1970 جىلى جەتىسۋداعى ەسىك قورعانىنان شىققان «التىن ادام» قازاقستاننىڭ سيمۆولىنا اينالعانى بەلگىلى. ال ونىڭ كۇمىس زەرەنشەدەگى 26 تاڭباسى  كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارعانمەن، ناقتى شەشۋى ۇزاق جىلدار بويى تابىلماي كەلگەن. Əل-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى، فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت، جاراتىلىستانۋشى عالىم ماعريپا شوجەعۇلقىزى جىلقىباەۆا (13.04.1945-24.02.2019) وسى كونە جازۋدى زەرتتەۋگە وتىز جىلىن ارناپ، ناتيجەسىندە كوپ تومدىق ەڭبەك جازىپ شىقتى.

1989 جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن التىن ادامنىڭ كۇمىس زەرەنشەسىندەگى 26 تاڭباسىن وپتيكا ءىلىمى ارقىلى زەرتتەۋمەن اينالىسقان عالىم ەلىمىزدەگى جانە شەت ەلدەردەگى 1000-نان استام جارتاس جازۋلارىنىڭ، كونە كالليگرافيالىق سۋرەتتەردىڭ دە شيفرىن اشقان. ماعريپا جىلقىباەۆا – الەمدە تۇڭعىش رەت
ەجەلگى داۋىردەن جەتكەن قۇپيا جازۋ ۇلگىلەرىن، تاڭبالاردى كەڭىستىك بويىنشا وقۋدىڭ ءəدىسىن تاپقان زەرتتەۋشى. پەتروگليفتەردى، كونە زامان جادىگەرلەرىندەگى شيفرلى جازۋلاردى كۆانتتىق وپتيكانىڭ كومەگىمەن وقۋ ءəدىسى – ماعريپا جىلقىباەۆانىڭ ءəدىسى بولىپ تابىلادى.

ءساۋىر ايىنىڭ 13 جۇلدىزىندا Əل-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ Əل-فارابي عىلىمي كىتاپحاناسىندا ديرەكتوردىڭ كىتاپحانا ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى جادىرا ارەكەنوۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن «ماعريپا جىلقىباەۆا - التىن ادامنىڭ كۇمىس زەرەنشەدەگى 26 تاڭباسىنىڭ قۇپياسىن اشقان عالىم» دەپ اتالاتىن دوڭگەلەك ۇستەل-كونفەرەنتسيا ءوتتى. جوو مەن عىلىمي ينستيتۋتتاردىڭ پروفەسسور-وقىتۋشىلارى قاتىسقان القالى جيىندا عالىمنىڭ «التىن ادامنىڭ اماناتى»، «التىن ادامنىڭ مۇراسى» جانە «قۇپيا كۇشتەر قۇدىرەتى» دەپ اتالاتىن كىتاپتارى تۋرالى باياندامالار جاسالدى.

ماعريپا جىلقىباەۆا - كۆانتتىق فيزيكا ارقىلى الەمدە تۇڭعىش رەت ەسىك قورعانداعى التىن ادام مۇراسى بويىنشا پروتو داۋىردەگى العاشقى ادامزات ءتىلىنىڭ راسشيفروۆكاسىن جاساعان جاراتىلىستانۋشى عالىم. التىن ادامداردىڭ پلانەتالىق دەڭگەيدەگى ەرەكشەلىگىن زەرتتەۋ ارقىلى ساق قورعاندار مەن كوك تۇرىك پيراميدالارىنىڭ قۇپياسىن اشقان قازاقتان شىققان تۇڭعىش وقىمىستى.

ەسىك قورعانىنان تابىلعان التىن ادام جازۋلارىن زەرتتەۋشىلەر بۇعان دەيىن دە بولعان. بىراق كۇمىس زەرەنشەگە بەدەرلەنگەن 26 تاڭبانىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ماڭىزى زور مۇرا ەكەندىگىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەگەن عالىم بىرەۋ. ول – ماعريپا جىلقىباەۆا. التىن ادام تاڭبالارىن 30 جىل زەرتتەپ، قۇپياسىن فيزيكا-ماتەماتيكالىق ادىسپەن اشقان الەمدەگى تۇڭعىش فيزيك. شارانى جۇرگىزگەن قالامگەر بولات شاراحىمباي وسى تۋرالى كەڭىنەن تولعادى.

ەسىك قورعانىنان تابىلعان التىن ادامنىڭ قۇپياسىن اشۋ ءۇشىن عالىم وتىز جىل ۋاقىتىن سارپ ەتكەندىگىن، ادامزات بالاسى ءۇشىن اسا قۇندى مالىمەتتەردىڭ ءبارىن التىن ادامنىڭ جانىنان شىققان كۇمىس زەرەنشەدەگى جازۋدان العانىن، كونە جازۋدىڭ سىرىن اشۋدا مۇنشاما كوپ عىلىمي تاسىلدەردى ءبىر ورتاعا جۇمىلدىرىپ زەرتتەۋ امالدارى وعان دەيىن ءبىر دە ءبىر رەت تاجىريبەدەن وتپەگەندىگىن اتاپ ايتتى. «ماعريپا جىلقىباەۆا جازۋدىڭ قۇپياسىن فيزيكالىق-ماتەماتيكالىق ادىسپەن تەرەڭ زەرتتەپ، وقىعان الەمدەگى تۇڭعىش عالىم بولاتىنى سول سەبەپتەن» دەدى بولات جۇمىنۇلى.

جيىندا عالىم ەڭبەكتەرىن ءبىلىم بەرۋ ۇردىسىنە ەنگىزۋ ماسەلەلەرى دە تالقىلاندى. تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى ازيزا وڭعارباەۆا جامبىل اتىنداعى ورتا مەكتەبىندە اشىلعان ماعريپا جىلقىباەۆا اتىنداعى عىلىمي مۋزەيى اياسىندا جۇرگىزىلگەن تانىمدىق ءىس-شارالاردىڭ جۇمىسى تۋرالى بايانداما جاسادى. 2020 جىلدىڭ 15 قازان كۇنى اشىلعان مۋزەي-كابينەتتە عالىمنىڭ كىتاپتارى، تۇتىنعان جەكە زاتتارى قويىلعان. جۋىردا ماعريپا شوجەعۇلقىزىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنىنە وراي 5-10 سىنىپ وقۋشىلارى اراسىندا «التىن ادام مۇراسىن ارقالاعان عالىم» دەپ اتالاتىن كونفەرەنتسيا وتكىزىلدى. سونداي-اق وسى مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى ماعريپا جىلقىباەۆانىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ تاريحي ماڭىزى» تاقىرىبى اياسىندا وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق وليمپيادا، بايقاۋلارعا قاتىسۋدا. جۋىردا وقۋشىلارعا ارناپ «التىن ادامنىڭ اماناتىن ارقالاعان – ماعريپا شوجەعۇلقىزى» دەگەن تاقىرىپتا دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىرىلعان.

بۇدان كەيىن كونفەرەنتسيادا ءسوز العان «ەسىك» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني مۋزەي-قورىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ايتقۇل حاميت ارتىنا مول مۇرا قالدىرعان ماعريپا جىلقىباەۆا ەڭبەكتەرىنىڭ ەلىمىز ءۇشىن ەرەكشە ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى. سونداي-اق پروفەسسور گۇلزيا پىراليەۆا (م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى), ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى گۇلجيھان كوبدەنوۆا التىن ادام مۇراسىنا ءومىرىن ارناعان عالىم ەڭبەكتەرىنىڭ عىلىمي ماڭىزدىلىعىنا توقتالدى. «قازاقستان ءداۋىرى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ەرتاي ايعاليۇلى كەزىندە ماعريپا شوجەعۇلقىزىمەن كەزدەسكەندە ەستىگەن تاريحي-تانىمدىق اڭگىمەلەرىن ەسكە الىپ، ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى. قالامگەر كادىربەك قۇنىپياۇلى ەل-جەر تاريحىن تانۋدا عالىم ەڭبەكتەرىن زەردەلەپ وقۋ قاجەتتىگىن ايتتى. شارا بارىسىندا ماعريپا شوجەعۇلقىزىنىڭ عىلىمي مۇراسىنا ارنالعان كورمە وتكىزىلدى.

اسەل قوجاحمەتوۆا،

ءال-فارابي عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ باس كىتاپحاناشى-مەنەدجەرى

Abai.kz