلۋعاعا دايىن ەكەنىن ءوز اۋزىنان ايتقانىن وقىڭىز.

قازاق تاريحشىلارىنا بەيمالىم بولىپ كەلگەن مىنا جاي دا ابىلقايىردىڭ قازاققا اعا حان بولىپ سايلانعانىن بىلدىرەتىن قۇجاتتار نەگىزىندە دالەلدەندى.
القيسسا، 1737 جىلى شىلدە ايىندا قاز داۋىستى قازىبەك بي باستاعان حان كەڭەسى كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ شەگاراسىندا، ەلەك وزەنى بويىنداعى، ەكى ءجۇزدىڭ بىرىگۋى تۇرىندە وتكەن قۇرىلتايىنا ابىلاي سۇلتان دا قاتىسقان. ابىلقايىردى ورتاق اعا حان سايلاعاندا داۋىس بەرگەن 25 جاسار «ابىلاي-مۇحاممەت سۇلتان ءباھادۇر» اتىمەن حاتتاماعا تۇسكەن. سول جولى ابىلاي سۇلتاندى باشقۇرتتار حاندىققا شاقىردى، قازاقتار بەرمەك بولدى. بىراق، بۇل شاقىرۋ رەسەيدىڭ ىشكى شارۋاسىنا ارالاسۋ بولىپ تابىلاتىندىقتان، جاس سۇلتان حاندىقتان باس تارتتى دەۋىمىزگە بولادى.

– كەيىپكەرىمىزدىڭ مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندەگى تۇلعاسىنان بىرەر مىسال كەلتىرسەڭىز...

– كەلتىرەيىك. ابىلاي 1740 جىلعى 28 تامىزدا ابىلمامبەت حاننىڭ باس ءۋازىرى رەتىندە ور بەكىنىسىندە رەسەي پاتشاسى دەڭگەيدەگى كەلىسسوزگە قاتىسىپ، ءراسىم ۇستىندە ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باستىعى گەنەرال ۆ. ۋرۋسوۆپەن تەڭ دارەجەلى ارىپتەس رەتىندە قازاق قوعامىنىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرىن شەشىپ، ەكى جاقتى قاۋىپسىزدىككە كەپىلدىك الدى. وسى كەلىسسوزدىڭ بارىسىندا ابىلاي ءوزىن حاننان كەيىنگى ەكىنشى رەسمي تۇلعا رەتىندە ۇستاپ، ىشكى مادەنيەتى باي، وي-پىكىرىن ايقىن جانە باتىل جەتكىزە بىلەتىن، ديپلوماتيانىڭ قالتارىس-بۇلتارىستارىن سەرگەك تانيتىن، ابدەن ءپىسىپ-جەتىلگەن مامىلەگەر تۇلعا رەتىندە رەسەيدىڭ بيىك شەندى اكىمدەرىن تاڭ قالدىرعان. رەسمي اڭگىمە، ءسوزجارىس، پىكىر الىسۋ ۇستىندە پارتنەردىڭ اڭىسىن اڭدىپ، دەر كەزىندە ەسكەرتپە جاساپ، قاجەت دەسە جاۋاپ بەرۋدەن تارتىنباعان جاس ابىلايدى ولار كەلەشەكتە بىردەن-ءبىر ارىپتەس رەتىندە مويىنداعانى سول جەردە قاعازعا تۇسكەن.
وسى كەزدەسۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا پاتشا سارايىنا 1740 جىلعى 8 قىركۇيەكتە جازعان حاتىندا گەنەرال ۋرۋسوۆ قازاقتاردىڭ كەلىسسوز مادەنيەتىنىڭ مۇنشا جوعارى بولاتىنىنا ءوزىنىڭ تاڭدانىسىن جاسىرا الماعان. اسىرەسە، ابىلاي سۇلتان كورگەن-بىلگەنى كوپ، ىسىلعان ماملەگەر رەتىندە تانىلعان. «...سىرتقى ىستەر القاسىنان ماعان بيىلعى 30 مامىردا، ورتا ءجۇزدىڭ بيلەۋشىلەرى ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتانعا تاپسىرۋ ءۇشىن گراموتا جىبەرىلگەن ەدى». گراموتادا ولار ەل اعالارى (ستارشينى.- ز.ت.) دەپ اتالىپتى. ال، ەجەلگى حان تۇقىمىنان شىققان ابىلمامبەت پەن ابىلاي ءداستۇر بويىنشا سۇلتان دەپ اتالاتىن كورىنەدى.

– جاس ابىلايدىڭ جەكپە-جەكتە قالدان سەرەننىڭ ۇلى شارىش ەسىمدى قالماق باتىردىڭ باسىن قاعىپ العانى راس پا؟

– جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا جوڭعارلار 1739 جىلى ءبىر رەت، 1740 جىلدىڭ سوڭى - 1741 جىلدىڭ باسىندا ەكىنشى رەت قازاق جەرىنە شابۋىل جاسايدى. سول جولى ورىستاردىڭ جازۋى بويىنشا «قالدىن سەرەن اۋلەتىنىڭ ءبىر جاقىن اعايىنىن» مەرت قىلعان ابىلاي سۇلتان، قولعا ءتۇسىپ قالادى. ول ادامنىڭ ەسىمى قۇجاتتا اتالماعان. ال، اڭىزداعى شارىش باتىر دەگەندى ءتورت ويراتتىڭ بىرەۋى، قالماقشا تسورس، قازاقشا چورۇس، ورىستار شوروس دەگەن تايپانىڭ اتاۋىن قازاقتار بۇرمالاپ، شارىش دەپ اتاپ كەتكەن دەپ بىلەمىن. ياعني قالدان سەرەننىڭ رۋى وسى چورۇس. دەمەك، ول جەكە كىسىنىڭ اتى ەمەس، ەتنونيم. ءسويتىپ، «قالدىن سەرەننىڭ رۋلاس اعايىنىن مەرت قىلىپتى» دەپ تۇسىنسەك جارايدى. ويتكەنى، جوڭعار حانىندا ونداي ۇل بولماعان.

– «ابىلاي حان تاريحىنىڭ» قۇرىلىم جۇيەسىن ايتىڭىزشى.

– كىتاپتا ءتورت مونوگرافيا جانە 1015 قۇجات بار. قازاقشا، تۇسىنىكتەرىمەن بەرىلگەن. ەسىم كورسەتكىشىنەن بايقايسىز، الپىستان اسا قازاق باتىرىنىڭ اتتارى اتالادى. بۇل دا قىزىق دەرەك. ويدان شىعارىلماعان، تاريحتا بولعان، ۇرپاقتارى قۇرمەتتەۋگە لايىق تۇلعالار تۋرالى ماعلۇمات. ابىلاي حان تۋرالى ەل جادىندا ساقتالعان ءارتۇرلى اڭگىمە كوپ. بەرى قويعاندا ەكى عاسىر بويى حالقىمىز ابىلايعا بايلانىستى كوپتەگەن اڭىز-ءافسانالار تۋدىردى، ءار كەزەڭدە اقىندار جىر-داستاندار ارنادى. قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن قيلى-قيلى وقيعالار مەن قۇبىلىستار تۋرالى ءسوز بولعاندا، ءحVىىى-عاسىرداعى اۋىز ادەبيەتىنىڭ اسقاق كەيىپكەرى، حالىقتىڭ شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگى مەن قۇرمەتىنە بولەنگەن ابىلايدىڭ عاجايىپ كىسىلىك تۇلعاسىن كورەمىز. اۋىزدان-اۋىزعا جەتىپ، ۋاقىت كوشى ىلگەرىلەگەن سايىن، جاڭعىرا جاڭارىپ كەلە جاتقان حالىق مۇراسىندا ابىلايدىڭ ادال ۇل، ەرجۇرەك باتىر، كورەگەن قولباسشى، ۇلتتىڭ كەمەڭگەر كوسەمى ەكەندىگى پاش ەتىلەدى.

بىراق، بۇل شىعارمالار تاريحتاعى ابىلايدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن جان-جاقتى ءارى تولىق كورسەتەتىن ىرگەلى عىلىمي-زەرتتەۋدىڭ ورنىن تولتىرا المايدى، ناقتى دەرەك تە بولا المايدى. راس، ءحVىىى عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارىنىڭ سوڭىن الا تاريح ساحناسىنان كورىنە باستاعان ابىلاي ەسىمىنە قاتىستى ورىس، قىتاي، موڭعول مۇراعاتتارىندا ساقتالعان قۇجاتتار مەن ماتەريالدار ءار كەزدە تاريحشىلار ءۇشىن باعالى دەرەكتەردىڭ قاينار-كوزى رەتىندە عىلىمي اينالىسقا تۇسكەن. ونىڭ ىشىندە ءبىر ەڭبەكتە ىسكە جاراعان دەرەكتىڭ باسقا زەرتتەۋلەرگە سول كۇيىندە عانا كوشىپ وتىرعانى، كەزەكتى زەرتتەۋشىنىڭ سول ءۇزىندى الىنعان قۇجاتتىڭ تولىق ماتىنىنە قولى جەتە بەرمەي، عىلىمي تانىم ءورىسى تارىلعانى دا اقيقات.

كەزىندە ورىس تىلىنە اۋدارىلعان قۇجات ماتىندەرىنىڭ قازاقستان تاريحى بويىنشا ارنايى ماقساتپەن دايىندالعان عىلىمي جيناقتارعا ەنگەندەرى بار. بىراق، ول ماتەريالدار دا قالىڭ كوپشىلىكتىڭ تانىسىپ، پايدالانۋىنا بىرنەشە سەبەپپەن جەتە قويمادى. بىرىنشىدەن، ورىس تىلىندە ساقتالعان بۇل ماتەريالدار («ماتەريالى پو پوليتيچەسكوي يستوري كازاحستانا»، «كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ ءحVى-ءحVىىى ۆەكاح» ت.س.س.) كەڭەس زامانىندا، باسىم ناسيحات ۋاعىزىنىڭ مۇددەسىنە لايىقتالىپ، سۇرىپتالىپ، كەيدە ەداۋىر ىقشامدالىپ قانا باسىلىپ شىقتى، ونىڭ وزىندە «قازاقستاننىڭ رەسەيگە ءوز ەركىمەن عانا قوسىلعانى» جونىندە قالىپتاسقان ۇشقارى ۇستانىمدى دەرەك كوزدەرى ارقىلى تياناقتاۋ مۇددەسىنە قاراي بۇرمالاندى. دەمەك، ول دەرەكتەردىڭ تانىمدىق قۇنى قىمبات بولعانىمەن، ءالى دە وبەكتيۆتىلىك جاعىنان كەمشىن جاتقانى تۇسىنىكتى.

عىلىمي جيناقتار، نەگىزىنەن، زەرتتەۋشىلەرگە عانا ارنالىپ جاسالعاندىقتان، ولارعا ءتيىستى تۇسىنىك بەرىلمەگەن، ءارى مۇنداي ارنايى باسىلىمداردىڭ تارالىمى از بولىپ، قالىڭ قاۋىمنىڭ يگىلىگىنە بۇيىرماي، بۇل كۇندە جانە كەلەشەكتە قولعا تۇسە بەرمەيتىن، قات دۇنيە سانالادى.

ۇشىنشىدەن، رەسەي مۇراعاتتارىنداعى ماتەريالدار ءحVىىى-عاسىردا قولدانىلعان كونە كيريلل الىبىمەن، (سكوروپيس) سول زامانداعى ءسوز ساپتاۋىمەن جازىلعاندىقتان، ورىسشاسىنىڭ ءوزى وقىرماننىڭ تۇسىنۋىنە وڭاي ەمەس. بۇعان سول زاماندا قۇجات تۇزۋشىلەردىڭ، كەڭسە قىزمەتشىلەرىنىڭ، حاتشىلاردىڭ جازۋ-سىزۋ، بايانداۋ ساۋاتىنىڭ ناشارلىعى، ءماتىن ورفوگرافياسىنىڭ ەرەكشەلىگى دە بۇگىنگى ۇرپاققا قيىندىق كەلتىرەدى. سونداي-اق، كەزىندە قازاقشاعا وراشولاق اۋدارىلعان كەيبىر جەكەلەگەن ماتەريالدار، تاريحقا ىڭكار قاۋىمنىڭ قاجەتىن وتەي المايدى.

قىتاي مۇراعاتتارىنداعى دەرەكتەر اقتارىلىپ، قازاق تاريحىنىڭ قاجەتىنە جاراتىلا باستاعانى دا قازىر عانا. ال، بۇل قۇجاتتاردى باسقا قاينار كوزدەرمەن سالىستىرا، ۇشتاستىرا پايدالانۋدىڭ ءجونى مەن ماڭىزى ءبىر باسقا.
وسى جانە باسقا دا كەمشىندەردىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا ابىلاي تاريحىنا بايلانىستى مۇراعات دەرەكتەرى مەن ءحVىىى عاسىردان ساقتالعان باسقا دا قۇجاتتىق ماتەريالداردى سالىستىرا زەرتتەپ، جيناپ، قازاق تىلىندە ءبىر ارناعا ءتۇسىرۋ جۇمىسى ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان ارنايى قولعا الىندى. بۇل ارادا نەگىزگى ۇستانىم – دەرەكتەر سول زاماننىڭ ەلەۋلى وقيعالارى بويىنشا ەمەس، قۇجاتتاردىڭ شىققان اسىل تەگى قانداي ەكەنىنە قاراماستان، تەك قانا حرونولوگيالىق تارتىپپەن جۇيەلەۋ ەكەنىن بايقايسىز. وسىلايشا، ۋاقىت جۇلگەسىمەن قۋا تانىستىرىپ وتىرعاندا، ءحVىىى عاسىرداعى قازاق قوعامىنىڭ سيپاتىن، سول ارقىلى ابىلاي سىندى تۇلعانىڭ بەينەسىن نەعۇرلىم شىندىق تۇرعىسىندا اشىپ، ونىڭ تاريحىمىزداعى ورنى تۋرالى ناقتى عىلىمي تۇجىرىم جاساۋعا بولادى، دەپ ويلايمىز.

رەتى كەلگەندە، ەسكەرتە كەتۋ كەرەك، ابىلاي تۋرالى حالىق اراسىندا، ءتىپتى تاريحشى ماماندار اراسىندا دا ءارتۇرلى كەرەعار پىكىرلەردىڭ تۋاتىنى دا وسىنداي جۇيەلى، عىلىمي ەڭبەكتىڭ جوقتىعىنان. قازاقستاندا وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق تاريحىندا ەلەۋلى ءىز قالدىرعان تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگىنە قاتىستى مۇنداي تولىق جانە ءبىر ىزگە تۇسىرىلگەن دەرەكتەر جيناعى جاسالىپ، جارىققا شىعۋى سيرەك. (مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق شەجىرەسى. الماتى، 1997 ج. دەگەن جالعىز عانا تولىمدى ءارى ىرگەلى عىلىمي باسىلىمنىڭ، ارينە، ءجونى باسقا، 2018 جىلى قىزىلجاردا «ماعجان جۇماباي. ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ شەجىرەسى» دەگەن ەكى تومدىق عىلىمي باسىلىم شىعاردىق. وكىنىشكە قاراي، قولدىڭ قىسقالىعىنان، قارجى بولماي، تارالىمى از عانا، كوپشىلىكتىڭ قولىنا ءالى تيگەن جوق).

قولىڭىزداعى كىتاپقا قامتىلعان ماتەريالداردىڭ توركىن-تەگى كورسەتىلگەن. سولاردىڭ ىشىندە، ايتالىق، رەسەيدىڭ كونە قۇجاتتار مەملەكەتتىك مۇراعاتى، رەسەي يمپەرياسىنىڭ سىرتقى ساياسات مۇراعاتى، ومبى وبلىستىق تاريح مۇراعاتى، ورىنبور وبلىستىق مۇراعاتى قورلارىنان كەيىندە تابىلعان 250 قۇجات تۇڭعىش رەت عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلىپ وتىر. (مۇنداي ماتىندەر العاش جارىق كورگەن كەزدە باس تاقىرىبىنىڭ تۇسىنا (*) جۇلدىزشا بەلگى قويىلدى). بۇرىن ورىس تىلىندە جارىق كورگەن ماتەريالداردىڭ بارلىعىن تۇڭعىش رەت قازاقشالاعان زارقىن تايشىباي بولعاندىقتان، بۇل جونىندە ولاردىڭ اربىرەۋىنىڭ سوڭىنا ارنايى تۇسىنىك بەرۋدى ارتىق سانادىق.

ءارتۇرلى مۇراعاتتاردا قايتالانىپ، كوشىرمە تۇرىندە كەزدەسكەن قۇجاتتاردى سالىستىرا وتىرىپ، بىرىمەن ەكىنشىسىن تولىقتىردىق نەمەسە ەكى-ءۇش ءماتىننىڭ ىشىنەن تولىق نۇسقاسىن تاڭداپ الدىق، ولاردىڭ ءتول تۇپنۇسقاسى قايدا جاتقانىن نۇسقاپ كورسەتتىك. بۇرىن ورىس تىلىندە قاي جەردە، قاشان جانە قانداي تۇردە جارىق كورگەنىنەن اقپار بەردىك. بارلىق قۇجاتتارعا مازمۇنىنا قاراي، شارتتى تاقىرىپ قويىلدى. كەيدە، جەكە قۇجاتتاردىڭ ءبىر عانا ماسەلەگە ارنالماعان، ءبىر قاعازدىڭ بەتىندە، ءبىر ءماتىننىڭ ىشىندە ءارتۇرلى تاقىرىپتار قامتىلعان جاعدايدا، مۇنداي قۇجاتتى ىقشامداپ، ابىلاي ەسىمىنە تۋرا نەمەسە جاناما تۇردە قاتىسى بار دەرەكتەر ىرىكتەلىپ الىندى. قۇجاتتىڭ قاعازعا تۇسكەن كۇنى، بارلىق جاعدايدا ءدال بولا بەرمەۋى مۇمكىن. نەگىزىنەن، قۇجاتتىڭ حاتتالعان كۇنى كورسەتىلدى، كەيدە جازىلعان كۇنىن انىقتاۋ قيىن بولعاندا، سول قاعازدى الۋشىنىڭ قولىنا تيگەن كۇنى، نەمەسە تۇپنۇسقادان ورىسشاعا اۋدارىلىپ، كەڭسەدە تىركەلگەن كۇنى كورسەتىلدى. جەكەلەگەن قۇجاتتاردىڭ مازمۇنىنا جۇگىنىپ، جازىلعان ۋاقىتى جۋىق شامامەن بەلگىلەنگەنىن دە ەسكەرتۋ پارىز. ءحVىىى عاسىرداعى ورىستىق جىل ساناۋىنىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي، «ەسكى ءستيلدىڭ» قازىرگىدەن 12 كۇن ايىرماسى بار ەكەنىن وقۋشىمىز تۇسىنۋگە ءتيىس.

سونداي-اق، قىتاي مەملەكەتتىك مۇراعاتىنان زەرتتەۋشى قويشىعارا سالعارا تاپقان قۇجاتتاردىڭ ىشىنەن ابىلايعا قاتىستىلارىن ىرىكتەپ قوستىق. قازاق-قىتاي قاتىناستارىن زەرتتەۋشى ءنابيجان مۇقامەتقانۇلى انىقتاعان دەرەكتەر ىقشامدالىپ، پايدالانىلدى. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ كۇشىمەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مۇراعاتتارىنان تابىلىپ، قازاقشاعا اۋدارىلعان دەرەكتەرگە سىلتەمە جاسالىپ، اۋدارماشىلارى (قىتايشادان – باحىت ەجەنحانۇلى، مانچجۋر تىلىنەن – ءناپىل بازىلحان) كورسەتىلىپ، ماتىندەر مازمۇندالعان تۇرىندە وسى جيناققا قوسىلدى.
مىنانى دا ايتپاسقا بولماس: كەيبىر دەرەكتەر، مىسالى، كىشى ءجۇزدىڭ رەسەيگە بودان بولۋى، ابىلقايىر حاننىڭ قىزمەتى مەن قازاسى، ۇلى جۇزدەگى وقيعالار، رەسەي-قىتاي، رەسەي-جوڭعار، قىتاي-جوڭعار قاتىناستارى، وسى كورشىلەردىڭ ءوز ىشىندەگى وقيعالار، جەكە تۇلعالارعا تاتپىشتەپ بەرىلگەن تۇسىنىكتەر ت.ب. ماتەريالدار ابىلاي تۋرالى ەمەس، ونىڭ اتى اتالمايدى، دەمەك، بۇل كىتاپتىڭ تاقىرىپ ورىسىنەن تىسقارى ەمەس پە؟ دەگەن تۇسىنىك قىلاڭ بەرۋى مۇمكىن. ماسەلەنىڭ ءمانىسى – ابىلاي تۇلعاسىن سول كەزدەگى قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنان ءبولىپ الىپ، دارا قاراۋعا بولمايتىندىعىندا. ول ءوز زامانىنىڭ، ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانىڭ پەرزەنتى، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ەرەكشە ءداستۇرى بار ۇلتتىڭ ۇلى، سول ۇلتتىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بويىنا جيىپ، ءوزىنىڭ بۇكىل ءىس-ارەكەتىمەن، مىنەز-قۇلقىمەن، وي جۇيەسىمەن وسكەن ازامات. دەمەك، قازاق حاندىعى دا، جاپانداعى جالعىز ءۇي ەمەس، كورشىلەرىمەن قارىم-قاتىناستاعى جاندى قۇبىلىس سيپاتىندا جاس ابىلايدىڭ شاعىندا قانداي بولعانى، ابىلاي ات جالىن تارتىپ مىنگەن، بيلىك جۇرگىزگەن كەزدە، ءتىپتى ودان كەيىن قانداي جاعدايدا بولعانى – ابىلاي بەينەسىن اشاتىن اينا دەپ تۇسىندىك.
قازاق تاريحى ءۇشىن ماڭىزدى، ونىڭ ىشىندە ابىلاي حان ءومىرىنىڭ اسا كۇردەلى كەزەڭدەرىن بەينەلەيتىن، باعالى دەرەك كوزى بولىپ تابىلاتىن بۇل جازبالاردى العاش قازاق تىلىنە اۋدارعاندا، الدىمەن تۇپنۇسقاداعى تۇسىنىگى، مازمۇنى قازاقشا نەعۇرلىم ءدال، بۇرمالانباي، جازىلۋ ءستيلى مۇمكىندىگىنشە ساقتالىپ، ءماتىن اۆتورىنىڭ ماقساتىن، سول ساتتەگى كوڭىل-كۇيىن سەزدىرىپ بەرۋگە ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى.

قازاق تاريحىنداعى 18-عاسىردىڭ بەينەسىن كوركەم كەستەلەگەن ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەرىن» ەرلىك سانايمىز. بارشا قازاق مويىنداعان شىندىق. ودان كەيىن قابدەش ءجۇمادىلدىڭ «دارابوزىن» ايتامىن. ال مىنا مەن ۇسىنىپ وتىرعان «ابىلاي حان تاريحىنىڭ» ەرەكشەلىگى - كوركەم شىعارمالاردا كوركەمدىك مۇددەسىنە قاراي بىردە ارتىعىراق، بىردە كەمىرەك بەينەلەنگەن وقيعالاردىڭ ناقتى كورىنىسى دەپ تۇسىنگەن ءجون. سول ءۇشىن دە كىتابىمدى تاريح دەپ اتادىم، ياعني 18 عاسىرداعى قازاق تاريحى، باستى كەيىپكەر ابىلاي حان.

«دارابوزعا» قالاي كەلدىڭ؟» دەگەندە سۇراعان جۋرناليسكە اتاقتى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلدىڭ بەرگەن جاۋابىن مەن دە قايتالايىن:
«...بىزدە ون سەگىزىنشى عاسىر تاريحى تام-تۇمداپ جازىلعانىمەن، شالاجانسار كۇيدە ەدى. ەڭ بۇرمالانعان تاريح – ون سەگىزىنشى عاسىر تاريحى. باستى تاقىرىپ نە؟ قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى. باستى قاھارمان كىم؟ ابىلقايىر حان. ابىلقايىر كورەگەن، دانىشپان، ورىسقا بودان بولىپ، سونىڭ ارقاسىندا ءبىز سوتسياليزمگە، ادامزاتتىڭ نۇرلى بولاشاعىنا الدىمەن قادام باستىق. مىنە، وسىلاي ايتىلاتىن. قالا بەردى، «ابىلاي حان قوقان مەن قىرعىزدى شاپقان باسقىنشى. قابانباي دا سولاي، قىرعىزدى شاپقان، اتەكە جىرىق دەگەن باتىرىن جەكپە-جەكتە ولتىرگەن. ابىلقايىردى مەرت قىلعان باراق سۇلتان دا جاقسى ادام ەمەس»، – مىنە، جالعان تاريح وسىلاي جازىلدى. دجاۆاحارلال نەرۋدىڭ: «وتار ەلدىڭ تاريحىن وتارشىلدار جازادى» دەگەن ءسوزى بار. ءبىزدىڭ ون سەگىزىنشى عاسىرداعى تاريحىمىزدى وتارشىلدار جازىپ بەردى. مەنىڭ وسىعان دەيىن وقىعان دۇنيەلەرىم وسىلايشا كوكىرەگىمە بەرىش بولىپ بايلانعان. توڭكەرىلىپ جاتقان دۇنيەنى ءوز ورنىنا قويۋ، شىندىقتى، اقيقاتتى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋ قاجەت بولدى. «دارابوز»، مىنە، وسىنداي ايقىن ماقساتتا جازىلدى. انىعىندا ون سەگىزىنشى عاسىرداعى نەگىزگى وقيعا – رەسەيگە قوسىلۋ ەمەس، جوڭعارعا قارسى ازاتتىق سوعىسى بولاتىن. «اقتاباننان» كەيىن شىعىستاعى التى وبلىستى جوڭعار باسىپ جاتتى. از ۋاقىت ەمەس، مۇنىڭ ءوزى 30-40 جىلعا سوزىلدى. ال كەيىن وسى وڭىرلەردى كىم ازات ەتتى؟ ءبىز وسىعان جاۋاپ ىزدەدىك. سويتسەك، ون سەگىزىنشى عاسىرداعى باستى قاھارمان – ابىلقايىر ەمەس، جوڭعاردى قازاق جەرىنەن قۋىپ شىققان ابىلاي حان مەن قابانباي باستاتقان قازاق باتىرلارى ەكەن. مەن، مىنە، وسىنى دالەلدەپ شىقتىم. بۇل روماندا تەك ابىلاي مەن قابانباي عانا ەمەس، قازاقتىڭ تولە ءبيى مەن قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ دە وبرازدارى سومدالدى...» (22.01.2021ج. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى.)

مەنىڭ كىتابىمدا وسىنىڭ ءبارى بار. جوڭعارىڭ دا، قىرعىزىڭ دا، وتارشىل ورىس تا، قابانباي، بوگەنباي باتىرلار...

سۋرەتتەر، وقيعالار، جەڭىستەر دە، جەڭىلىستەر دە قاز قالپىندا، قۇجات تۇرىندە، ابىلايدىڭ اينالاسىندا ءوربيدى. مەن يكەمدەپ، بۇرىپ اكەلگەن جوقپىن. تاڭ اتىپ، كۇن باتقانداي، جاز شىعىپ، كۇز ءوتىپ، قىس تۇسكەندەي، ءوز قيسىنىمەن، ءوز رەتىمەن كەلىپ وتىرادى. بەت اتتاماي، قۇجات قالدىرماي وقىساڭىز ءبارى انىق. قوسپاسىز شىندىق. اسىرەلەپ ايتسام، تاسپاعا تۇسكەندەي ءار كەيىپكەر ءوز سىنىمەن، بەينەسىمەن، مىنىمەن كورىنىپ تۇر.

– تاريحي شىندىق دەيسىز عوي. جاساندىلىق جوق دەيسىز عوي...

– وتىرىكشىنىڭ كۋاسى جانىندا، دەۋشى ەدى اتام قازاق. اكادەميك ماناش قوزىباەۆ قازاق تاريحىن بۇرماسىز، قوسپاسىز، ساياساتتاندىرماي جازۋ جونىندە جاناشىر پىكىرلەرىن ايتۋداي-اق ايتىپ كەتىپ ەدى. وسى كىتاپتارعا نەگىز بولعان قولجازبامدى كورسەتكەندە، مارقۇم قۋانىپ: «سوزا بەرمەي، تەزدەتۋ كەرەك! وتە قۇندى شارۋا بولادى. قازاقتا مۇنداي زەرتتەۋ جاسالعان جوق» دەپ كەڭەس بەرگەن. وكىنىشكە قاراي، العاشقى «ابىلاي حان» دەگەن جيناقتى كورە الماي كەتتى. بىلتىر، مارقۇمنىڭ 90 جىلدىعىنا بايلانىستى دەرەكتەر جيناپ وتىرسام، 1993 جىلى «پاراسات» جۋرنالىنىڭ بەسىنشى سانىندا جاريالانعان سۇحباتىنا كوزىم ءتۇستى.

قازاق تاريحىن جاڭاشا جازۋ جونىندە: «...بىراق اسىعىس-ۇسىگىس، اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا جازىلعان شالاعاي دۇنيە ەمەس، وتكەن-كەتكەندى، بۇگىندى سالىستىرا وتىرىپ، ارحيۆ-ارحيۆتەگى ءار قۇجاتتى كوزدەن تاسا قالدىرماي، اباي اتام ايتقانداي، زەرەكتىك تەزىنەن وتكىزىپ بارىپ، باس تاريحتى جازىپ، وقىرمانعا: «بۇل كىتاپتىڭ ىشىندە بىردە-ءبىر جالعان جول، وتىرىك ءسوز جوق» دەپ ۇسىنۋ كەرەك. ول ءۇشىن ۋاقىت، ماڭداي تەردى بەس سىپىرعان ەڭبەك، ەڭ باستىسى، ۇكىمەتتىڭ قامقور كوزى كەرەك»، – دەگەن ەكەن.

«ۇكىمەتتىڭ قامقور كوزى كەرەك» دەگەندى كورە جاتارمىز، ءوز جانىمنان قوسقان، توتەلەي شاۋىپ، شىندىقتان اتتاپ وتكەن جەرىم جوق. ينشاللا، ءبىر اۋىز وتىرىك ءسوز جوق.

– ورىسشا شىققان قۇجاتتار بولۋعا ءتيىس قوي، ەندى...

– شىققانى راس. كەڭەس زامانىندا، سوناۋ 20-30 جىلدارى «كراسنىي ارحيۆ» دەگەن جۋرنالدا، كەيىن، 1961 جىلى «ون التىنشى-ون سەگىزىنشى عاسىرلارداعى قازاق-ورىس قاتىناستارى» دەگەن اتاۋمەن شىققان كىتاپتاردا ابىلاي حان ەسىمى كەزدەسەتىن قۇجاتتار بار. ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز ولاردى ءوز ەڭبەكتەرىندە پايدالانعان. ءالى دە ءۇزىندى كەلتىرىپ، جازعاندارىنىڭ ءدامىن كەلتىرۋ ءۇشىن پايدالانادى.

– بيلەۋشىلەر تۋرالى ءسىزدىڭ: «جامان پاتشا بولمايدى» دەگەن پىكىرىڭىز بار ەدى. وسىنداي جاعدايدا كوز الدىمىزعا ستالين، گيتلەر سەكىلدى بيلەۋشىلەر ەلەستەيدى. ياعني ءستاليندى دە اقتاپ الۋعا بولا ما؟

– «جامان» دەگەندە، قاتارداعى قازاق حان بولمايدى، دەگەنىم. سول ءستالينىڭىز جاي گرۋزين ەمەس، گيتلەرىڭىز جاي نەمىس ەمەس دەگەنىم عوي. ۇمىتىلىڭقىراپ بارا جاتقان ءبىر ءتامسىل بار، «حالقى قانداي بولسا، پاتشاسى دا سونداي» دەگەن نەمەسە، كەرىسىنشە «پاتشاسى قانداي بولسا، حالقى دا سونداي» دەگەن. ءار پەندە – ءوز زامانىنىڭ پەرزەنتى. ءيا، مەن «پەندەلەر» تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. بايىپتاپ قاراساڭىز، وسى سوزدەردەن، ەڭ بولماسا، شىندىقتىڭ ۇشىعىن كورەسىز.

– قازاقستاننىڭ وتكەن 30 جىلىنا، تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بيلىك جولىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

– قازاقستاننىڭ 1991 جىلدان بەرگى وتىز جىلىنا، تۇڭعىش پرەزيدەنتكە بەرەتىن باعامدى ايتىپ قويدىم-اۋ دەيمىن. ەشقانداي عاجايىپ جوق. ءبارى تابيعاتتىڭ قۇبىلىسىنداي، زاڭدى، قيسىندى. سول قيسىنىمەن وكىنىشتى. وكىنگەننەن دە پايدا جوق. وسى وقيعا بيىلعى قاڭتاردا بولماسا دا، كەيىن بولار ەدى. قايعىسى مەن قاسىرەتى، ارينە، باسقاشا دا كورىنۋى مۇمكىن.
ەندى، سول ءوتىپ كەتكەن وتىز جىلىمىزدى بىزگە ەشكىم قايتارىپ بەرمەيدى. «تاۋەلسىزدىك» دەگەن ءسوزدى تەك قانا باس ارىپپەن جازۋشى ەدىم. شاكىرتتەرىمدى دە سولاي ۇيرەتتىم. ولار: «نەگە باس ارىپپەن جازۋىم كەرەك، جالقى ەسىم ەمەس قوي»، دەپ داۋلاساتىن. جوق، سەن ءۇشىن، مەن ءۇشىن، قازاق ءۇشىن تاۋەلسىزدىك – بىرەۋ عانا. باسقا ۇلتتار ءۇشىن جالپى ەسىم، قاتارداعى ءسوز شىعار. ءبىز ءۇشىن ارمان بولعان باقىتىمىز. «ۇلىمىز قۇل بولماي، قىزىمىز كۇڭ بولماي ءوسسىن!» مىنە، تاۋەلسىزدىكتى مەن وسىلاي تۇسىنەمىن. ونىڭ ار جاعىنداعى تۇرمىس، بايلىق-كەدەيلىك، دەموكراتيا، ۇلتارالىق قاتىناس، ت.س. تۇسىنىكتەر ۇساۇ-تۇيەكتەر، ەكىنشى كەزەكتە. مۇمكىن ادام قۇقى دەگەندى قاز داۋىستى قازىبەك بابام جاڭاعى ءبىر اۋىز سوزگە سيعىزعان شىعار.

– وتىز جىلعى شىدامنىڭ ءبىر ساتتە تۇگەسىپ، بۇرق ەتىپ جارىلۋى – ەندى بىزگە وزگەرىستىڭ كەرەك ەكەنىن كورسەتپەي مە؟ وزگەرۋ ءۇشىن وتكەننەن ساباق الۋ كەرەك. وسى قاسىرەت ءبىر تۇلعانى عانا ماقتاپ-ماداقتاپ كوككە كوتەرە بەرۋدىڭ سالدارىنان ەمەس پە؟

– ءوز سۇراعىڭىزعا جاۋاپتى ءوزىڭىز بەرىپ وتىرسىز-اۋ. قالىڭ قازاقتىڭ ويى وسى جانە قاتە دە ەمەس.

– قاڭتار قاسىرەتى تەك ساياسي باسقارۋدىڭ عانا قاتەلىگى ەمەس، مادەني، رۋحاني جاعدايىمىزدى دا كورسەتىپ بەرگەن سەكىلدى. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ارحيۆكە، تاريحتى ساقتاپ قورعاۋعا دەگەن ىنتاسىزدىعى – بولمىستان با، ول باعىتتاعى تاربيەنىڭ جوقتىعىنان با؟

– ۇلى دالانىڭ يەسى – «قاتارداعى» ءاربىر قازاق ەكەنىن تۇسىنبەگەندىك. (قازاق دەگەن ءسوزدى باس ارىپپەن جازىڭىز.) سوۆەتتىك، كوممۋنيستىك يدەولوگيا سارىنىنداعى جالعان ينتەرناتسيوناليزم، وتىرىك دوستىقتى قاعازدىڭ بەتىنە شيمايلاپ جازىپ قويدىق تا، ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداپ كەلدىك. ماسەلەنىڭ مانىسىنە بارمادىق. ءبىلىم جەتپەدى. ونى تەرگەپ، تەكسەرىپ، سەبەپتەر مەن سالدارلاردى سالىستىرا باعالاپ وتىراتىن قوعامدىق عىلىمداردى اياققا باستىق. «اۋەلى – ەكونوميكا، سودان سوڭ عانا ساياسات» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ساۋاتسىز پەندەنىڭ ساندىراعى. ءبىز وقىعاندا، ورىسشاسى: «پوليتيكا – ەست يسكۋسستۆو ۋپراۆلەنيا گوسۋدارستۆوم». وسىندا ءبارى ايتىلعان.

العاشقى جىلدارى «تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قالت-قۇلت ەتكەن قايىعىن شايقامايىق، ءبارى ورنىنا كەلەدى» دەدىك. ۋاقىت وتە بەردى. قازاقتى سىيلامادىق. ۇلتتىڭ ءتىلىن، سالتىن، عۇرىپتارىن سىيلامادىق. بىلە تۇرا قازاقتى باسقا تەپتىك. وكىنىشتىسى – كوشپەي-قونباي قانشاما جىگىتتەردى قۇرباندىققا شالىپ جىبەردىك. مىڭ جىلدىق تاريحىمىزدا مۇنداي سۇمدىق بولعان جوق شىعار...

– تاريحتا حالقىمىزدىڭ جوعالتقان دۇنيەسى از ەمەس، سونىڭ ءبىرى ابايدىڭ كىتاپ تولى ساندىعى. ونىڭ ىشىندە حاكىمنىڭ قولجازبالارى دا بولۋى مۇمكىن. ءسىز وسى ساندىقتى ۇزاق ىزدەدىڭىز، ءىز-دەرەگى بار ما؟ تابىلادى دەپ ۇمىتتەنەسىز بە؟

– ابايدىڭ ساندىعىن ىزدەيتىن ءبىر ادام بولسا، مۇحتار اۋەزوۆ ەدى عوي. ول جوق. ىزدەۋگە شاماسى كەلمەدى. اباي دۇنيەدەن وتكەن 1904 جىلدان باستاپ، قازاقتىڭ باسىنان وتكەن وقيعالاردى قاعازعا ءتىزىپ وتىرىپ، ويلاساڭىز، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاقتىڭ جوق ىزدەۋگە شاماسى كەلمەگەنىن بايقايسىز. بايىز تاۋىپ، ىزدەيتىن سوڭعى 30 جىلىمىزدىڭ ءتۇرى مىناۋ. وسى وتىز جىل بويى ايتىپ كەلەمىن. «مەن!» دەگەنىمە كەشىرىڭىز. سوعان ءبىر مۇسىلمان بالاسى قولداپ، ءۇن قاتقان جوق-اۋ دەيمىن. جازۋشىمىز دا، اقىنىمىز دا كوپ. ءالى دە كەش ەمەس. ىزدەيتىن ادام بولسا، تابادى. مەنىڭ جاياۋ-جالپى ىزدەگەنىم نەگە تۇرادى. پرەزيدەنتكە دەيىن ءسوز سالىپ، سۇرادىم. ابايدىڭ مول مۇراسى ساقتالعان سول ساندىق حح عاسىردىڭ باسىندا عانا قولدى بولدى ەمەس پە؟! ءۇمىت ۇزبەي، قاراجات شىعارىپ ءالى دە ىزدەي بەرۋدى قالايمىن.

– تاريحتى زەرتتەۋ، ورىس وتارشىلىعى، قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى رەسەيدىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى ا. بوروداۆكين تاياۋدا: «رەسەيلىكتەر ءۇشىن موڭعول شاپقىنشىلىعى مەن 300 جىل بوداندىق رەتىندە قابىلدانادى. ارينە، اركىم ءوزىنىڭ تاريحي كوزقاراسىن ۇستانۋعا قۇقىعى بار. باستىسى تاريحي وقيعالاردى سارالاعاندا وبەكتيۆتىلىك بولعانى دۇرىس، تاريحتى بۇرمالاپ، ونىڭ ساياسي ماقساتتا قولدانىپ، ەلدەر اراسىنا سىنا قاعۋعا قولدانباۋ كەرەك. بۇل سونىمەن قاتار وتە نازىك ماسەلەلەر بولىپ سانالاتىن 1916 جىلعى تۇركىستان كوتەرىلىسى، 1920-1930 جىلدارى بولعان اشتىق، ستاليندىك رەپرەسسياعا دا قاتىستى. تاريحتى تاريحشىلارعا قالدىرعان دۇرىس»، – دەدى. ياعني، تاريحقا تيىسپەيىك. ايتپەسە، ارازداسىپ قالۋىمىز مۇمكىن، تاريحتا بولىپ وتكەن جاعدايلار جونىندە پىكىرلەرىمىز ءارتۇرلى، ءتىپتى كەرەعار بولۋى مۇمكىن، دەگەن ەمەۋىرىن تانىتتى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قالاي؟

– عىلىمي تۇسىنىك تۋرالى ايتقاندا، بۇل پىكىردىڭ قاتەسى جوق سياقتى. بىراق، مەن ەلشىنىڭ، باسقا ەمەس، مەملەكەتتىك تۇلعا رەتىندە ەلشىنىڭ: «تاريحتى تاريحشىلارعا قالدىرعان دۇرىس»، دەگەن سوزدەردى تۇسىنەتىن رەسەي ازاماتتارىنا، رەسمي قىزمەت ادامدارىنا باعىتتاپ ايتقانىن تىلەيمىن. قازاق – تاۋبەشىل حالىق. ءجۇز جىل بۇرىنعى، مىڭ جىل بۇرىنعى جەرىمىزدى جوقتامايمىز. ۇلى دالانىڭ وزىمىزگە بۇيىرعان وسى پۇشپاعى دا جەتەدى، دەپ تاۋبە قىلامىز. بىراق، بىزدەن باسقالار جەر سۇراماسىن. ەكىنشىدەن، تاربيە تۇرىندە پايدالانۋ ءۇشىن ناقتى دەرەكتەر كەرەك. كەلەشەككە ساباق بولۋى ءۇشىن كەرەك. سولتۇستىكتەگى كورشىلەرىمىزدىڭ «سولتۇستىك قازاقستان - ورىستىڭ جەرى»، «ءبىز سىيلىققا بەرگەنبىز...» دەگەن سياقتى بىلتىرعى ساندىراقتارى ەستىلە باستاعان كەزدە: بىرنەشە اۆتوردىڭ باسىن قوسىپ، اتاۋىن «ەل مەنىكى، جەر مەنىكى!» دەپ قويىپ كىتاپ جازدىق. كىتاپتا قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ، 1901-1908 جىلدارداعى پەتروپاۆل ۋەزىنىڭ تۇرعىندارى، ياعني قازىرگى ۇرپاقتاردىڭ اتالارى تىركەلگەن. ءارى سول جەرلەردىڭ ەجەلگى اتاۋلارى – توپونيمدەر بار. بۇل تاريحي دەرەكتەر كەرەك بولادى. ەگەر ءبىزدىڭ جەرىمىزگە الدە بىرەۋلەر قىزىعىپ، قول سالاتىن بولسا، دەپ كەلتىردىك. «ساقتىقتا قورلىق جوق!» دەگەنىمىز عوي. سول كىتاپتى جارىققا شىعارۋعا وبلىس اكىمدىگىم قول ۇشىن بەرمەي وتىر.

– ۋاقىت ءبولىپ سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن ەسبول نۇراحمەت،
«Qazaqstan tarihy» پورتالىنىڭ ءتىلشىسى

Abai.kz