ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن نەمىس قالامگەرلەرى باس قاتىراتىن سۇراق كوپ بولدى. سونىڭ ءبىرى: «التى جىلدىق سوعىس كەزىندەگى ءومىر ءسۇرۋ داعدىسى وزگەردى جانە ەسكى مادەنيەت جويىلۋعا شاق قالدى، ءتىپتى بۇرىنعىداي ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەسكە اينالدى; سوعىستان كەيىن بۇرىنعى مادەنيەتتى ءدال سول قالپىندا ەشكىم قابىلداي الماس ەدى; ەندى قالاي جازۋ كەرەك؟». بۇل سۇراققا گەنريح بيولل ءوزىنىڭ اتاقتى مانيفەسىندە جاۋاپ بەردى.

1945 جىلدان كەيىن جازا باستاعان ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ تۋىن­دىلارى «قيراندى ادەبيەت» دەپ اتالىپ، قالامگەرلەردى ەشكىم كوزگە ىلمەدى. ءبىز بۇل اتقا قارسى شىقپادىق، سەبەبى دۇرىسى وسى. شىعارمالارىمىزعا ارقاۋ ەتكەن ادامداردىڭ ءبارى، شىنىمەن قيراندىلار اراسىندا ءومىر سۇرەتىن، سوعىستان تيتىققان ەركەكتەر، ايەلدەر، ءتىپتى بالالار بولاتىن. ولاردىڭ كوزى اشىق ەدى جانە ەشتەڭەنى نازارىنان تىس قالدىرمايتىن. بەيبىتشىلىك ورنادى دەپ ايتقانىمىزبەن، سول كەزدەگى ادامداردىڭ ورتاسىندا، سەزىمىندە، ولاردىڭ وزىندە ءھام اينالاسىندا يديلليا بولمادى. ءبىز قالامگەرلەر، قاراپايىم «كىشكەنتاي ادامدارمەن» جاقىن بولعانىمىز سونشا، قارا بازارداعى ساۋداگەرلەر مەن سولاردان جاپا شەككەندەردەن، بوسقىنداردان، وتانىنان ايىرىلعانداردان، ەڭ باستىسى ءوزىمىز وكىلى بولعان جانە ادام ايتسا نانعىسىز وقيعالارعا تاپ بولىپ، ۇيىنە ورالعان بۋىننان ايىرماشىلىعىمىزدى بايقاي المادىق. ولار ەشكىم اياقتالادى دەپ ويلاماعان سوعىستان ورالدى.
مىنە، ءبىز سولاي مايدان حاقىندا، ورالۋ جايىندا، سوعىستا نە كورگەنىمىزدى، قيراندىلار تۋرالى جازدىق. سول ءۇشىن جاڭا ادەبيەتكە وسى ءۇش ءسوز بايلانىپ قالدى: «سوعىس ادەبيەتى»، «ورالعاندار ادەبيەتى» جانە «قيراندى ادەبيەت».
بۇل اتاۋدىڭ بارلىعىن اقتاپ الۋعا بولادى: التى جىلدىق ۇزاق سوعىس بولدى; ءبىز سول قاندى مايداننان قايتىپ ورالدىق; ورالعان سوڭ تالقاندالعان قالالار­دى كورىپ، قيراعان تاعدىرلار تۋرالى شىعارما جازدىق. ماسەلە اتاۋىندا ەمەس. دەگەنمەن سول اتاۋ­دى ايتقانداعى داۋىس ىرعاعى قىزىق، ءتىپتى ۇرەيلى ەستىلەتىن ەدى. سوعىستىڭ بولعانىنا، ءبارىنىڭ قيراندى استىندا قالعانىنا بولا ءبىزدى ەشكىم كىنالامادى دەپ ويلايمىن، بىراق سوعىستى جانە سونىڭ سالدارىن كورىپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى وزگەلەر ءۇشىن وعاشتاۋ ەدى. الايدا ءبارىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك، كورىپ قانا قويماي اسقان قىراعىلىقپەن قارادىق. سەبەبى جازۋشىنىڭ كوزى – جازۋ قۇرالىنىڭ ءبىرى. زامانداستى يديلليالىق الەمگە الىپ كەتۋ – قاتىگەزدىك، ال ونىڭ قيراعان الەمدە ويانۋى – قورقىنىشتى تۇسكە تاپ بولعانداي اسەر قالدىرار ەدى. بولماسا ءبىر-بىرىمىزبەن سوقىرتەكە ويناۋىمىز كەرەك پە ەدى؟! فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى باستالعاندا فرانتسۋز اقسۇيەكتەرىنىڭ تاڭدانىسى قورقىنىشقا ۇلاسىپ، باسىنا نايزاعاي تۇسكەندەي اسەر قالدىردى، بۇلاي بولادى دەپ ەشكىم ويلامادى. عاسىرعا جۋىق ۋاقىت يديلليالىق ەلەس قۋعان حانىمدار مەن مىرزالار «مالشى رولىنە» ەنىپ، ويدان شىعارىلعان پەيزاجدا سەرۋەندەپ، ءان ايتىپ، ويناپ-كۇلىپ، كىتاپتاعى پروۆينتسيالىق ماحابباتقا ەلىگىپ، ءىرىپ-شىرۋگە شاق قالعان جان-دۇنيەسىمەن پروۆينتسيالىق تازالىق پەن پاكتىكتى سومداپ، سوقىرتەكە ويناۋمەن ءوتتى.
بىراق فرانتسۋز حالقى بۇل يديلليالىق ويىن­عا رەۆوليۋتسيامەن جاۋاپ بەردى جانە ونىڭ ناتيجەسىن كورىپ وتىرمىز. ءبىر جارىم عاسىر وتكەننەن كەيىن، ونىڭ قايدان شىققانىن ۇمىتىپ جۇرسەك تە، رەۆوليۋتسيا سىيعا تارتقان ەركىندىككە قول جەتكىزدىك.

ءحىح عاسىردىڭ باسىندا لوندوندا ءبىر جاس جىگىت بولدى. ءومىرى سۇرەڭسىز ەدى: اكەسى تاقىرعا وتىرىپ، قارىزدىڭ قارماۋىنا ءتۇستى، ال ءوزى وقۋىن تۇزەپ، قاشان ءتىلشى بولعانشا اياق كيىم مايىن شىعاراتىن فابريكادا جۇمىس ىستەدى. سودان كەيىن ول رومان جازا باستادى. تۇرمەلەرگە، كەدەيلەرگە ارنالعان باسپانالارعا، اعىلشىن مەكتەپتەرىنە جازۋشىنىڭ كوزىمەن قارادى – كورگەنىنىڭ ءبارى سۇرىقسىز بولسا دا، جازدى. ءتىپتى ونىڭ كىتاپتارى وقىرمانىن تاپتى: كوپ وقىلدى، قالامگەرلەردىڭ بارىنە بىردەي بۇيىرا بەرمەيتىن باق ءبىتتى، جەتىستىككە قول جەتكىزدى. مۇنىڭ ارقاسىندا تۇرمەلەر تاراتىلىپ، كەدەيلەرگە ارنالعان باسپانالار مەن مەكتەپتەرگە كوپشىلىكتىڭ نازارى اۋدى، ءبارى وزگەرىپ سالا بەردى. جىگىتتىڭ ەسىم-سويى – چارلز ديككەنس. ونىڭ كوزى شولدەي قۇرعاپ تا، كولدەي تۇنىپ تا ەمەس، كوكتەم تاڭىنداعى ءشوپ سەكىلدى ىلعالدانىپ تۇراتىن. ال «ىلعال» لاتىنشا humor (يۋمور – ا.س.) دەپ اتالادى. چارلز ديككەنس وتكىر كوزدىڭ ءھام وتكىر يۋموردىڭ يەسى ەدى. ءار نارسەنى ءجىتى باقىلايتىنى سونشالىق، ەشقاشان كەزدەستىرمەگەن نارسەلەردىڭ ءوزىن سۋرەتتەي الاتىن ەدى; ۇلكەيتكىش اينەكتى كەرەك ەتپەدى، دۇربىگە دە جۇگىنبەدى.

قايتالاپ ايتۋعا ءماجبۇرمىن: جازۋ­شى­نىڭ كوزى، ءتىپتى ەشقاشان كورمەگەن نارسەلەردى كورە الاتىن وتكىر كوز – جازۋ قۇرالىنىڭ ءبىرى. مىسالى جازۋشى جەرتولەگە كوز تىگەدى: سول جەردەگى ۇستەلدىڭ جانىندا نان يلەپ تۇرعان ادام بار، ۇن ۇنتاعىنان بەتى اپپاق بولعان ول – ناۋبايحاناشى. جازۋشى ونى گومەر، بالزاك، ديككەنستەي كورەدى. بىزگە نان ءپىسىرىپ تۇرعان ادام الەمنىڭ قۇرداسى، سول سەكىلدى كارى جانە ول اقىرزامان بولعانشا جوعالىپ كەتپەيدى. بىراق جەرتولەدەگى ادام تەمەكى شەگىپ، كينوعا بارادى، ال ونىڭ ۇلى رەسەيدە قايتىس بولىپ، بۇل جەردەن 3000 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى ءبىر اۋىلدىڭ شەتىندە جەرلەنگەن، الايدا ونىڭ مولاسىن ءسۇرىپ تاستاعان، بەيىتىنىڭ باسىندا كرەست تە جوق. بۇنىڭ ءبارى – سابىرلى، ءجۇزى سولعىن تارتقان، بىزگە نان پىسىرەتىن ادامنىڭ الەمى; وسىناۋ مۇڭ دا، سيرەك قۋانىش تا – جەرتولەدەگى ناۋبايحاناشىنىكى.
ال فابريكانىڭ شاڭ باسقان تەرەزەلەرىنىڭ سىرتىندا جازۋشىنىڭ كوزى جۇمىسشى قىزعا تۇسەدى، ول ستانوكتىڭ جانىندا تۇرىپ، تۇيمە جاسايدى. ونسىز ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەگى كيىم كيىم ەمەس، كوركىمىزدى اشپايتىن، جىلىتپايتىن جامىلعى عانا بولار ەدى. بۇل بويجەتكەن جۇمىس كۇنى اياقتالعاننان كەيىن ەرنىنە دالاپ جاعىپ، كينوعا بارادى، تەمەكى شەگەدى جانە اۆتوكولىك جوندەيتىن نەمەسە ترامۆاي جۇرگىزەتىن جاس جىگىتپەن كەزدەسەدى. ال اناسىنىڭ قيراندىلار استىندا قالعانى دا – ونىڭ الەمىنىڭ ءبىر بولشەگى. بويجەتكەننىڭ شەشەسى اك ارالاسقان قالىڭ قيراندىلاردىڭ استىندا جاتىر جانە ونىڭ مولاسىنا دا، ناۋبايشى ۇلىنىڭ باسىنا دا كرەست قويىلماعان. تەك كەيدە، جىلىنا ءبىر رەت، بويجەتكەن شەشەسى جاتقان قيراندىعا كەلىپ، گۇل قويىپ كەتەدى.

ناۋبايحاناشى دا، بويجەتكەن دە – ءبىزدىڭ ۋاقىتتىڭ ادامدارى. ەكەۋى دە ۋاقىت پەن كەڭىستىك اراسىندا قالىقتاپ، سونى تور سەكىلدى قارماپ الادى. ولاردى وسى توردان بوساتىپ جىبەرۋ – ءومىرىن قيۋمەن تەڭ، بىراق جازۋشى ءومىرسىز جازا المايدى جانە قيراندى ادەبيەت بولماسا، ولاردىڭ ءومىرىن كىم ساقتاپ قالادى؟ كوزىن تارس جۇمعان جازۋشى ءوزىنىڭ ىشىنە ۇڭىلەدى، ءوز الەمىن جاساي باستايدى. حح عاسىردىڭ باسىندا گەرمانيانىڭ وڭتۇستىگىندەگى ءبىر تۇرمەدە الدەبىر جاس جىگىت قالىڭ كىتاپ جازىپ شىقتى; ول جازۋشى ەمەس ەدى ءارى جازۋشى بولا المادى دا، دەگەنمەن وتە قالىڭ جانە وقۋعا ىڭعايسىز كىتاپتى جازىپ شىقتى. الايدا جاڭاعى جاس جىگىت جازعان كىتاپتىڭ ميلليون داناسى تارالىپ، ىنجىلمەن باسەكەگە ءتۇستى. بۇل جان-دۇنيەسىندە اشۋ مەن اۋرۋ، جيىركەنىش پەن وزگە دە بالەدەن باسقا ەشتەڭە جوق كورسوقىر ادامنىڭ تۋىندىسى ەدى. ءبىز كوزىمىزدى اشساق بولدى، قايدا قاراساق تا قيراندىلاردى جانە زاعيپ، وبرازدارى جالعان، ءستيلى ادام توزگىسىز، ءومىردى ادامنىڭ كوزىمەن ەمەس، جان دۇنيەسىنىڭ اينادان شاعىلعان بەينەسى ارقىلى ەلەستەتكەن، ءوزىن ادولف گيتلەر دەپ اتاعان ادامنىڭ قۇردىمعا كەتكەن جان-دۇنيەسىن كورەمىز.

كىمنىڭ كوزى تۇمشالانباسا، سول شىن­دىق­تى انىق كورە الادى. ال ءبىزدىڭ انا تىلىمىزدەگى «كورۋ» ءسوزى وپتيكالىق كاتەگورياعا عانا جاتپايدى، سونىمەن قاتار كوزى اشىق ادام ءۇشىن ارنەنىڭ ءىشى ءمالىم جانە ءتىل قۇرالى ارقىلى بار دۇنيەنىڭ ىشىنە ۇڭىلۋگە بولادى. جازۋشىعا ادامي ءارى «ساتىلمايتىن كوز» كەرەك. سوقىرتەكە ويناۋدىڭ قاجەتى جوق. قىزعىلت، كوگىلدىر، قارا ءتۇستى كوزىلدىرىكتەر بار ەمەس پە – سولار ءومىردى قاجەت تۇسكە بوياي الادى. «قىزعىلت ءتۇستى كوزىلدىرىكتەر» ءۇشىن جاقسى اقشا تولەنەدى: قانشالىقتى «تانىمال» بولسا، ساتىپ الۋعا سونشالىقتى وڭاي. «قارا ءتۇستى كوزىلدىرىك» تە اراسىندا سانگە اينالىپ تۇرادى جانە سول تۇستا وعان دا جاقسى اقشا تولەنەدى. بىراق ءبىز الەمدى ادامنىڭ كوزىمەن، قالاي بار، سولاي كورگىمىز كەلەدى. ال سول ادامنىڭ كوزى شولدەي قۇرعاپ تا، كولدەي تۇنىپ تا ەمەس، كوكتەم تاڭىنداعى ءشوپ سەكىلدى ىلعالدانىپ تۇراتىن. ال ىلعال لاتىنشا humor ەكەنىن ەسكە سالامىز. ءبىزدىڭ كوزىمىز شولدەي قۇرعاپ تا، كولدەي تۇنىپ تا تۇرۋى ىقتيمال، بۇل يۋموردىڭ جولىن جابادى. ءار كۇن سايىن ادام كوپ نارسە كورەدى: ناۋ- بايحاناشىنىڭ، فابريكاداعى قىزدىڭ جانە مولانىڭ دا بەينەسى كوز الدىمىزدان كەتپەيدى. قيراندىلاردى، قيراعان قالالاردى، مولاعا اينالعان ەلدى مەكەندەردى جانە زيراتتاردىڭ اينالاسىندا ساحنا ءتارىزدى ءتىزىلىپ تۇرعان، ادام تۇرمايتىن ۇيلەردىڭ سانى ءوسىپ جاتقانىن بايقايمىز. شىن مانىندە، سول ادامداردىڭ ساقتاندىرۋ كومپانيالارىنىڭ كليەنتتەرى، مەملەكەتتىڭ قول استىنداعى جۇمىسشىلار، الدەبىر قالانىڭ ازاماتتارى، قارىز بەرۋشىلەر مەن بورىشكەرلەر رەتىندە باسقارىلاتىنىن كورەمىز.

ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – ادام تەك بىرەۋدىڭ قول استىندا باسقارىلىپ ءجۇرۋ ءۇشىن ءومىر سۇرمەيتىنىن، الەمدى قيراتاتىن كۇش تەك سىرتتان كەلمەيتىنىن جانە بىرنەشە جىلدا ءبارىن قالپىنا كەلتىرۋگە بولاتىنداي سول كۇشتەرگە ءمان بەرمەي جۇرە بەرۋگە بولمايتىنىن ەسكەرتۋ.

باتىس ەۋروپالىق ءبىلىمدى الەم ءۇشىن گومەر كۇدىكتەن ادا: گومەر – ەۋروپالىق ەپوستىڭ باستاۋشىسى; بىراق ول ترويا سوعىسى جايىندا، ترويانىڭ قيراۋى مەن وديسسەيدىڭ ورالۋى تۋرالى ايتادى. «سوعىس ادەبيەتى»، «قيراندى ادەبيەت»، «ورالعاندار ادەبيەتى» – ءبىز بۇدان ۇيالماۋىمىز كەرەك.
1952 جىل

تارجىمالاعان ابزال سۇلەيمەن،

«سولاقايلار» ادەبي كلۋبى

Abai.kz