قازاقستان ەگەمەندىككە قول جەتكىزگەلى بەرى الەمدەگى ساياسي، ەكونوميكالىق، قوعامدىق جاعداي مەن احۋالدا وزىنە ءتىيستى ورنىنا يە بولدى. وسى وزىمىزگە تيسەلى ورنىمىزدى الەمگە  مادەنيەتىمىز بەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىم جاعىنان تانىتۋ ءۇشىن دە باق-تىڭ تەڭدەسسىز ۇلەسى بار. دۇنيە جۇزىندە جاھاندانۋ ءداۋىرى XXI عاسىردا ورىن الدى. كوپتەگەن ءىرىلى-ۇساقتى مەملەكەت ءوز الدىنا تاۋەلسىزدىگىن الىپ، جاڭا عاسىردىڭ ەسىگىن جاڭا لەپپەن اشتى. مىنە، سول مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا ءبىزدىڭ ازات ەلىمىز قازاقستان دا بار. بۇل جاڭا ءداۋىر عاسىرى بۇكىل الەمدى جاھاندانۋ داۋىرىنە الىپ كەلدى، بارلىق ەل دامۋ جولىندا ءبىلىم اياسىن كەڭەيتۋدە. ءتۇرلى تەحنولوگيالار، ءتۇرلى جاڭا عاسىرلىق توپتامالار جارىق كورۋدە. وسىنداي ۇتىمدى جاڭالىقتار كوبەيگەن سايىن باق قىزمەتتەرىنىڭ اۋقىمى كەڭەيە تۇسكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. جاڭالىقتىڭ جارشىسىنا اينالىپ، ەلىنىڭ دامۋ ءساتىن حالىققا بارىنشا جەتكىزۋ جولىندا باق وكىلدەرى ايانباي ەڭبەك ەتتى.

ويتكەنى ادامزات قوعامداستىعى اقپاراتتىق قوعامعا ءوتۋ، جەلىلىلىك كوممۋنيكاتسيالاردىڭ كەڭ تارالۋى جاعدايىن باستان كەشىپ وتىرعان قازىرگىدەي قارقىندى ساپالىق وزگەرىستەر (ترانسفورماتسيا) كەزەڭىندە ەلىمىزدىڭ اتالعان سالاسىن سوعان ساي قۇرۋ جانە ءححى عاسىر تالابى الدىمىزعا تارتاتىن ىقتيمال سۇرانىستاردى ەسكەرۋ ءارى ەڭسەرۋ – ايرىقشا جاۋاپتى دا وزەكتى مىندەت بولىپ تابىلادى. سوندىقتان كەزىندە باق وكىلدەرىنىڭ كوپشىلىگى اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار مينيسترلىگىن قۇرۋ تۋرالى شەشىمنىڭ قابىلداۋىن –  جاڭا رەفورمالارعا جول اشاتىن ماڭىزدى قادام دەپ قابىلدادى. بىراق بۇل سەنىم اقتالمادى. نەگە اقتالماعانى ءبىزدىڭ سايتىمىزدا وسى ۋاقىتقا دەيىن كەڭىنەن جازىلىپ كەلەدى. ءۇمىتتى تەك «جاڭا قازاقستان» كونتسەپتسياسى وياتتى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ وتىرىسىندا جاساعان «قاسىرەتتى قاڭتار» ساباعى: قوعام تۇتاستىعى – تاۋەلسىزدىك كەپىلى» اتتى بايانداماسى 30 جىلدان بەرگى قوردالانعان تۇيتكىلدى دۇنيەلەردىڭ باسىن اشىپ بەرە الدى. وندا «جاڭا قازاقستان» كونتسەپتسياسى العا تارتىلدى.

بۇل تۋراسىندا "ول بارشاڭىزدى ۇلكەن جاسامپاز پروتسەسكە – جاڭا قازاقستاندى قۇرۋعا ۇندەيدى. بۇل العا جىلجۋى ءۇشىن بارلىق سالاۋاتتى قوعامدىق-ساياسي كۇشتەردى بىرىكتىرۋدى جانە شوعىرلاندىرۋدى كوزدەيدى.

جاڭا قازاقستان نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل كەيبىر ساراپشىلار ۇسىنعانداي، مەملەكەتتىك اپپاراتتى جاڭارتۋ عانا ەمەس. بۇل، ەڭ الدىمەن، قوعامدىق قۇندىلىقتاردى قايتا جاڭعىرتۋ. راديكاليزمنەن، ەكسترەمال كوزقاراستار مەن ارەكەتتەردەن باس تارتۋ، شىعارماشىلىق ءموتيۆتى نىعايتۋ. قوعامداعى بارلىق كەمشىلىكتەردى جەڭۋ. بۇل كەزەڭ-كەزەڭىمەن جانە جۇيەلى رەفورمالاردى جالعاستىرۋدى بىلدىرەدى. مەملەكەت ساياساتىنىڭ گۋمانيتارلىق ولشەمى جانە ادامي كاپيتالعا قاتىسۋ ۇلەسى", - دەپ جازدى مەملەكەتتىك حاتشى ەرلان قارين.

كەزىندە قاناعات جۇكەش: «...قازاقتىلدى بۇقارا ساياسي ساۋاتى اشىلماعان، قۇقىقتىق مادەنيەتى تومەن، ازاماتتىق ءبىلىمى تاياز، ءوز قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋدى بىلمەيتىن، ۇرسا – قاشاتىن، قىرسا – قىرىلاتىن، بۇيىعى، رۋحاني ءالجۋاز كۇيدە قالىپ وتىر» دەگەن ءوز كوزقاراسىن جاريا ەتتى . بۇل قازاق ءتىلدى باق قاتىستى زيالى قاۋىمنىڭ پىكىرىن قاققا جاردى.

بارلىق اقپاراتتىق ءورىس گەوگرافيالىق ورنالاسۋ شەڭبەرىندە داميتىنىن نازارعا الا وتىرىپ، باق-تاعى ءتۇرلى وقيعالاردى جاريالاي وتىرىپ، بەلگىلى ءبىر وقيعا بولعان اۋماق تۋرالى دا قانداي دا ءبىر بەينە قالىپتاسادى دەگەن قورىتىندى جاساۋ كەرەك. تيىسىنشە، اقپاراتپەن بىرگە قانداي دا ءبىر مەملەكەتتىڭ گەوساياسي ءيميدجى انىقتالادى.

بۇگىنگى كۇنى مەملەكەتتىڭ ساۋاتتى اقپاراتتىق ساياساتىن قۇرۋدا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءداستۇرلى تۇرلەرىن ىعىستىرىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەر ۇلكەن ءرول اتقارادى. تيىسىنشە، حالىقپەن ساۋاتتى قۇرىلعان قارىم-قاتىناس ستراتەگياسىنا مەملەكەتتىڭ ءيميدجى تىكەلەي بايلانىستى.

«جاڭا قازاقستان» قۇرامىز دەپ جاتىرمىز. ونىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى باق جۇزەگە اسىرىلۋىنا باستى نازار اۋدارىلعانى ءجون. جانە ورىس جانە باسقا الەمدىك تىلدەردەگى ماتەريالدار مازمۇنىندا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن كوزدەۋدى باستى ورىنعا قوياتىن كەز كەلدى. وسىدان اتتاي التى جىل بۇرىن ءبىزدىڭ سايتتا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى نۇرلان اسقاروۆتىڭ «ۇلتتىق باق جۇيەسىن مودەرنيزاتسيالاۋ – ۋاقىت تالابى» ماقالاسى جارىق كوردى.

وسى جونىندە ءبىزدىڭ سايت اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيا مينيسترلىگىنىڭ وتاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى (باق) سالاسى بويىنشا ستراتەگيالىق باعىتىن تۇجىرىمداۋعا قاتىستى جەتى بىردەي ۇسىنىس جاساعان بولاتىن ەندى وسىلاردى سانالاي كەتەيىك.

ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق باق جۇيەسىن قازىرگى زامان تالابىنا ساي مودەرنيزاتسيالاۋدىڭ كونتسەپتۋالدىق پلاتفورماسىن قالىپتاستىرعان ءجون. ويتكەنى وسى كەزگە دەيىن باق سالاسى بويىنشا كوپتەگەن وزگەرىستەر ىسكە اسىرىلعانىمەن، ولاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ عىلىمي تۇجىرىمدالعان كونتسەپتسياسى بولعان جوق (اقپاراتتىق قازاقستان -2020»، ت.ب. نورماتيۆتىك قۇجاتتاردا باق سالاسى ءىشىنارا عانا قامتىلعان). ماقسات جانە سوعان قول جەتكىزەر رەسۋرستار مەن پوتەنتسيالىمىز انىق بولماعان سوڭ، بۇل سالاداعى وزگەرىستەر نەگىزىنەن ستيحيالىق دامۋ سيپاتىندا ءجۇردى. سوندىقتان ۇلتتىق باق جۇيەسىن مودەرنيزاتسيالاۋ كونتسەپتسياسىن دايىنداۋدىڭ وزەكتىلىگى ايقىن.

جاسىراتىنى جوق، ءبىز ءالى كۇنگە پوستسوۆەتتىك قالىپتان تولىقتاي ارىلا المادىق. سوندىقتان وسىناۋ 25 جىلدىق ۋاقىتتى پوستسوۆەتتىك كەزەڭنىڭ ىقپالىنداعى ءسات دەسەك، ەندى بۇدان بىلايعى كەزەڭدى پوستسوۆەتتىك ءداۋىردىڭ اياقتالعان، جاڭا ۇلتتىق كەزەڭنىڭ باستالعان شاعى دەپ تانۋىمىز كەرەك. بۇعان ايعاق بولارلىق ايقىن دالەلدەر مەن بەلگىلەر جەتكىلىكتى. بۇل پروتسەسكە ەلدەگى ەتنودەموگرافيالىق احۋال دا وڭ اسەرىن تيگىزبەك. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك، ەل حالقىنىڭ 40%-ىن 1991 جىلدان كەيىن ومىرگە كەلگەن ۇرپاق قۇرايدى. ونىڭ 85% - قازاقتار. دەمەك، ەل حالقىنىڭ جارتىسى – سوۆەتتىك ۇعىم-تۇسىنىكتەردەن، قالىپتاسقان قاساڭ قاعيدالار مەن قارىم-قاتىناستاردان ساناسى ازات ۇرپاق. مۇلدەم جاڭا بۋىن. ەتنودەموگرافيالىق، جاس ەرەكشەلىگى، سانالىق، ساپالىق، ۇلتتىق، مەنتالدى تۇرعىدان العاندا، بۇلار – جاڭا رەفورمالارعا دايىن ۇرپاق. سونىمەن قاتار، بۇل بۋىننىڭ ينتەرنەت زامانىندا، اقپاراتتىق قوعام جاعدايىندا، جەلىلىك قارىم-قاتىناس (سەتەۆايا كوممۋنيكاتسيا) ۇستەمدىك ەتكەن شاقتا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، وندا سوۆەتتىك داۋىردە قالىپتاسقان باق جۇيەسىنىڭ بۇدان بىلايعى كەزەڭدە جۇرتشىلىق سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرمايتىنى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اقيقات. جاڭا قۇبىلىستاردى، جاڭا سانانى، بالاما اقپارات كوزدەرى مول سالانى بۇرىننان قالىپتاسىپ قالعان تارتىپپەن رەتتەۋ جانە باسقارۋ اقىلعا سىيىمسىز جانە ول اقىر سوڭىندا جۇيەنىڭ ىدىراۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى.

وسىعان وراي ەندىگى كەزەكتە ەلىمىزدە بيلىك پەن قوعام اراسىندا ۆەرتيكالدى قارىم-قاتىناستان گوريزونتالدى قارىم-قاتىناستىڭ باسىمدىق تانىتاتىنىن بولجاۋ قيىن ەمەس. دەمەك، جەلىلىك قارىم-قاتىناس وسىعان اكەلەدى.

جەلى (سەت) تەك حابار تاراتۋ، حابار الىسۋ، كوممۋنيكاتسيا قۇرالى عانا ەمەس، ول – جاڭا فيلوسوفيا، جاڭا سۇرانىستار، جاڭا قارىم-قاتىناس مادەنيەتى. وسىعان وراي بۇل پروتسەسس ەلدە جاڭا كوممۋنيكاتسيالىق مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا العىشارت جاساۋى مۇمكىن. مەملەكەتىمىزدە ىسكە اسىرىلىپ جاتقان «ەلەكتروندى ۇكىمەت» جوباسى، ت.ب. – وسى باعىتتاعى يگى قادامدار.

وسى جاعدايدى جانە الەمدىك ترەندتەردى ەسكەرە وتىرىپ، اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيا سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياسات الداعى ۋاقىتتا مىناداي كونتسەپتتەرگە نەگىزدەلگەنى ءجون دەپ ەسەپتەيمىز:

- مەملەكەتتىك اقپارات ساياساتىنان مەدياساياساتقا كوشۋ;

- ءار الۋاندىلىقتىڭ ۇيلەسىمدى بىرتۇتاستىعىنا قول جەتكىزۋ;

- سەنىمگە نەگىزدەلگەن قارىم-قاتىناس ورنىقتىرۋ;

- ءبىرتۇتاس اقپاراتتىق كەڭىستىك قالىپتاستىرۋ;

- اقپاراتقا قولجەتىمدىلىك جانە اشىقتىق;

- كوللابوراتسيالىق مادەنيەت ەلەمەنتتەرىن ەندىرۋ.

وسىندا كەلتىرىلگەن جانە باتىس الەمىندە (ەۋروپا، اقش) سوڭعى كەزدەرى كەڭىنەن تارالىپ وتىرعان بۇل قاعيداتتار قازاقتىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىندا بۇرىننان بار جانە ءالى كۇنگە بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان جۇيە قۇراۋشى قۇندىلىقتار ەكەندىگىن ەسكە العان ارتىق بولمايدى.

جالپى، الەمدىك تاجىريبەدە ستراتەگيالىق جوسپارلاۋدىڭ مىناداي ساتىلارى قولدانىلادى:

- تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ستراتەگياسى (ستراتەگيا ۆىجيۆانيا);

- ينەرتسيالىق ستراتەگيا (ينەرتسيوننايا ستراتەگيا);

- ماقساتتى ستراتەگيا (ستراتەگيا دوستيجەنيا);

- ۋاقىتتى ۇتىپ، قارىشتاۋ ستراتەگياسى (ستراتەگيا وپەرەجەنيا).

ەلىمىزدىڭ اقپاراتتىق سالاسىنداعى احۋالىن بارلاپ قاراساق، ءبىزدىڭ ءالى كۇنگە زامان تالابى تۋىنداتقان سۇرانىستارعا ساي كەزەڭدىك شارالاردى جوسپارلاۋ ارقىلى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ مەن ينەرتسيالىق جوسپارلاۋ دەڭگەيىندە جۇرگەنىمىز بايقالادى. سوندىقتان ءبىز قازىرگى كەزدە الدىمىزدان اشىلىپ وتىرعان وسىنداي مۇمكىندىكتەر ءساتىن پايدالانا وتىرىپ، وزگە ەلدەردىڭ ءجۇرىپ وتكەن ەسكى سۇرلەۋلەرى مەن سوقپاقتارىن شيىرلاي بەرمەي، ۋاقىتتان مويىن وزدىراتىن ءوز جولىمىزدى تاڭداعانىمىز جانە ونى باتىل دا تاباندى تۇردە ىسكە اسىرعانىمىز ابزال.

باق سالاسىنداعى جۇيە قۇراۋشى ۇعىم – «بۇقارالىق اقپارات قۇرالى» (باق) تەرمينىن قايتا قاراپ، باسقاشا جاڭا اتاۋ بەرۋ. ويتكەنى «باق» تەرمينى سوۆەتتىك كەزەڭدە قالىپتاستىرىلعان ۇعىم. مۇندا «باق» اۆتوريتارلىق تەورياعا نەگىزدەلىپ، نەگىزىنەن ۇگىت-ناسيحات، تاربيەلەۋ قۇرالى رەتىندە قاراستىرىلادى. ياعني، مۇندا «باق» ءبىر جاقتى جوعارىدان تومەن اقپارات تاراتاتىن قۇرال رەتىندە قىزمەت اتقارادى. ناقتىراق ايتقاندا، بۇل رەتتە بيلىك پەن سوتسيۋم قارىم-قاتىناسى، كوممۋنيكاتسيا «سۋبەكت-وبەكتىلىك» باسقارۋ پاراديگماسى سحەماسى بويىنشا قۇرىلادى. ال باتىس ەلدەرىندەگى «ماسسمەديا» ۇعىمى «دەلدال»، «ارالىق بۋىن» ۇعىمى رەتىندە قاراستىرىلىپ، ەكى جاقتى تەڭ قارىم-قاتىناستى بەينەلەيدى. مۇنداي قارىم-قاتىناس ليبەرتارياندىق تەورياعا نەگىزدەلىپ، ازاماتتىق قوعامداعى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا ساي گوريزونتالدى ءتىل قاتىسۋعا، سۇحباتقا قۇرىلادى. بۇل قارىم-قاتىناس «سۋبەكت-سۋبەكت» پاراديگماسىنا سۇيەنەدى. قازىرگى دامىعان ەلدەردەگى نەگىزگى كوممۋنيكاتسيالىق مودەل رەتىندە وسى ۇلگى ەسەپتەلەدى. قازاقستاندا وسى اتالعان مودەلگە كوشۋ پروتسەسى جۇرۋدە، سوعان ساي قۇقىقتىق العىشارتتار دا قالانعان. بىراق ەلىمىزدەگى ناقتى ءومىر شىندىعى ءالى كۇنگە ەكى مودەلدىڭ اراسىندا جۇرگەنىمىزدى، ياعني ارالىق مودەل ساتىسىندا تۇرعانىمىزدى كورسەتەدى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن ءداستۇرلى كوممۋنيكاتسيا ۇلگىسى ءبىر باعىتتى قارىم-قاتىناس بولىپ سانالادى. ال ينتەرنەتتىڭ پايدا بولۋىنا وراي ەكى باعىتتى نەمەسە قوس تاراپتى قارىم-قاتىناس ۇلگىسى پايدا بولدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ەكى مودەل دە كوپشىلىك (ماسسوۆىي) كوممۋنيكاتسيانىڭ ۇزدىك ۇلگىسى بولا المايدى. ادام، قاۋىم، قوعام تابيعاتىنان تۋىندايتىن تابيعي قاجەتتىلىكتەرگە تولىقتاي جاۋاپ بەرە المايدى. قازىرگى كەزەڭدە عىلىمي جۇرتشىلىق اراسىندا وسى ماسەلە بويىنشا بىرقاتار ىزدەنىستەر ءجۇرىپ جاتقانىمەن، ءبىراۋىزدان مويىندالعان ءباتۋالى بايلام جاسالعان جوق. قالاي بولعاندا دا، سوۆەتتىك «باق» اتاۋىنان جانە ودان تۋىندايتىن قارىم-قاتىناس ۇلگىسىنەن بويدى اۋلاق سالۋ – قوعام قاجەتتىلىگى.

2009 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى» زاڭىنا باق انىقتاماسىنا قاتىستى ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلارعا سايكەس بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە ينتەرنەت-رەسۋرستاردىڭ بارلىعى باق-قا جاتقىزىلدى. دەمەك، وسى انىقتاماعا ساي ينتەرنەتتەگى بارشا ارەكەت كورىنىسى باق، ال وندا قانداي-دا ءبىر جازبا جاساعان، تاراتقان جانداردىڭ بارلىعى بىردەي جۋرناليستكە اينالماق. ال باق تۋرالى زاڭدا جۋرناليستكە بەلگىلى ءبىر كەپىلدىكتەر قاراستىرىلعان. ولاي بولسا، ينتەرنەت كەڭىستىگىندە ارەكەت ەتكەن كەز-كەلگەن تۇلعانى سول كەپىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋگە تۋرا كەلەدى. بىراق بۇل مۇمكىن ەمەس جانە ول كاسىپقوي ءجۋرناليستىڭ دەڭگەيىن ءتۇسىرىپ، تاراتىلاتىن بۇقارالىق اقپاراتتىڭ ساپاسىن تومەندەتۋگە اكەلىپ سوقتىرادى. سوندىقتان بۇل ماسەلە قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەدى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz