بارشا ادامزات بالاسىنىڭ تاريحي كەزەڭدەرىنە قاراساق، ەجەلگى زاماننان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن حالىقتار اراسىندا ساياسي ديپلوماتيالىق، ساۋدا-ەكونوميكالىق، مادەني الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستار بولعان، ءالى دە بولا بەرەدى. بىراق ول داۋىردە حالىقارالىق قاتىناستار كوپ جاعدايدا تەڭ قۇقىلى كەلىسسوزبەن ەمەس، كۇش قولدانۋ، سوعىس اشۋمەن تەڭسىز شەشىمىن تاۋىپ وتىرعان. وسىلايشا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قورعاۋ ءۇشىن قۋاتتى ارميا ۇستاۋعا ءماجبۇر بولدى.

وتكەن حح عاسىرعا ورالساق، ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس حالىقارادا كەلىسىمنىڭ قۇنى جويىلعان تۇستا شىقتى. كەلىسىمنىڭ قۇنى جوعالعان جەردە سوعىس بولاتىنى اقيقات. سوعىستان سوڭ جەڭگەن جاقتىڭ مۇددەسىنە ساي تاعى دا كەلىسسوز بولادى. جەڭگەنى ۇتادى، جەڭىلگەنى ۇتىلادى.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن حالىقتار اراسىندا دوستىقتى، تاتۋلىقتى ارقاۋ ەتىپ، قاۋىپسىزدىك پەن بەيبىتشىلىكتىڭ كەپىلى بولۋدىڭ باستى ماقساتىمەن 1919-1920 جىلدارداعى پاريج كونفەرەنتسياسىنىڭ ناتيجەسىندە 44 مۇشە مەملەكەت بار «ۇلتتار ليگاسى» قۇرىلدى. بىراق، «ۇلتتار ليگاسى» ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەشتەڭە ىستەي المادى. ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەر كەلىسىمدى بۇزدى. ءتىپتى 1940 جىلى «ۇلتتار ليگاسى» حالىقارالىق شيەلەنىستەردى شەشپەك تۇگىلى، ءوز جۇمىسىن توقتاتتى. «ۇلتتار ليگاسىنىڭ» ورنىنا 1945 جىلى سوعىستان كەيىن قۇرىلعان بۇۇ ءوز جارعىسىندا: «بۇكىل الەمدە قاۋىپسىزدىك پەن بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋدى» باستى ماقسات ەتتى.

بۇۇ العاشىندا الەمدىك ارەنادا وتە ۇلكەن بەدەلدى كۇشكە اينالىپ، حالىقارالىق ماسەلەلەرگە ارالاسىپ، شيەلەنىستەردىڭ بەيبىت تۇردە شەشىلۋىنە اتسالىسىپ، كەلىسسوزدەردى ءبىرشاما جانداندىرىپ، قۇنىن ارتتىرا ءتۇستى. ياعني وسى كەزەڭدەردەن باستاپ جاڭادان قۇرىلعان نەمەسە تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان مەملەكەتتەر مويىندالعاندىعىنىڭ باستى بەلگىسى رەتىندە ەڭ الدىمەن بۇۇ تانۋى كەرەك بولدى.

بۇۇ ءوز كەزەگىندە 1947 جىلى 29 قاراشادا پالەستينا جەرىندە اراب جانە ەۆرەي مەملەكەتتەرىن قۇرۋ جونىندە شەشىم قابىلداعان كۇننەن باستاپ ەكى حالىق اراسىندا سوعىس وتى تۇتاندى. بۇۇ انىقتاپ بەرگەن شەكارا سىزىعى ءوز كۇشىنە ەنبەدى. پالەستينا مەن يزرايل اراسىنداعى سوعىس ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسۋدا.

1947 جىلى ءۇندىستان مەن پاكىستان اراسىندا كاشمير ماسەلەسى ورىن الىپ، سوعىس باستالدى. بۇل ىسكە بۇۇ ارالاسىپ، ۇيىمنىڭ قاۋىپسىزدىك قەڭەسى 5 مەملەكەتتەن قۇرالعان اراعايىندىق كوميسسياسىن قۇردى. 1949 جىلى ەكى مەملەكەت اراسىندا كەلىسىمدەر جاسالىپ، سوعىس توقتاتىلىپ، شەكارا سىزىعى بەلگىلەندى. بىراق، بۇل كەلىسىمنىڭ دە قۇنى ۇزاققا بارمادى. ەكى ەل اراسىندا ودان كەيىن دە تالاي مارتە سوعىس بولدى. وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا اقش پەن كسرو-نىڭ قىرعي-قاباقتىعى دۇنيەجۇزىنىڭ ءار جەرىندە سوعىس وتىن تۇتاندىردى.

1949 جىلى مامىردا گەرمانيانىڭ امەريكا، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا ىقپالىنداعى باتىس ايماعىندا گەرمان فەداراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. 1949 جىلى قازان ايىندا گەرمانيانىڭ كسرو ىقپالىنداعى شىعىس اۋماعىندا گەرمان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. 1950-1953 جىلدارى كورەي سوعىسىنا اقش، قىتاي، كسرو قاتارلى ەلدەردىڭ ارالاسۋىنىڭ ناتيجەسىندە ءبىرتۇتاس كورەي مەملەكەتى ەكىگە ءبولىندى. اقش، كسرو، قىتاي قاتارلى الپاۋىتتار 1957-1975 جىلدارى ورىن العان ۆەتنام سوعىسىنا دا قاتىستى. ناتيجەسىندە، ەكى ۆەتنام مەملەكەتى پايدا بولدى. بۇۇ بۇل جولى دا اقش، كسرو، قىتاي قاتارلى الپاۋىت ەلدەردىڭ الدىندا قاۋقارسىزدىعىن كورسەتتى.

بۇۇ 1974 جىلى ەكىگە بولىنگەن كيپر رەسپۋبليكاسىنداعى قاقتىعىستى توقتاتۋعا ۇندەگەنىمەن، ماسەلە تولىق شەشىلمەدى. بۇۇ باس اسسامبلەياسى 1975 جىلى باتىس ساحاراعا قاتىستى قارارىن قابىلداپ، يسپانيا كۇشتەرىنىڭ ەلدەن شىعۋىنا ىقپال ەتكەنىمەن، باتىس ساحارانىڭ كەيىنگى تاعدىرى ماروككو، ماۆريتانيا، الجير قاتارلى ەلدەردىڭ تالاسىنا ءتۇستى.

1979-1989 جىلدارى كسرو مەن اۋعان سوعىسى، 1980-1988 جىلدارداعى يراق پەن يران سوعىسى بۇۇ-نىڭ بەيبىتشىلىك تۋرالى جارعىسىن ورەسكەل بۇزۋ بولىپ تابىلادى.

بىراق بۇۇ شەشكەن جانجالدار دا بار. مىسالى، 1990 جىلى كۋۆەيت تەرريتورياسىنا يراق قارۋلى كۇشتەرى باسىپ كىردى. بۇۇ بىردەن قاتاڭ نارازىلىق ءبىلدىردى جانە ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەردەن قۇرالعان حالىقارالىق كواليتسياسى 100 ساعاتتىق سوعىستا يراق اسكەرىنە سوققى بەرىپ، كۋۆەيتتى ازات ەتتى. دەسەك، بۇۇ الپاۋىت ەلدەردىڭ مۇددەلەرى توعىسقان سوعىستى ەمەس، كىشكەنە مەملەكەتتەر اراسىنداعى ماسەلەلەردى شەشۋگە عانا قاۋقارلى ەكەندىگىن اڭعارتتى.

اقش باستاعان ناتو ەلدەرى يۋگوسلاۆيا، اۋعانستان، يراق، ليۆيا قاتارلى ەلدەردەگى جانجالعا ارالاسۋى الەمدە ءتارتىپ ورناتۋعا ۇمتىلعانداي كورىنگەنىمەن، قاقتىعىستىڭ سالدارىنان زارداپ شەككەن بەيبىت حالىق وتە كوپ بولدى. ال، سيرياداعى ىشكى قاقتىعىس سىرتقى كۇشتەردىڭ ارالاسۋىنا ىقپال ەتىپ، سيريا جەرى سوعىس مايدانىنا اينالدى.

1991 كسرو ىدىراعاندا رف، قازاقستان، ۋكراينا، بەلارۋس اۋماعىندا يادرولىق قارۋ بولدى. 1992 جىلى 23 مامىردا قازاقستان يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ، ليسسابون حاتتاماسىنا قول قويدى. مىنە وسىلايشا، 1991-1994 جىلدار ارالىعىندا قازاقستان، بەلارۋس، ۋكراينا يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ، يادرولىق ارسەنالىن رەسەيگە سىيعا تارتتى. قالدىق ماتەريالداردى امەريكاعا بەردى.

1994 جىلى 5 جەلتوقساندا بۋداپەشتتە ەقىۇ سامميتىندە اقش، رەسەي، ۇلىبريتانيا «يادرولىق قارۋدان باس تارتقان ەلدەردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك» تۋرالى شارتقا قول قويادى. وعان قىتاي مەن فرانتسيا دا قوسىلادى.

رەسەي ارمياسىنىڭ 2008 جىلى گرۋزياعا، 2014 جانە 2022 جىلى ۋكرايناعا باسىپ كىرۋى، رەسەي ءۇشىن 1994 جىلعى بۋداپەشت كەلىسىمىنىڭ كوك تيىندىق قۇنى جوق ەكەنى بەلگىلى بولدى. بۇۇ-نىڭ جارعىسى جايىنشا قالدى. بۇۇ رەسەيدى ايىپتاۋدان ارى اسار ەمەس. كەرىسىنشە، بۇۇ-ءنىڭ ءرولىن ناتو مەن ەۋرووداق اتقارىپ جاتقانداي كورىنەدى. مىنانداي جاعدايدان سوڭ بۇۇ جانە باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمدار ەلىمىز جانە الەم ەلدەرى ەگەمەندىگىنىڭ تۇراقتى كەپىلى بولا المايتىنى اڭعارتادى. سوندىقتان دا كەلىسىمدەردىڭ قۇنى قاشىپ بارا جاتقان مىنا داۋىردە، سوڭعى ۇلگىدەگى قارۋمەن جابدىقتالعان كۇشتى ارميا كەرەك-اق! كورشىلەرىمىزدىڭ ءبارى جاقسى، بىراق، جاۋ جوق دەمە، جار استىندا دەگەن ءومىر تاجىريبەسىنەن الىنعان اتالى ءسوز بار. يمپەرياليستىك ۇستانىمداعى الپاۋىتتار تۇرعاندا، حالىقارالىق، مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەردىڭ كۇشى ءالى تالاي جويىلاتىن ءتۇرى بار. مەملەكەتىمىزدىڭ تۇتاستىعىن، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن، حالقىمىز بەن جەرىمىزدىڭ اماندىعىنىڭ كەلىسىمگە سەنىپ بار ءبىر جاپىراق قاعازبەن عانا ەمەس، قۋاتتى ارميامەن قورعايتىنىمىزدى تۇسىنەيىك.

ەرتاي جومارت

Abai.kz