كونە تۇركىستاندا بۇگىن-ەرتەڭ الاشورداشىل ءھام تۇرىكشىل قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى سۇلتانبەك قوجانۇلىنا ەسكەرتكىش ورناتىلماق.
ول كىم؟
ۇيات بولاتىن-اق سۇراق. تاۋەلسىزدىك العالى، ەتەگىمىزدى جاپپاساق تا، ەسىمىزدى جيا باستاعالى ءبىراز ۋاقىت. حح عاسىردىڭ باسىندا عۇمىر كەشكەن قازاقتىڭ نەبىر زيالى ازامات، ايتۋلى تۇلعالارى جايىندا ايتىلىپ كەلەدى، جازىلىپ كەلەدى. سۇلتانبپەك قوجانۇلى جايىندا دا از جازىلعان جوق. نەگە ەكەنىن ەل بىلە بەرمەيدى بىراق.
ول كىسى جايىندا العاش كوممۋنيست جازۋشىمىز ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ەسەيۋ جىلدارى» اتالاتىن مەمۋارىنان وقىعانبىز. نە دەيدى سابەڭ جارىقتىق؟ قۇلاق تۇرەلىك.
« - سەن، ءسابيت شىراعىم، - دەدى جاسى ۇلكەن اعالىق اقىلى سياقتى داۋىسپەن، - «پرولەتاريات جازۋشىسى بولام» دەگەندى قويسايشى! ساكەن عوي، وسى جوق نارسەنى بار قىلام دەپ جۇرگەن. ەڭ الدىمەن، سول ساكەننىڭ ءوزى بولا المايدى عوي پرولەتاريات جازۋشىسى.» (س.مۇقانوۆ «ەسەيۋ جىلدارى»، 1964. 160-بەت.)
«سۇلتانبەكتىڭ بۇل سوزىنەن شىعارعان قورىتىندىم: «نەنايشۆيليدى كەتىرەم دە، ورنىنا ءوزىم بولام». ودان اڭعارتايىن دەگەنى - دەپ جورىدىم ىشىمنەن - «كىم ەكەنىمدى تانىپ قوي» دەۋى عوي، «مەنەن ىعىسىپ ءجۇر» دەگەنى عوي، «ايتپەسە - وڭدىرمايمىن» دەۋى عوي.» (161-بەت.)

كونە تۇركىستاندا بۇگىن-ەرتەڭ الاشورداشىل ءھام تۇرىكشىل قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى سۇلتانبەك قوجانۇلىنا ەسكەرتكىش ورناتىلماق.
ول كىم؟
ۇيات بولاتىن-اق سۇراق. تاۋەلسىزدىك العالى، ەتەگىمىزدى جاپپاساق تا، ەسىمىزدى جيا باستاعالى ءبىراز ۋاقىت. حح عاسىردىڭ باسىندا عۇمىر كەشكەن قازاقتىڭ نەبىر زيالى ازامات، ايتۋلى تۇلعالارى جايىندا ايتىلىپ كەلەدى، جازىلىپ كەلەدى. سۇلتانبپەك قوجانۇلى جايىندا دا از جازىلعان جوق. نەگە ەكەنىن ەل بىلە بەرمەيدى بىراق.
ول كىسى جايىندا العاش كوممۋنيست جازۋشىمىز ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ەسەيۋ جىلدارى» اتالاتىن مەمۋارىنان وقىعانبىز. نە دەيدى سابەڭ جارىقتىق؟ قۇلاق تۇرەلىك.
« - سەن، ءسابيت شىراعىم، - دەدى جاسى ۇلكەن اعالىق اقىلى سياقتى داۋىسپەن، - «پرولەتاريات جازۋشىسى بولام» دەگەندى قويسايشى! ساكەن عوي، وسى جوق نارسەنى بار قىلام دەپ جۇرگەن. ەڭ الدىمەن، سول ساكەننىڭ ءوزى بولا المايدى عوي پرولەتاريات جازۋشىسى.» (س.مۇقانوۆ «ەسەيۋ جىلدارى»، 1964. 160-بەت.)
«سۇلتانبەكتىڭ بۇل سوزىنەن شىعارعان قورىتىندىم: «نەنايشۆيليدى كەتىرەم دە، ورنىنا ءوزىم بولام». ودان اڭعارتايىن دەگەنى - دەپ جورىدىم ىشىمنەن - «كىم ەكەنىمدى تانىپ قوي» دەۋى عوي، «مەنەن ىعىسىپ ءجۇر» دەگەنى عوي، «ايتپەسە - وڭدىرمايمىن» دەۋى عوي.» (161-بەت.)
«اقىرى، ءبىر ستانتسياعا توقتاعاندا عانا قوجانوۆتىڭ سالون-ۆاگونىنا بارىپ، بىرنەشە ساعات ادەمى ءماجىلىس جاساپ قايتتىق. سوندا كورسەم، سۇلتانبەك شىنىندا دا ادامشىلىق قاسيەتتەرى مول، ويىنشى، كۇلكىشى، ازىلقوي، كەڭەسقور، ادەبيەت پەن كوركەمونەردى سۇيەتىن كىسى ەكەن.» (162-بەت.)
« - سۇلتانبەك قوجانوۆ، - دەپ جاۋاپ بەرەدى اناۋ، بۇل ارا - ونىڭ تۋعان جەرى. اتا-بابالارى - وسى ەلدىڭ قوجالارى. رەۆوليۋتسيادان بۇرىن رەسمي قاعازداردا «پەروۆسكي» اتالىپ كەلگەن قالانى، سوۆەت تۇسىندا «اقمەشىت» اتاتقان دا سول. ەندى، ەرتەڭ اشىلعالى وتىرعان 5-سەزدە «قىزىلوردا» اتاتىپ، قازاقستان استاناسى جاساتپاق تا، شاماسى كەلسە ادەمى قالاعا اينالدىرماق» (168-بەت).
شىندىققا ءبىرى جاناسىپ، ءبىرى جاناسپايتىن بۇل سۋرەتتەۋلەر مەن سيپاتتاۋلار اسا كورنەكتى جازۋشىمىز ءسابيت مۇقانوۆتىڭ كوزىمەن بەرىلگەن سۇلتانبەك قوجانۇلىنىڭ كەلبەتى. ارينە، سابەڭ جارىقتىق «جەكە ادامعا تابىنۋ» زاردابىنان 1938 جىلى اتىلىپ كەتكەن ايتۋلى تۇلعانى اقتاعىسى، جاقتاعىسى كەلىپ وتىرماعانى امبەگە ايان. ادەبيەت كوگىنە «تاپ ماعان بەسىكتە جاتقاندا بەلگى تاققان!» دەپ دۋىلداتىپ شىققان كوممۋنيست جازۋشى سۇلتانبەكتى كەڭەس وكىمەتىنىڭ حاس دۇشپانى كورەدى. سوعان قاراماستان ءسابيت مۇقانوۆ مەمۋارىنىڭ وزىندە سۇلتانبەك قوجانۇلى جوتالانىپ كورىنەدى. كەزىندە جامانداۋ سيپاتىندا ايتىلعان شىندىق زامانانىڭ توڭكەرىلىپ تۇسۋىنە بايلانىستى بۇگىنگى كۇنى ءتىپتى سۇلتانبەكتەي قايراتكەردىڭ ازاماتتىق بولمىسىن اسقاقتاتا تۇسەتىندەي. سىنشىل سۋرەتتەۋدىڭ وزىنەن قازاعىم، ۇلتىم، جۇرتىم دەپ سوققان جالىندى جۇرەكتىڭ قان سوعىسى ايقىن اڭعارىلىپ جاتىر. سىنشىل بەيىلمەن جازۋىنا قاراماستان ءسابيت مۇقانوۆقا وسىدان سوڭ ريزاشىلىق سەزىممەن قاراعىڭ كەلەتىنىن قايتەرسىڭ؟!
بىردە بەيسەكەڭنىڭ كوڭىلىن سۇراپ ماسكەۋدەن نۇرتاس وڭداسىنوۆ كەلدى. (قوناەۆ استىنا مىنگىزىپ قويعان «ۆولگا» اۆتوكولىگى ەسىك الدىندا قاڭتارۋلى تۇر. ەكەۋى تاشكەنتتە جەتىم بالالار ۇيىندە بىرگە تاربيەلەنگەن مۇڭلىقتار. باياعىدا اتىلىپ كەتكەن الاشتىڭ ءبىرسىپىرا ازاماتتارى اڭگىمە ارقاۋىنا اينالدى. بەيسەكەڭ ماعجاندى، نۇرتاس سۇلتانبەكتى اتادى. ەكەۋىنىڭ دە كوزى سۋلاندى. «ولاردىڭ ءبارى دە قاشان اقتالعان. قورقىپ اڭگىمە ەتە الماي وتىرعان ءوزىمىز»، - دەپ سالدى كوزى شاپىراشتانعان بەيسەمباي كەنجەباەۆ. قايراتكەرسىپ جۇرگەن، كوسەم جازۋشى اتانىپ جۇرگەن بىرەر ازاماتتى سىباپ سالدى. «تۇرار جايىندا جازىلا باستادى. ەندى ءبارى دە اقتالار، جازىلار، حالىقپەن قايتا تابىسار. سابىر قىلايىق، بەيسەمباي!» - دەدى سابىرلى نۇرەكەڭ. «مەن ۇستازىم ماعجاننان باس­تاپ كورگەن، بىلگەنىمدى ەستەلىك ەتىپ جازدىم. گازەتتەر باسپايدى. قورقادى. سوسىن ءبىر داناسىن ارحيۆكە وتكىزىپ، ءبىر داناسىن بالامنىڭ قولىنا بەرىپ قويدىم» دەپ، بەيسەكەڭ ماعان سىلتەمە جاسادى. شىن زيالى، ءوزارا سەنىسكەن ەكى قاريا بەيسەكەڭ جازعان ەستەلىككە شۇقشيدى. ءاي، ءبىر ايىز قانار اڭگىمە بولدى-اۋ، شىركىن!
ەكى قاريانىڭ اڭگىمەسىنە دەن قويسام، قازاق قايراتكەرى ىشىندە سۇلتانبەك قوجانۇلىنداي كوزى اشىق، وقىعان-توقىعانى مول، ۇلتشىل، حالىقشىل، تۇرىكشىل تاباندى قايراتكەر سيرەك، تىم سيرەك!
اقساقالدار ينستيتۋتى ءالى قۇلاماعان، قۇردىمعا كەتپەگەن كەز. ءبىر بيازى سويلەيتىن ادەمى قاريا ءجيى كەلەر ەدى بەيسەكەڭە. ەكەۋى «قازاقتىڭ مەملەكەتتىك بىرىككەن باسپاسىندا» بىرگە ىستەپتى، بىرىنەن كەيىن ءبىرى باسقارىپتى اتالعان باسپانى. ول - عالىم احمەدوۆ نىس­پىلى قاريا! ءاي، باياعىنىڭ وقىمىستى، زيالى تۇلعاسى ەدى-اۋ عالەكەڭ. ول ايتقان اڭگىمەنىڭ ءبىرىن ەسكە الايىنشى:
«موسكۆادا لەنين باسقارىپ وتىرعان ءبىر جينالىستىڭ سۇلتانبەك قوجانۇلى ۇستىنەن ءتۇسىپتى. كەزدەيسوق كەلىپ قالعان ول دايىندىقسىز سويلەپ كەتىپتى. سوندا ونىڭ سوزىنە ايىزى قانعان لەنين:
جولداس حوجانوۆ، ياپىر-اي، قازاقتاردىڭ ءبارى دە وزىڭدەي ءبىلىمدى مە؟ - دەپ سۇراعاندا سۇلتانبەك مۇدىرمەستەن:
ۆلاديمير يليچ، سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ناشارى مەن... ، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
ستالينمەن ول كىسى «سەن» دەپ سويلەسەدى ەكەن.
القالى جيىندا ستالين:
جولداس حوجانوۆ، موسكۆاعا وقۋعا كەل، ءبىلىمىڭدى كوتەرۋىڭ كەرەك ، - دەيدى.
ءوزىڭ وقى. مەن سەميناريانى ءبىتىردىم، سەن ونىڭ ەكى كلاسىن عانا تاۋىستىڭ عوي، - دەپتى سوندا سۇلتەكەڭ».
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى «الاشوردا» اقتالىپ مارە-سارە بولىپ جاتقان ءساتىمىز. «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي-ءۇيى». حالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ساباعى ءوتىپ جاتىر. تاقىرىپ - «الاشوردا وكىلدەرىنىڭ اياۋلى جارلارىمەن كەزدەسۋ». اپانعا تۇسكەن اققۋلار! ءىرى دەنەلى قاراتورى كەيۋانا مىنبەرگە شىقتى دا قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى سۇلتانبەك قوجانۇلى جايىندا ايتا باستادى. ەشكىمدى جازعىرمادى. ءوزىنىڭ تۇرمەگە قامالىپ، لاگەرگە ايدالعان ازاپتى-دوزاقتى ومىرىنەن قىسقا قايىرىپ سويلەدى. ەتەگى جاسقا تولمادى. جىلامادى. ەسەسىنە سابىرلى ءسوزى جۇرتتى جىلاتتى. ەشكىمدى كىنالامادى. تىڭداپ وتىرعان جۇرت كەلەڭسىز ىسكە جول بەرگەن كەڭەستىك قوعامدى كىنالادى. اقىرىندا، «اقىر-اياعى ءبارى قايىر. ەندى حالقىمنان جالعىز ءوتىنىشىم بار - اتىلىپ كەتكەن ازاماتتارىڭدى الالاماي-بولمەي تۇگەل اقتاپ، ەڭبەگىن ەل كوزىنە شىعارساڭدار...» - دەپ اياقتادى ءسوزىن الگى كەيۋانا. اياۋلى انا - سۇلتانبەكتەي عاجاپ قايراتكەردىڭ جارى - گۇلاندام اپاي بولاتىن.
«جاڭا سويلەگەن كۇلاندام مەنىڭ ابىسىنىم ەمەس، ەنەم. تۇپ-تۋرا سولاي، ەنەم! مەن كۇلاندام اپايدىڭ قولىنا كەلىن بولىپ تۇسكەنمىن. ايتىپ جۇرگەن «تەمىر ناركوم» تەمىربەك جۇرگەنوۆ مەنىڭ قولىمنان ۇستاپ، جەتەلەپ الىپ كەلىپ سۇلتانبەك اعايدىڭ ۇيىنە تۇسىرگەن. وڭ-سولىمدى تانۋىما كۇلاندام ەنەمىز كوپ ىقپال جاسادى. ءبىز ۇزاق ۋاقىت سۇلتەكەڭدەي ۇلى ادامنىڭ ۇيىندە، ولارمەن ءبىرىمىز بالاسى بولىپ، ءبىرىمىز كەلىنى اتالىپ ءبىر شاڭىراق استىندا بىرگە تۇردىق. بىراق مەن سورلى «تەمىربەك - حالىق جاۋى» اتالىپ، ۇستالىپ، قامالعاندا، ساياساتتىڭ سۇرقيا سوزىنە سەنىپ قالىپ، ەرىمنەن باس تارتقاندا، كۇلاندام جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ تۇندەلەتىپ كەلىپ «مۇنىڭ نە، سەنىڭ؟» - دەپ مەنى رايىمنان قايتارعان ادام...»
اشىندى ءسوز ايتىپ تۇرعان ادام - ەسىمى تاريحتا قالعان ەڭ العاشقى مادەنيەت ناركومى - تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ جارى - دارىگەر دامەش ەرمەكوۆا!
اياۋلى انالار ەگىلىپ سويلەدى، توگىلىپ سويلەدى. جىلاپ سويلەدى، جىلاتىپ سويلەدى.
ءجا، جەتەر. زامانداستارىن، كوزكورگەندەرىن سويلەتىپ بولدىق. بايقاپ وتىرعانىمىزداي، ءبىرى جاقسى كورەدى ەكەن، كەلەسىسى جەك كورەدى. ءبىر عاجابى كوزقاراسى جونىنەن لاگەردىڭ ەكى جاعىنداعى ادامداردىڭ ەكى پاراسى دا سۇلتانبەك قوجانۇلىن «الاشورداشىل» دەپ جەك كورەدى، «الاشورداشىل» دەپ جاقسى كورەدى. قايتەرسىڭ، دۇنيەتانىمنىڭ بيلىك الۋى.
اسىرەسە، ءسابيت مۇقانوۆ، بەيسەمباي كەنجەباەۆ. ءوزىم جان تارتىپ جاقسى كورەتىن ەكى ادامنىڭ كەرەعار پىكىرى ماعان اۋىرلاۋ ءتيدى.ىشىمدە اۋدارىسپاق وينايدى. تۇسىنەم. سابەڭ جارىقتىق كوممۋنيست، بولشەۆيكتىك كوزقاراس يەسى. بەيسەكەڭ مەن نۇرەكەڭ «الاششىل» مۇڭلىق تۇلعا.
سونىمەن سۇلتانبەك قوجانۇلى كىم؟
ءبىز ۇياتتى سۇراعىمىزدى قايتالاپ قويامىز.
سۇلتانبەك قوجانۇلى 1894 جىلى، قازىرگى سوزاق جەرىندە، اقسۇمبە اۋىلىندا تۋعان.
1906-1910 جىلى تۇركىستانداعى ءتورت جىلدىق باستاۋىش ورىس-تۇزەم مەكتەبىندە، 1910-1913 جىلى سول تۇركىستانداعى ءۇش سىنىپتىق ورىس-تۇزەم ۋچيليششەسىندە وقىدى.
ۇلى «جىبەك جولىنىڭ» بويىندا جاتقان، كۇللى «تۇرىك دۇنيەسىنىڭ رۋحاني استاناسى - تۇركىستان» (ن.نازارباەۆ) ازەلدەن مادەنيەت وشاعى، ءىلىم-ءبىلىم نۇرىن شاشقان جەر. بالا سۇلتانبەكتى تۇركىستاندا اعارتۋشى سادىق وتەگەنوۆ تاربيەلەدى. ول قازاقتان شىققان العاشقى ءبىلىمپاز سەرالى لاپين، مۇستافا شوقاي، قوڭىرقوجا قوجىقوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتۇلىمەن سۇيەك شاتىس، ءارى دوس-جار كىسى.بالا جاسىنان سۇلتانبەكتىڭ «كەتپەن تۇياق كەمەڭگەر» دەرلىك ايتۋلى الاش ازاماتتارىمەن تانىس، ءبىلىس، كەيىن ۇزەڭگىلەس قىزمەت ەتۋىنىڭ سىرى مىنە وسىندا. جارى گۇلاندام - سەرالى ءلاپيننىڭ قىزى.
سۇلتانبەك 1913-1917 جىلدارى تاشكەنت قالاسىندا مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا وقيدى. تۇرىكشىل جاستاردىڭ «كەڭەس» ۇيىمىن قۇرىپ، باسقارادى. 1917-1918 جىلدارى «تۇركىستان اۆتونومياسى» قوزعالىسىنىڭ مۇشەسى، مۇستافا شوقاي نەگىزىن قالاعان «بىرلىك تۋى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى. اتالعان ءباسپاسوزدى قولمەن قۇرعان، باسقارعان ءۇش كىسى. مۇستافا شوقاي، حايرەتدين بولعانباەۆ، سۇلتانبەك قوجانۇلى. «بىرلىك تۋى» ستامبۋلداعى «ساباق» گازەتىمەن بايلانىسىپ جاتقان تۇرىكتىك تىنىسى مەيلىنشە كەڭ باسىلىم. مۇستافا شوقايدىڭ «ءبارىمىزدىڭ قۇبىلامىز - ءوزىمىزدىڭ اتا جۇرتىمىز، ولكەمىز تۇركىستان بولماق! تۇركىستان ءۇشىن ءولۋ، تۇركىستان ءۇشىن جان بەرۋ - بارىمىزگە ءبىر مۇحاببات، ءۋازيفا بولماق. مۇنى ۇمىتپاۋ كەرەك!» - دەگەن تولعانىسىنىڭ باسىندا تۇرعان «بىرلىك تۋى» بۇل! 1918 جىلى «تۇركىستان اۆتونومياسىن» قىزىل بولشەۆيكتەر پۋلەمەتپەن اتقىلاپ، جازىقسىز بۇقارانى قىناداي قىراتىن قايعىلى ءسات، ونى تاماشا پۋبليتسيست، سۇلتانبەكتىڭ دوسى حايرەتدين بولعانباەۆ: «31 عينۋاردان 10 فەۆرالعا شەيىنگى كۇندەر تۇركىستان حالقىنىڭ ەسىنەن ومىرىندە شىقپاس. ول كۇندەردە ادام-حايۋان ءوزىنىڭ بەت اۋزىن تۇركىستان حالقىنا اشىق كورسەتتى.
ول كۇندەر - تۇركىستان تاريحىندا سيامەن ەمەس، قانمەن جازىلاتىن كۇندەر.
ادام ءپىشىندى جىرتقىشتاردىڭ ول كۇندەردە قوقاندىق كوشەلەرىندە ىستەگەن سۇمدىقتارىن ەستىگەندە دەنەڭ تۇرشىگىپ، قانىڭ مۇزدايدى. جۇگەنى سىپىرىلىپ، مەيىرىمى كەتكەن، اۋزى كوپىرىپ، كوزى قىزارعان ادام-حايۋان قوقاندىق كوشەلەرىندە قۇتىرعان قاسقىرداي كارىنى، ەركەكتى، ايەلدى تالعاماي قىرعان كۇندەر - ول كۇندەر».
«ياپىرماي، وسى سىقىلدى ۇلكەن ماسقارا زور سۇمدىق كۇندەرىن دە تۇركىستان حالقى ءبىر ۋاقىت ۇمىتار ما ەكەن!
جوق! مىڭ قابات جوق!»
«سورلى تۇركىستان! سەن كەشە بوستاندىق بولدى، تەڭدىك كۇنى تۋدى دەپ قاشانعى جوعالتقان ەركىندىگىڭە تالپىندىڭ عوي. سەن رۋسسيانىڭ ۇلكەن وزگەرىسىنىڭ بۋىنا جەلىگىپ، باياعى ايبىنى كۇشتى تەمىرىڭ مەن اقىلى دانا بابىرلارىڭدى ەسىڭە الدىڭ عوي.
جوق، بوسقا الدانعانسىڭ! شەتتەن كەلگەن بۋمەن ولگەن تەڭدىك تىرىلمەيدى. سەن ول تەڭدىكتى شىن وكسىپ، انىق ساعىنعان بولساڭ، وزگەرىس بۋى وزىڭنەن شىقسىن!
سىرتتان - رۋسسيادان، ەۋروپادان كەلگەن وزگەرىس بۋى ساعان ءال بولمايدى. سەن ءالى توڭسىڭ، كۇنىڭ ىستىق بولسا دا ساعان ءالى بوستاندىق بۋى كىرگەن جوق. ەندى مىنا كوز الدىڭدا سۋداي اققان كىناسىز قاندار سەنىڭ بويىڭا جىلۋ جۇگىرتسە، سوندا سەن جىلىناسىڭ. سوندا عانا سەن تەمىرلەرىڭ مەن بابىرلارىڭدى كورەسىڭ.
- اھ! اينالا قان ساسيدى!
ەندى مەن بۇل قاندى كورىپ بۇرىنعىداي توڭ بولىپ قالا المايمىن.
بۇل قان مەنى ۇيىقتاتپايدى. بۇل قان كوز الدىمدا تۇرعاندا قالىڭ ماقتالى ءدۇريا كورپەنى جىلى جامىلىپ جاتا المايمىن. تۇنشىقتىرادى... تۇسىمە ەنەدى.
ادام ءپىشىندى جىرتقىشتاردىڭ تۇلا بويلارى قان ساسيدى!
ولاردىڭ قولدارىنا جۇققان مۇسىلمان قانى ءالى كەتكەن جوق.
ءبىزدىڭ ۇلتىن ساتىپ، دىننەن بەزگەن بۇرالقىلار سولاردىڭ قولدارىن قىسىپ، اۋىزدارىن ءسۇيىپ ءجۇر-اۋ!
ۇياتسىزدار!.. يمانسىزدار!.. كىممەن جولداس بولىپ جۇرسىڭدەر؟!
دوستارىڭنىڭ قولدارىنداعى جوساداي قىزىل بوياۋ نە ەكەنىن بىلەسىڭدەر مە؟
ول - سەندەردىڭ باۋىرلارىڭنىڭ قانى... الدە سەندەر قابىلدىڭ سارقىتىن ءىشىپ، ءوز باۋىرىن ءوزى باۋىزداعان، ءوز ۇلتىنان ءوزى بەزگەن شوقىندىسىڭدار ما؟!
دەنى دۇرىس باۋىرلارىم! ولارعا جولاما! ولاردىڭ تۇلا بويلارى قان ساسيدى» - دەپ اشىنا («تۇلا بويلارى قان ساسيدى...») جازعان ەدى.
ولارعا ىلەسە شىعىپ، قاتار ءجۇرىپ، قاناتتاس كەلە جاتقان سۇلتانبەكتىڭ دۇنيەتانىمىن شايقاپ، تۇرىكشىلدىك سيپاتتا قالىپتاعان دا «باتىس تۇركىستاندا» ءوتىپ جاتقان وسىنداي سۇمدىق قانقۇيلى وقيعالار. «باتىس تۇركىستاندى» بولشەۆيكتەر كەيىن «ورتا ازيا» اتاندىرۋىنا قاراماستان ول كەزەڭدى كوزىمەن كورگەن قازاق، وزبەك، تاجىك، تۇركمەن، قىرعىز، باشقۇرت ازاماتتارى تۇرىكشىل رۋحتا ەرجەتتى، تۇرىكتى سۇيگەن جۇرەكپەن ءومىر ءسۇرىپ ءوتتى مىناۋ جالعاننان. سۇلتانبەكتىڭ سول جىلدارى قويان-قولتىق ارالاسقان ازاماتتارى مۇستافا شوقاي، زاكي-احمەت ءۆاليدي توعان، ءجۇسىپ اقشورا سياقتى تۇرىكشىل تۇلعالار.
كەيىن كەلە زامانا زەيىلىنە قاراي كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىندا بولىپ، كەڭەستىك جۇيەدە ءتۇرلى باسشىلىق قىزمەتتەردە جۇرۋىنە قاراماستان سۇلتانبەك قوجانۇلىنىڭ ۇلتشىل-الاشورداشىل، ءتىپتى تۇرىكشىل كوزقاراسىنان تايماۋىنىڭ سىرى وزىنەن-ءوزى وسىدان كەيىن تۇسىنىكتى بولادى.
سول ارداقتى تۇركىستان ءوڭىرىن 1918 جىلى اشتىق جايلادى. ءتۇرلى كۇرەس-كوتەرىلىس، سويقاندى سوعىس زاردابى سوعان اكەلدى. س.قوجانۇلى ۇلت ۇستىنە جۇت شوككەندە اشارشىلىقپەن كۇرەس كوميسسياسىن باسقاردى.ورىنبور - تاشكەنت تەمىرجولىمەن جەتكەن استىقتى جول بويى توناعان جولبيكە ساۋداگەرلەرمەن كۇرەس، اشتىقتان قالاي امان شىعۋعا بولاتىنىن ايتىپ جازعان ماقالا - قارعاداي قوجانۇلىنىڭ قالامگەرلىك تە، قايراتكەرلىك تە جولى. الاش ازاماتى ەل-جۇرت كوزىندە ادالدىعىمەن، ادىلدىگىمەن ەرەكشە تۇلعالانا تۇسەدى. ول قايراتكەرلىك جولعا وسىلاي كەلدى.
تاراتىپ ايتساڭ تالايعا كەتەر قايراتكەر ءومىر جولىن قىسقا شولساق، 1918-1919 جىلدارى تاشكەنت قالاسىنداعى پەداگوگيكالىق كۋرستىڭ وقىتۋشىسى، 1919-1920 جىلدارى تۇركىستان ۇيەزدىك ءبىلىم بەرۋ باسقارماسىنىڭ نۇسقاۋشىسى، ۇيەزدىك-قالالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، سىرداريا وبلىستىق توڭكەرىس كوميتەتىنىڭ توراعاسى، 1920 جىلى تۇركىستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ىشكى ىستەر، اعارتۋ، جەر-سۋ كوميسسارى، تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، توراعاسى، «اق جول» گازەتىن ۇيىمداستىرۋشى، باس رەداكتورى، جەتىسۋدى وتارشىلداردان تازارتۋ جونىندەگى كوميسسيا توراعاسى (ۇلتشىلدىعى، تۇرىكشىلدىگى ءۇشىن ماسكەۋدىڭ قاھارىنا ىلىگەتىنى وسى ءسات), 1924 جىلى قازاق وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى، 1925 جىلى قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، بكپ(ب) وك-ءنىڭ ۇلت رەسپۋبليكالارى مەن وبلىستارى بويىنشا جاۋاپتى نۇسقاۋشى، بكپ(ب) ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ ۇگىت، ناسيحات جانە ءباسپاسوز ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى... وقىتۋشى ۇستاز بولىپ باستالعان جول توراعا، مينيستر، باس رەداكتور بولىپ بۇكىلوداقتىق ورەدە جالعاسىپ جاتتى. قازاقتىڭ قارشاداي قايراتكەرىنىڭ ءوسۋ قارقىنى - «قۇس جولىنداي» اپ-ايقىن ەكەن-ا، شىركىن!
الايدا قايدا، قانداي قىزمەتتە جۇرسە دە ۇلتتىق بولمىستان اينىماعان، تۇرىكتىك ۇستانىمنان تايماعان، ءتىپتى ي.ۆ.ستالين سىندى «قانشەڭگەلدىڭ» بەتىنە قاسقايا قارسى تۇرىپ ءوزىنىڭ حالىقشىل پىكىرىن اياماي، ايانباي ايتاتىن تاباندى ازاماتتىڭ ەندى كەلىپ مانساپ بيىگىنەن قۇلدىراۋى دا سونداي شاپشاڭدىقپەن جۇرە باستايدى. 1929 جىلى ورتا ازيا ماقتا-يرريگاتسيا پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن قۇرىپ، ديرەكتورى بولىپ قىزمەت اتقارادى. 1931-32 جىلى «ورتا ازيا ماقتا ورتالىعىنىڭ» باسقارما توراعاسى، «وداقماقتادايىنداۋ» باسقارماسىنىڭ ورىنباسارى. 1933-34 جىلدارى كسرو جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسى حالىقتىق باقىلاۋ كوميتەتى توپ جەتەكشىسىنىڭ ورىنباسارى، كەڭەستىك باقىلاۋ (موسكۆا) كوميتەتىندە ماقتا جونىندەگى باقىلاۋشى، وداقتىق جەر-سۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ ورتا ازياداعى وكىلى، وزبەكستان ماقتا ترەسى ديرەكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى! ودان كەڭەستىك باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ وزبەكستانداعى وكىلەتتى وكىلىنىڭ ورىنباسارلىعىنا اۋىستىرىلادى...
ىلگەرى-كەيىندى اتقارعان قىزمەت ءورىسى مىنە وسىنداي! الايدا قىزمەتتى تاقىمعا باسار مانساپ دەپ ەمەس، حالىققا قىزمەت ەتۋدىڭ جولى دەپ بىلگەن ول قاي-قاي ورىنتاقتى دا بيىك ورەگە كوتەرىپ ەڭبەكتەنىپتى.
سونداي-اق، ءبىرىنشى قىرعىز-قازاق (1917 ج.) سەزىنە، بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جيىنىنا، تۇركىستان ولكەلىك پارتيا ۇيىمىنىڭ V سەزىنە، بۇكىلوداقتىق ءىح كەڭەستەر سەزىنە (1921 ج.). (ۆ.ي. لەنينمەن جەكە جۇزدەسىپ، اڭگىمەلەسەتىن ءساتى.), كەڭەستەر وداعى كوممۋنيستىك پارتياسى ح، ءحىىى، ءحىV سەزدەرىنە، تۇركىستان كوممۋنيستىك پارتياسى V-ءVىىى سەزدەرىنە، تۇركىستان رەسپۋبليكاسى كەڭەستەرى ءىح-ءحىىى سەزدەرىنە دەلەگات بولىپ سايلانادى. بۇگىنگىدەي اۋزىن قالتاسىنا سالىپ قوياتىن «قالتا» دەپۋتاتى، «قالتا» دەلەگاتى بولماعان بىراق. بارىنشا اۋقىمدى اۋديتوريالاردا حالىق مۇڭىن مۇڭداپ ءتىلىپ، قىرقىپ سويلەيدى. قىزىل كوممۋنيستەردىڭ تالقانى قىزىپ، لەنيننىڭ كەشىرىم بەرۋىنە قاراماستان ي.ۆ.ستالين «الاشوردا» ۇيىمىن قۋعىنداپ، الدىن اتىپ، اياعىن «يتجەككەنگە» ايداتىپ جاتقاندا م.جۇمابايۇلى ولەڭدەر جيناعىنا العىسوز جازىپ، كىتاپ ەتىپ باستىراتىن باتىرلىعىن ايتىڭىز سۇلتەكەڭنىڭ! باشقۇرتستاندىق تاتار «ۇلكەن تۇركىستان فەدەراتسياسى» يدەياسىنىڭ اۆتورى - تاس تۇرمەدە جاتقان ميرسايد سۇلتانعاليەۆتى ء(وزى ي.ۆ.ءستاليننىڭ دوسى.) كۇللى تۇرىك قايراتكەرلەرى (قازاقتار دا بار.) «كورسەتىپ» جاتقاندا، تۇرىكتىك تۇلعا اتالىپ كەلگەن تۇرار رىسقۇلوۆ ي.ۆ.ستالينگە «دونوس» جازىپ، الاشوردانى ساتا باستاعاندا، ساتپاعان، جاقتاعان ەرلىگىن ايتىڭىز سۇلتەكەڭنىڭ! پا، شىركىن! ركپ(ب) وك-ءنىڭ ۇلت رەسپۋبليكالارى مەن وبلىستارىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىمەن وتكىزگەن ءىV كەڭەسىندە تۇركىستانداعى وتارشىلدىقتىڭ زارداپتارى تۋرالى سويلەپ، ءستاليندى سىناپ، ءستاليننىڭ سىنىنا ۇشىرايتىنىن قايتەرسىڭ؟! تكپ وك، تكپ وبك، ركپ(ب) وك ورتازبيۋروسى، ءتۇر واك پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەلەرى جانە تاشكەنتتەگى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن ءبىرىنشى كەڭەستە (1924 ج.) «ورتا ازيا فەدەراتسياسى تۋرالى يدەيالىق تۇجىرىمداماسىن» ۇسىنۋى، كەزىندە تاس-تالقان ەتىپ سىنالعان - «ۇلكەن تۇركىستان فەدەراتسياسى» يدەياسىن قايتا ءتىرىلتۋ! جۇرەكجۇتقاندىق!
دەموكراتيادان ادا، توتاليتارلىق جۇيەگە «جۇرەكجۇتقان» جاندار، حالىق قامىن جەگەن اقىق قايراتكەرلەردىڭ كەرەگى جوق ەدى ول كەزدە. اقىن، كوسەمسوزشى، اۋدارماشى، ادەبيەتشى، ءبىر قازاقتىق قانا ەمەس، كۇللى تۇرىكتىك ورەدەگى مەملەكەت، قوعام قايراتكەرى سۇلتانبەك قوجانۇلى 1937 جىلى 16 شىلدە كۇنى «وزبەكستان ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك باسقارماسىنىڭ» شەشىمىمەن قاماۋعا الىندى. ءسويتتى دە قوعامدى جەكە بيلەۋى دەندەپ، ايىقپاس دەرتكە اينالعان ءستاليندى سىنايتىن جۇرەكجۇتقان ساباز، تۇرىكشىل تۇلعا 1938 جىلى 8 اقپان كۇنى «كسرو جوعارعى سوتى اسكەري كوللەگياسىنىڭ» ۇكىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ەكى كۇننەن كەيىن اتىلدى.
ءسويتىپ تۇركىستان تۇلەگى سۇلتانبەك قوجانۇلى «ۇلكەن تۇركىستان» ءۇشىن كۇيدى...
بۇگىن-ەرتەڭ تۇركىستاندا «يگى­لىك» قايىرىمدىلىق قورىنىڭ ۇيىم­داستىرۋىمەن سۇلتانبەك قوجانۇلىنا ەسكەرتكىش اشىلماق. يگىلىكتى ءىس. ال مەملەكەت تاراپىنان سۇلتانبەكتەي وزگە (سىڭارى) ەگىزى جوق، ەرەن تۇلعاعا ەسكەرتكىش قاشان قويىلار؟

قۇلبەك ەرگوبەك

تۇركىستان قالاسى

"تۇركىستان" گازەتى