«جاس وتاننىڭ» باستاۋى، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ جونىندەگى پرەزيدەنتتىك قوردىڭ قوشتاۋىمەن رەسپۋبليكا بويىنشا جاريالانعان «قازاقشا سويلەسەيىك» اكتسياسىنىڭ قاراعاندى وبلىسىنداعى ءبىر كۇنىنە كۋا بولعاندا ويعا تۇيگەنىمىز، بۇل اسا قاجەت، اسىرەسە قاراعاندى ءۇشىن قاجەت اكتسيا ەدى. جاستار ۇيىمى حالىققا قىزمەت ەتەتىن ورىنداردا قازاق ءتىلىنىڭ سالتانات قۇرۋىن قامتاماسىز ەتپەك، قاتەلىكتەردى اشكەرەلەپ، تۇزەتپەك. بىراق كوكەيدە: «جاس وتان» بەلىنە قول كوتەرمەيتىن ءداۋ شوقپاردى بايلاعان جوق پا؟» دەگەن سۇراق تۇر. وعان بىرنەشە سەبەپ بار.

مەملەكەتتىك ماسەلەلەر تەك قازاق ءتىلدى باق-قا كەرەك پە؟

«جاس وتاننىڭ» باستاۋى، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ جونىندەگى پرەزيدەنتتىك قوردىڭ قوشتاۋىمەن رەسپۋبليكا بويىنشا جاريالانعان «قازاقشا سويلەسەيىك» اكتسياسىنىڭ قاراعاندى وبلىسىنداعى ءبىر كۇنىنە كۋا بولعاندا ويعا تۇيگەنىمىز، بۇل اسا قاجەت، اسىرەسە قاراعاندى ءۇشىن قاجەت اكتسيا ەدى. جاستار ۇيىمى حالىققا قىزمەت ەتەتىن ورىنداردا قازاق ءتىلىنىڭ سالتانات قۇرۋىن قامتاماسىز ەتپەك، قاتەلىكتەردى اشكەرەلەپ، تۇزەتپەك. بىراق كوكەيدە: «جاس وتان» بەلىنە قول كوتەرمەيتىن ءداۋ شوقپاردى بايلاعان جوق پا؟» دەگەن سۇراق تۇر. وعان بىرنەشە سەبەپ بار.

مەملەكەتتىك ماسەلەلەر تەك قازاق ءتىلدى باق-قا كەرەك پە؟

راسى كەرەك، اكتسيانىڭ قاراعاندىداعى العاشقى قارقىنى بىزگە باسەڭ كورىندى. ءباسپاسوز ماجىلىسىنەن تەك تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى مەن «جاس وتان» توراعاسىن عانا كورۋىمىز كوڭىلدى ءبىر ورتايتتى. «جاستار ۇيىمدارىنىڭ، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وكىلدەرى بولادى» دەپ ەدى. ءبىرى دە كەلگەن جوق.
قاراعاندىداعى قاپتاعان باق ىشىنەن بار بولعانى ەكى گازەت پەن ەكى تەلەارنا وكىلىنىڭ كەلۋى دە اكتسيانىڭ ماڭىزىن تومەندەتە تۇسكەندەي.
انشەيىندە بىرەۋدىڭ وكشەسىن بىرەۋ باسىپ كەتسە، سول جەردەن تابىلاتىن رەسمي ءتىلدى باق-تىڭ تىم قۇرىعاندا بىرەۋى بوي كورسەتسەشى؟ جوق. «بۇل ءبىزدىڭ ماسەلەمىز ەمەس» دەگەن-سىندى. «باسقا باق-تى نەگە شاقىرمادىڭىزدار؟» دەپ «جاس وتان» توراعاسى ميراس قۇتتىبايدىڭ تامىرىن باسقانبىز: «شاقىرعانبىز. ءبارىن شاقىرعانبىز» دەيدى ول. «وزگەگە وكپەلەمەي-اق قويايىق، قازاقتىلدى باسىلىمدارعا نە بولعان؟» دەدىك تە قويدىق.
«حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورىندارىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دۇرىس قولدانۋى تۋرالى ۇگىت-ناسيحاتتى باق سۇيەمەلدەۋىمەن جۇرگىزەمىز» دەيدى جاس قانات بەلسەندىلەرى. سۇيەمەلدەگىسى كەلىپ تۇرعان باق-تى ءبىز كورمەدىك. بۇل ءبىرىنشى كەدەرگى.

پرەزيدەنت جارلىعى نەگە ورىندالمادى؟

ەكىنشى كەدەرگى - قاراعاندى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مەسەلى قايتىپ، ءورىسى تارىلىپ وتىرعان ءوڭىر. «قازاقشا سويلەسەيىك» اكتسياسىنىڭ الدىنداعى ەڭ ۇلكەن اسۋ وسى بولماق.
وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى باقىتقالي مۇسابەكوۆ: «ءتورت جىل بۇرىن قاراعاندى وبلىسىندا مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزۋ 22 پايىز عانا ەدى، قازىر 58 پايىزعا جەتتى» دەگەندە، جۋرناليستەر قوپاڭداسىپ قالعان. الايدا رەسمي مالىمەتتى ىسىرىپ تاستاپ، شىنايى كورسەتكىشكە ۇڭىلسەڭىز، قۋانىشىڭىز سۋ سەپكەندەي باسىلار ەدى.
ءيا، قۋاناتىن تۇگى جوق. شىندىعىندا قاراعاندى وبلىسىندا ءىس جۇرگىزۋ 100 پايىزدىق كورسەتكىشكە بۇدان ءۇش جىل بۇرىن جەتۋى كەرەك بولاتىن. ءۇش جىل بۇرىن.
ەل پرەزيدەنتى 2006 جىلدىڭ 30 مامىرىندا №127 جارلىققا قول قويدى. وندا: «...قاراعاندى وبلىسىنىڭ جەرگىلىكتى وكىلدى جانە اتقارۋشى ورگاندارى ءىس جۇرگىزۋدى مەملەكەتتىك تىلگە 2006 جىلى كوشىرۋى كەرەك» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان ەدى. ءبىزدىڭ ارحيۆتە وبلىس اكىمى نۇرلان نىعماتۋلين 2006 جىلدىڭ 15 ماۋسىمىندا بارماعىن باسقان №12/10 قاۋلىنىڭ كوشىرمەسى دە جاتىر ەكەن. وندا: «قاراعاندى وبلىسى اكىمىنىڭ اپپاراتىندا، وبلىستىق باسقارمالار، دەپارتامەنتتەر مەن بولىمدەردە ءىس جۇرگىزۋ 2006 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرىلسىن» دەپ پارمەن بەرىپتى اكىم. سودان بەرى ءۇش جىل ءوتتى. كوش بولسا جارتى جولعا جاڭا جەتتى. جۇمباقتاماي تۋراسىن ايتساق، پرەزيدەنت جارلىعى تولىق ورىندالمادى.
ەشقانداي قاعازدى اقتارماي-اق، ەشكىمنەن سۇراماي-اق، قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىن قاراعاندىداعى كوشەلەرگە قاراپ-اق شامالاۋعا بولادى. وبلىس ورتالىعىنداعى كوشەلەرىنىڭ جوبامەن 85-90 پايىزىنىڭ اتاۋى وزگە تىلدە. سولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى «پەسوچنايا»، «بەنزيننايا»، «كيرپيچنايا»، «ۆوگوننايا»، «ترۋبيننايا»، «موتورنايا»، «وتكرىتايا»، «پيششەۆايا» سياقتى ماعىنادان جۇرداي اتاۋلار. وسىنى وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ قۇلقى جوق.
- قاراعاندىدا 2000-نان استام كوشە بار. سونىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ اتاۋىن اۋىستىرۋ كەرەك ەكەنى شىندىق، - دەيدى باقىتقالي مۇسابەكوۆ. ءتىل باسقارماسى باسشىسى بۇنىڭ كوپ كۇشتى ءھام اقشانى قاجەت ەتەتىن شارۋا ەكەنىن، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ونداي قاراجاتتى ءال-ءازىر بەرگىسى جوق ەكەنىن ايتادى. ال جەرگىلىكتى بيلىك بولسا: «قاراعاندىدا وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ۇلەس سالماعى كوپ. اتاۋدى وزگەرتۋ - ۇلتتار تاتۋلىعىنا نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن» دەگەندى قايتالاۋدان جالىعار ەمەس.
1997-2007 جىلدار ارالىعىندا استانادا 570 كوشە جاڭا اتاۋعا يە بولعان كورىنەدى. سونىمەن قاتار 400-گە جۋىق نىسانعا قازاقشا اتاۋ بەرىلگەن. «اتاۋلاردى نەگە وزگەرتىپ، قازاقشالاپ جاتىرسىڭدار؟» دەپ رەنجىگەن ادام بولدى ما؟

مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر سالعىرت قاراۋدا

بۇل - اكتسيانىڭ جولىنداعى ءۇشىنشى كەدەرگى. «قاراعاندىداعى كوشەدەگى جارنامالار، مەكەمەلەردىڭ ماڭدايشاسىنداعى جازۋلاردا قاتەلەر نەگە ءورىپ ءجۇر؟» مىنە، 20 شاقتى جىل بولدى وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن ەشكىم تابا العان جوق. وسىنى بىلمەك بولعان ءتىل باسقارماسى جاقىندا اقپارات قۇرالدارىن ەرتىپ، جولعا شىعادى. الدىمەن، ولار جارناما ورنالاستىراتىن كومپانيانى تاۋىپ العان. كومپانيا اقپارات بەرۋدەن قاشپاي، ءجونىن ايتىپ، وزدەرىنىڭ جارناما ءماتىنىن مىندەتتى تۇردە اكىمدىكتەگى مامانعا تەكسەرتىپ وتىراتىنىن ايتقان كورىنەدى. قىزىقتىڭ كوكەسى اكىمدىككە بارعاندا بولىپتى. قاراعاندى قالاسىنىڭ قازىبەك بي اتىنداعى اۋدانىنىڭ اكىمدىگىندەگى باسشىلار ءجون سۇراي بارعان بۇلاردى قاتۋ قاباقپەن قارسى الادى. اپپارات جەتەكشىسى دانا اسەنوۆا تەلەارنا وكىلدەرىنە اقپارات بەرۋدەن باس تارتىپ، كابينەتىنىڭ ەسىگىن تارس جاپسا، مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى اقجولوۆا «جاۋاپ بەرە المايمىن» دەپ قاشقاقتايدى. «بيلبوردتاردىڭ ءماتىنىن بەكىتەتىن سوڭعى ساتىداعى مەكەمە - قۇرىلىس باسقارماسى نۇسقانى تىلدەردى دامىتۋ بولىمىنە جىبەرمەستەن ماقۇلداي سالاتىن كورىنەدى» دەپ ەستىگەن ءتىل باسقارماسىنىڭ ماماندارى سولاي قاراي بەتتەيدى. الايدا قالالىق ساۋلەت جانە قۇرىلىس باسقارماسىنداعى وسى جۇمىسقا جاۋاپتى مامان تورعىن ماعاۋينا دا: «باستىعىم رۇقسات ەتپەي، جاۋاپ بەرمەيمىن» دەپ تابانداپ وتىرىپ الىپتى. ال باستىقتى تابۋ مۇمكىن بولماعان.
«ءبىز بارعان باسشىلاردىڭ كەيبىرى اقپارات بەرۋدەن باس تارتسا، كەيبىرى وزىنە تيەسىلى مىندەتتى بىلمەيتىن بولىپ شىقتى» دەيدى ءتىل باسقارماسىنىڭ وكىلدەرى.
كوپتەگەن جەكەمەنشىك نىسانداردىڭ اتاۋىندا قاتەلىك ءورىپ ءجۇر. مىسالى، «ايگۋل» دۇكەنى، «نۋرگۋل» شاشتارازى دەگەن سەكىلدىلەر كوپ. بۇل اتاۋلاردى ادىلەت باسقارماسى بەكىتكەن. «وسى تۋراسىندا، تۇسىنىك الايىق دەپ بارعانىمىزدا ادىلەت باسقارماسى ەسىگى تۇگىلى، تەسىگىنەن قاراتپادى. تابالدىرىقتان قايتتىق. باسقارمانىڭ كۇزەتىنەن جۋرناليست تۇگىلى، شىبىن ۇشىپ وتە المايدى ەكەن. مەملەكەتتىك ورگانداردان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ اقپارات الۋى وتە قيىن جۇمىس كورىنەدى» دەپ باسىن شايقايدى ءتىل باسقارماسى مامانى.

مىنە، وسى سەكىلدى قاپتاعان قامالدى بۇزىپ، قاراعاندىنى قازاقشا سويلەتسە، «جاس وتان» ەرلەدى. بىزدىڭشە، بۇل - جاستار قاناتىنا بەرىلگەن ۇلكەن مۇمكىندىك. ەگەر جاستار ۇيىمى وسى اكتسيادان ناتيجە شىعارا السا، قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ ۇلكەن سەنىمىنە، قولداۋىنا يە بولارى حاق. ەندەشە ىسكە ءسات!
ايتپاقشى، «قازاقشا سويلەسەيىك» اكتسياسىنىڭ العاشقى كۇنىندە «جاسوتاندىقتار» مەن باق وكىلدەرى قاراعاندىداعى «ابزال» ساۋدا دۇكەنىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىمەن تانىستى. قالانىڭ ءدال ورتالىعىنداعى الىپ ساۋدا ورتالىعىندا قازاق تىلىنە بوساعادان دا ورىن بۇيىرماپتى. مەملەكەتتىك تىلدەگى ءماتىندى ەمگە تاپپايسىز.
ساۋدا ورنىنىڭ ديرەكتورى رافيس ۆاليەۆ «ءبىر ايدىڭ ىشىندە بارلىق جازبالار ەكى تىلدە جازىلاتىن بولادى. ءبىر اي مۇرسات بەرىڭىزدەر» دەپ انت-سۋ ءىشتى. ءدال وسى جەردە ءبىر ايدان سوڭ، كەزدەسۋگە ۋادەلەسىپ تاراستىق.

ايتارىم بار:

سماعۇل ەلۋباەۆ، جازۋشى:

- ەگەر وتكەنگە كوز جىبەرسەك، كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە سولاقاي ءھام كەرىتارتپا يدەولوگيا سالدارىنان قالا، اۋىل، كوشە اتتارىن كوپ جاعدايدا قايداعى ءبىر باسقىنشىلاردىڭ ەسىمىمەن اتاۋ داستۇرگە ەنگەن بولاتىن. مىسالى، سول جىلدارى 4 ميلليون قازاقتى قىرعان قانىشەر گالوششەكيننىڭ اتىندا ستانسا بولدى. بارلىق كوشەگە قىزىل كوممۋنيستەردىڭ اتى بەرىلدى. ال بۇگىنگى كۇنى اقساي قالاسىنداعى ءبىر كوشەگە قايداعى ءبىر اعىلشىننىڭ اتىن بەرۋ - وتە كەلەڭسىز قۇبىلىس. ەگەر جەرگىلىكتى اكىمقارالاردىڭ اعىلشىن حالقىنا بۇيرەگى بۇرىپ جاتسا، وندا ءدال سول كوشەنى باسقا ەمەس، بەرنارد شوۋدىڭ اتىمەن اتاۋعا بولار ەدى عوي؟ ال ەندى بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق قايداعى ءبىر شەتەلدىكتىڭ اتىنا كوشە بەرۋ، بۇل وسى شەشىمدى قابىلداعان جەرگىلىكتى بيلىك - اكىمدىكتىڭ دە، ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ دا نەمقۇرايلىعى. ەگەر بىلە بىلسەك، باتىس قازاقستان الاشوردانىڭ باتىس قاناتى بولعان ايماق قوي. دەمەك، الگى كوشەگە قازاقستاندا اقشا جاساپ جۇرگەن اعىلشىننىڭ اتىن بەرگەنشە، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسكەن الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمىن بەرىپ، اسىل اعالارىمىزدى ۇلىقتاساق ءجون بولماس پا ەدى؟..

امانگەلدى ايتالى، قوعام قايراتكەرى:

- اسىلىندە، كوشەگە ەسىمى بەرىلەتىن ادام ەلىمىزگە، جەرىمىزگە، حالقىمىزعا ەڭبەگى سىڭگەن ازامات بولۋى ءتيىس. ال ەندى اقساي قالاسىنداعى كوشەنىڭ قازاققا «ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن» قايداعى ءبىر اعىلشىننىڭ ەسىمىنىڭ بەرىلۋىن - ءبورلى اۋدانىن باسقارىپ وتىرعان اكىمقارالاردىڭ جانە وسىنداعى ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ بەيشارالىعى دەر ەدىم. ەگەر مۇنىڭ ارعى ءتۇپ-توركىنىن «نەگە بۇلاي؟» دەپ زەرتتەسەك، ءبىزدىڭ بۇگىنگى بيلىك باسىنداعى دالىرەك ايتقاندا، اۋداندىق، وبلىستىق دەڭگەيدەگى باسشىلاردىڭ ءالى كۇنگە وتارشىلدىق مىنەز-قۇلىقتان ارىلا الماي وتىرعاندىعىن ايقىن اڭعارامىز. سەبەبى بۇرىندارى ەل باسقارۋشىلار قارجى-قاراجاتتى ماسكەۋدەن سۇراسا، قازىرگى كۇنى «قولىن جايىپ» ينۆەستورلاردان سۇرايتىن بولدى. بۇل سول بەيشارالىقتىڭ كورىنىسى. ويتكەنى الگى ينۆەستور كوشەنى جوندەسە، ونى قازاقتىڭ اقشاسى ەسەبىنەن، قازاقتىڭ مۇنايىن ساتقان پايدانىڭ ەسەبىنەن جوندەپ جاتىر. ايتىڭىزشى، قايسى ينۆەستور قازاقتىڭ كوشەسىن جوندەۋ ءۇشىن ءوز قالتاسىنان قارجى ءبولىپ، مىرزالىق جاساي قويادى دەرسىڭ؟ ولار كوك تيىن دا بەرمەيدى. مىسالى، ايگىلى الپاۋىت ماشكەەۆيچ حرومتاۋدا مەشىت سالدى. وعان جەرگىلىكتى حالىق راقمەت ايتىپ، قۋاندى. سوندا ول مەشىتتى قاي اقشاعا سالدى؟ ارينە، ءسىز بەن ءبىزدىڭ، ياعني قازاقتىڭ اقشاسىنا سالدى. سەبەبى ول سول حرومتاۋدىڭ باعا جەتپەس بايلىعى - حرومدى قاجەتىنشە پايدالانىپ، قارجى تابۋدا. ال حروم قازاقتىكى! مىنە، وسىعان ءبىزدىڭ اكىمقارالاردىڭ اقىل-ويى جەتپەي وتىر. اقساي قالاسىنداعى مىنا جايت، سونىڭ كورىنىسى. ايتپەسە، ولار الگى اعىلشىنعا كوشە بەرمەي-اق، اقساي قالاسىنىڭ بارلىق كوشەلەرىن جوندەتەر ەدى. مەنىڭ وي-پىكىرىم، وسى!

P.S: توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى باقتىقوجا ىزمۇحامبەتوۆ مىرزا اقسايلىق ارىپتەستەرىنىڭ سولاقاي شەشىمىن دەر مەزگىلىندە ايىپتاپ، ماسەلەنىڭ وڭ شەشىمىن تابۋىنا ىقپال ەتەر دەگەن ويدامىز.

قاراعاندى،

«ايقىن» گازەتى، 21.07.2009