«حالىقتار اكەسى» 1953 جىلعى 5 ناۋرىزدا دۇنيە سالعان بەتتە ارتتا قالعان ۋاقىتتاردا جول بەرىلگەن اسىرا سىلتەۋشىلىكتەر اشكەرەلەنە باستاعانى بەلگىلى. سول جىلعى 4 ساۋىردە، ياعني كوسەمنىڭ ولىمىنەن ءبىر اي كەيىن، «سوۆەت باسشىلارىنا قاستاندىق جاساۋدى ويلاستىردى جانە جۇزەگە اسىردى» دەگەن ايىپپەن كورنەكتى دارىگەرلەردىڭ ءبىر توبىنا اشىلعان قىلمىستىق ءىستىڭ توقتاتىلعانى جايىندا «يزۆەستيا» گازەتى بەتىنەن حابارلاندى. جانە تەرگەۋ كەزىندە «جول بەرۋگە بولمايتىن تاسىلدەر قولدانۋ» سالدارىنان، ياعني قيلى ازاپتاۋ شارالارى جاسالعاندىقتان، ايىپتالۋشىلاردىڭ «قىلمىستارىن» مويىنداۋعا ءماجبۇر بولعانى تۇڭعىش رەت رەسمي تۇردە اشىپ ايتىلدى.

«وتان وپاسىزى وتباسىنىڭ مۇشەسى» (چسير، «چلەن سەمي يزمەننيكا رودينى») رەتىندە سوتتالىپ، سوۆەتتىك كونتسلاگەرلەردە «جازاسىن» وتەپ ورالعان، ورالعالى بەرى دە ەسكى تۇرتپەكتەن قۇتىلا الماي جۇرگەن دامەش امىرحانقىزى ەرمەكوۆا-جۇرگەنوۆا وسىنى وقىعان بەتتە ۇلكەن تەرروردا «حالىق جاۋى» دەپ تانىلعان ەرىنىڭ جازىقسىز اتىلعانىن مويىنداتۋعا، ياعني ونى سودان ون بەس جىل بۇرىن جابىلعان قاسىرەتى ايتىپ-جەتكىزگىسىز جالادان اقتاپ الۋعا بەلىن بەكەم بايلادى...

قارالى دا قورقىنىشتى حاباردى وعان ءبىر توپ جاناشىر قىز-كەلىنشەك ەستىرتكەن. وڭاشالاپ ورتاعا الىپ، باسپاحانادان ەندى عانا شىققان گازەتتەگى رەسمي حاباردى كورسەتكەن. كوڭىل ايتقان، ءوزىن-ءوزى ۇستاۋىنا، جۇرت جاعدايدى بىلگەندە تۋى ىقتيمال احۋالعا دايىن بولۋىنا، مويىماي، سابىرمەن توتەپ بەرۋىنە تىلەكتەستىك بىلدىرگەن. رەسپۋبليكاداعى «وتانعا وپاسىزدىق جاساعان، قازاقستاندى سوۆەت وداعىنان ءبولىپ اكەتۋگە، ءسويتىپ ونى شەتەل يمپەرياليزمىنىڭ وتارىنا اينالدىرۋعا تىرىسقان»، تەررورشىلدىق، زيانكەستىك، ديۆەرسيالىق ىستەر، شەت مەملەكەتتەر پايداسىنا شپيوندىق جاساعان «ۇلتشىل-فاشيست، تروتسكيشىل، ءبۋحارينشىل» ون توعىز پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرىنىڭ ءتىزىمى ىشىندە ەرى تەمىربەك جۇرگەنوۆ تۇر ەدى. مىنە، جاناشىر قىز-كەلىنشەكتەر 1938 جىلعى 22 ناۋرىزدا گازەتكە باسىلعان سۋىق اقپاراتتى كورسەتىپ تۇر – ءبارى دە اتىلىپتى. ءبارىنىڭ دە «قازاق حالقىن باقىتتى، قىزىق داۋرەنىنەن ايىرۋعا تىرىسقان... شپيون بانديتتەر»، ...«قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى جاۋلارى» ەكەنى ايتىلىپتى...

نكۆد ارحيۆىندەگى «سسر وداعى جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنىڭ كوشپەلى سەسسياسى اتۋ جازاسىنا كەسكەن وتان وپاسىزى جۇرگەنوۆ تەمىربەكتىڭ وتباسىنا انىقتاما» دەگەن قۇجاتتا «سوتتالعان سەميا باسى جۇرگەنوۆ تەمىربەكتىڭ» قانداي قىلمىستارى ءۇشىن جازالانعانى جونىندەگى ساۋالعا «انتيسوۆەتتىك تەررورلىق-كوتەرىلىسشىلىك، شپيوندىق-ديۆەرسيالىق ۇيىمنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى، ونىڭ قىزمەتىنە جەتەكشىلىك ەتۋ رەتىمەن قاتىستى، تەررورلىق، كوتەرىلىس جاساۋدى كوزدەگەن ديۆەرسيالىق-زيانكەستىك جۇمىس جۇرگىزدى» دەپ كورسەتىلگەن. وتباسى قۇرامى جايىندا بىلاي جازىلىپتى: «ايەلى – جۇرگەنوۆا-ەرمەكوۆا دامەش. ۇلى – 12 جاستا. اجە ءبيبىش – 60 جاستا». «سوتتالعاننىڭ ايەلىن اشكەرەلەيتىن ماتەريالدار» دەگەن جەرگە: «جۇرگەنوۆا-ەرمەكوۆا دامەش جۇرگەنوۆپەن بىرگە تۇرعان كەزىندە ونىڭ انتيسوۆەتتىك قىزمەتى تۋرالى ءبىلدى جانە ونىسىن جاسىردى» دەگەن سوزدەر جازىلىپتى. انىقتاماعا نكۆد مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك باسقارماسى 4-شi ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، مەمقاۋىپسىزدىكتىڭ كىشى لەيتەنانتى كۋستوۆ پەن 4-ءشى ءبولىمنىڭ 5-ءشى بولىمشەسىنىڭ باستىعى، مەمقاۋىپسىزدىكتىڭ اعا لەيتەنانتى برۋزگۋليس قول قويعان.

كۇيەۋىنىڭ سوۆەت وكىمەتىنە «دۇشپاندىق پيعىلى مەن ءىس-ارەكەتىن جاسىرىپ كەلگەن» ايەلى دامەش امىرحانقىزى ەرمەكوۆا-جۇرگەنوۆا «حالىق جاۋىنىڭ» زايىبى رەتىندە پارتيادان قۋىلىپ، مەديتسينا ينستيتۋتىندا ىستەپ جۇرگەن جۇمىسىنان شىعارىلدى. الماتى تۇرمەسىنە ءتۇستى. سەگىز جىلعا سوتتالدى. كۇزگە قاراي قاراعاندى لاگەرلەر جۇيەسىندەگى 26-شى نۇكتەدە ورنالاسقان ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە (ەتل، يتر) جونەلتىلدى. ونى قارلاگتىڭ اقمولا ارنايى بولىمشەسى دەيتىن. بۇل يتر ەلىمىزدەگى رەپرەسسيالانعان بەلگىلى قايراتكەرلەردىڭ ايەلدەرىن –  «وتان وپاسىزدارى وتباسىلارىنىڭ مۇشەلەرىن» جىل باسىنان بەرى قابىلداپ جاتقان. ۇزاماي ونى «وتان وپاسىزدارى ايەلدەرىنىڭ اقمولا لاگەرى» («اكمولينسكي لاگەر جيون يزمەننيكوۆ رودينى») دەپ اتاي باستادى. جازالانعان ايەلدەردى «ەڭبەكپەن تۇزەيتىن» لاگەردىڭ بۇل اتاۋىنىڭ «الجير» دەگەن اببرەۆياتۋراسى كەڭ تانىمال بولىپ كەتتى...

ورتالىقتان باستاپ جەر-جەردە رەپرەسسياعا ۇشىراعان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ايەلدەرى الجير-دە كۇندىز-ءتۇنى نەبىر اۋىر جۇمىستارعا سالىندى. ءسويتىپ الجير كازارمالىق سوتسياليزم قۇرۋ جولىنداعى كوپ سالالى شارۋاشىلىققا اينالدىرىلدى. جانە تۇتقىنداردىڭ ەرىكسىز جۇمىس ىستەۋىن ۇتىمدى ۇيىمداستىرا ءبىلۋ ارقىلى قارلاگ بولىمشەلەرى ىشىندە ەڭ جوعارى وندىرىستىك كورسەتكىشتەرگە جەتىپ تۇردى.  دامەش مىنە وسىندا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ، سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ،  سەيىتقالي مەڭدەشەۆتىڭ، نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ، سانجار اسفەندياروۆتىڭ، جانايدار سادۋاقاسوۆتىڭ، جۇمات ءشانيننىڭ، يلياس قابىلوۆتىڭ، قايسار ءتاشتيتوۆتىڭ، ساكەن سەيفۋلليننىڭ، بەيىمبەت ءمايليننىڭ، مۇحامەدجان ءتاتىموۆتىڭ جارلارى ءازيزا، گۇلاندام، ءرازيا، ءزۇفنۋن، ءرابيا، ەليزاۆەتا، جانبيكە، ايشا، ساعادات، گۇلباھرام، گۇلجامال، شاكىتاي، باسقا دا اياۋلى ازاماتتاردىڭ ايەلدەرىمەن بىرگە 1941 جىلعى جازدىڭ ورتاسىنا دەيىن بولدى. سوسىن كومي رەسپۋبليكاسىنىڭ پەچورا قالاسىنداعى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە – پەچورلاگقا ايدالدى، وعان دا تۇراقتاتپاي، تەرىستىكتەگى وزگە دە لاگەرلەردىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنە اۋىستىرىلدى...

1946 جىلى دامەش امىرحانقىزى لاگەردەن ازاتتىق الىپ، الماتىعا كەلدى. 1938 جىلى تۇتقىندالعانعا دەيىن قىزمەت اتقارعان مەديتسينا ينستيتۋتىنا دارىگەر بولىپ ورنالاستى. الايدا ءبىر جىل وتكەندە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ونىڭ قالادان كەتۋىن تالاپ ەتتى دە، جۇمىسىمەن قوش ايتىسۋىنا تۋرا كەلدى. بىرنەشە جىلعا سوزىلعان كەزبە تىرشىلىكتەن كەيىن قاراعاندى قالاسىنا ورنىقتى. وكپە اۋرۋلارى ەمحاناسىندا دارىگەرلىك قىزمەتكە قابىلداندى. وسىندا جۇرگەنىندە كۇللى قاسىرەتىنىڭ باس سەبەپكەرى دۇنيەدەن ءوتتى جانە ارناۋلى قىزمەتتىڭ تەرگەۋدە قولداناتىن قۇپيا ءتاسىلى تۇڭعىش رەت اشىق اشكەرەلەندى...

...تەمىربەگىم مەنىڭ ەشقاشان وتانعا وپاسىزدىق جاساعان ەمەس دەپ ويلادى دامەش امىرحانقىزى. ەشقاشان. ول جان-تانىمەن حالىق يگىلىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتتى. ون سەگىز جاسار دامەش وقۋ قۋىپ تاشكەنتكە بارعان، ءسويتىپ العاشقى كۋرستا وقىپ جۇرگەن شاقتا تەمىربەك وڭ-سولىن تانىعان، جوعارى مەكتەپتى تاۋىسۋعا تاقاپ قالعان، ءتىپتى استاناسى ورىنبوردا ورىن تەپكەن قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ تاشكەنتتى ورتالىعى ەتكەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى وقىلى بولاتىن.  ەندى بويجەتىپ كەلە جاتقان دامەش وعان ءا دەگەندە ۇلگى تۇتاتىن اعا رەتىندە قاراعان ەدى عوي. قازىرگىدەي ەسىندە، تەمىربەكتىڭ شىعىس قىزدارىنىڭ زاماناعا لايىق تاربيە الۋى قاجەتتىگىن، سول ورايدا قىز-كەلىنشەكتەر اراسىنداعى قوعامدىق-ساياسي جۇمىستارعا بەلسەنە قاتىسۋى قاجەتتىگى جايىنداعى اقىل-كەڭەسىن قۇمارتا تىڭداپ، بۇلجىتپاي ورىنداۋعا تىرىساتىن. قانداي تاماشا كەزدەر ەدى! ولاردىڭ جاڭا زامان حاقىنداعى وي-پىكىرلەرى، ءومىردىڭ جاسامپاز قۇرىلىسىنا بىرگە اتسالىسپاق ارماندارى جاراسىپ كەتكەن دە، ارالارىندا ەلەۋسىز تۇردە ماڭگىلىك ماحاببات وتى تۇتانعان ەدى عوي!..

قىز بەن جىگىت بوپ وتكىزگەن ۋاقىتتاردى ەسەپتەمەگەندە، دامەش تەمىربەكپەن ون ءبىر جىل عانا بىرگە ءومىر ءسۇردى. سول از ۋاقىتتا ءومىر باقي ۇمىتىلمايتىن عاجاپ شاقتاردى باستان كەشتى. ونىڭ جارى ارقاشان  كوممۋنيستىك پارتياعا ادال بولدى. تاشكەنتتەگى شاعىن ايتپاي-اق قويسىن، پارتيا ونى الاپات اشارشىلىقتان كۇيزەلگەن حالقىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرىسۋ ءۇشىن الماتىعا جىبەرگەندەگى اتقارعان شارۋالارىن ايتسايشى!

دامەشتىڭ تەمىربەگىن جۇرت تەمىر-ناركوم دەيتىن. ول پارتيانىڭ حالىق يگىلىگىنە باعىتتالعان شەشىمدەرىن جۇزەگە اسىرۋدا ءاردايىم تاباندىلىق كورسەتتى. رەسپۋبليكادا جۇرگىزىلە باستاعان مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ كورىگىن ۇستەمەلەتە قىزدىرىپ تۇردى ەمەس پە!  قانشا مەكتەپ پەن كوركەمونەرپازدار ۇيىمدارىن اشتى. حالىق تالانتتارىن جيناپ، ارنايى سليوت وتكىزدى. كۇنى كەشە اشتىقتان قىرىلعان، ءتىرى قالعاندارىنىڭ شاماسى جەتكەندەرى جان-جاققا بوسىپ كەتكەن، ءوز ەلىندە سەلدىرەپ توز-توز بولعان حالىق قالاي ءدۇر سىلكىندى، قايتىپ تۇلەدى دەسەڭىزشى!..

ول جەر-جەردە، استانادا ونەر وشاقتارىن اشتى، قازاق ەلىنە مۇلدەم تاڭسىق وپەرا تەاترىن ۇيىمداستىردى. مادەنيەت سالاسىنا جۇمىلدىرىلعان كۇللى شىعارماشىل جۇمىستىڭ كۆينتەسسەنتسياسىنداي بولعان ماسكەۋدەگى ادەبيەت پەن ونەر ونكۇندىگىن ايتساڭىزدارشى! سول شاقتا ۇلكەن تەاترداعى كورەرمەندەر قاتارىندا بولعان دامەشتىڭ ءوزى كۋا، قازاق ارتيستەرى ستالين جولداس باستاعان ۇكىمەت باسشىلارى مەن ماسكەۋلىك تاعامپاز جۇرتشىلىق الدىندا عالامات زور ورلەۋ ۇستىندە عاجايىپ ونەر كورسەتتى. شىعىستىڭ، دامۋى كەنجەلەپ قالعان دەلىنەتىن قازاقتىڭ كەرەمەت  مادەنيەتىن تانىتتى. وسىنداي جەتىستىكتەردى ءوز دەڭگەيىندە كورسەتە الۋ جولىنا تەمىر-ناركوم باستاعان مادەنيەت قىزمەتكەرلەرى نەتكەن جانقيارلىق ەڭبەك ءسىڭىردى دەيسىز! پارتيا مەن ۇكىمەت دەكاداشىلاردى، ولاردىڭ جەتەكشىسى تەمىربەكتى دە وردەنمەن ماراپاتتاپ، سول كەزدە-اق بۇعان ءادىل باعاسىن بەرگەن!

دامەش امىرحانقىزى ءبىر ءسات قاباعىن ءتۇيدى. ونىڭ تەمىربەگىنە، حالىقتىڭ تەمىر-ناركومىنا، ءسوز جوق، جالا جاپتى! جانە كۇنى كەشە بيىك وكىمەت وتكەنگى كەمشىلىكتى اشكەرەلەۋ رەتىمەن اشىپ ايتىپ قالعان قيلى قيناۋ، ازاپتاۋ تاسىلدەرىن، كۇمانسىز، تەمىربەككە دە قولداندى. نكۆد تۇرمەسىندە سوڭعى مارتە كورگەنىندەگى بەت-ءپىشىنى ءالى كوز الدىندا – ارينە، كۇش كورسەتتى، ءسويتىپ وعان جاپقان جالاسىن «مويىنداتتى». بۇعان ونىڭ جان جارىنىڭ، جازالاۋشىلار «ساتقىن» دەپ تاپقان ادامنىڭ زايىبى بولعانى ءۇشىن «قىلمىستى» سانالىپ، پالەن جىلىن كونتسەنتراتسيالىق لاگەرلەردە وتكىزگەن دامەشتىڭ سەنىمى كامىل...

ارحيۆتىك قۇجاتتار دامەش امىرحانقىزىنىڭ كۇدىگىنىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەنىن اڭعارتادى. 1937 جىلعى 2 تامىزدا قسسر مينيسترلەر سوۆەتى جانىنداعى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ۋگب (مەمقاۋىپسىزدىك باسقارماسىنىڭ) 4-ءشى ءبولىمىنىڭ 6-شى بولىمشەسىنىڭ باستىعى، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك لەيتەنانتى كاتكوۆ  «الماتى قالاسى فۋرمانوۆ كوشەسى № 120 ۇيدە تۇراتىن، 39 جاسار، قازاق، ازامات جۇرگەنوۆ تەمىربەكتىڭ تەرگەۋ ماتەريالدارىن قاراپ»، ونى تروتسكيستەرمەن جانە وڭشىلدارمەن بايلانىسقان انتيسوۆەتتىك ۇلتشىل ۇيىمنىڭ مۇشەسى، بەلسەندى تۇردە انتيسوۆەتتىك جانە ۇلتشىلدىق جۇمىس جۇرگىزىپ ءجۇر دەپ تاۋىپ، «ازامات جۇرگەنوۆ تەمىربەككە (بايتەمىر دە سول)  الدىن كەسۋ شاراسى رەتىندە الماتى قالاسىنداعى قازسسر ىىحك-ءنىڭ (نكۆد، ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ) تەرگەۋ تۇرمەسىنە اباقتىعا جابۋ تاڭداپ الىنسىن» دەگەن قاۋلى شىعاردى. قاۋلى سوڭىنا «جۇرگەنوۆتى تۇتقىنداۋعا سسرو پروكۋرورى ۆىشينسكي سانكتسيا بەردى، بۇل جونىندە 1937 جىلعى 27 شىلدەدە سسرو نكۆد-سى جەدەلحاتپەن جىبەرگەن حابارلاما بار» دەگەن جولدار جازىلعان.

سول كۇنى تۇتقىننىڭ انكەتاسى تولتىرىلىپ، ودان العاشقى جاۋاپ الىندى. كوز سالايىق: «ايىپتالۋشى جۇرگەنوۆ تەمىربەكتىڭ 1937 جىلعى 2 تامىزداعى كورسەتۋى.

سۇراق: ءسىز كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىلدىق ۇيىم مۇشەسى رەتىندە تۇتقىندالدىڭىز. كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىلدىق ۇيىمنىڭ قۇرامىندا تۇراتىندىعىڭىز ءۇشىن ءوزىڭىزدىڭ ايىپتى ەكەنىڭىزدى مويىندايسىز با؟

جاۋاپ: جوق، ءوزىمدى ايىپتىمىن دەپ مويىندامايمىن، ويتكەنى مەن ەشقانداي كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا كىرگەن ەمەسپىن جانە ماعان بۇل سەكىلدى  ەشتەڭە دە ءمالىم ەمەس».

قىلمىستىق ىسكە بۇدان كەيىن 13 تامىزدا تەرگەۋشىمەن تاعى ءبىر كەزدەسۋ بولعانى تىركەلگەن: قايتادان انكەتا تولتىرىلعان، تۇتقىنعا قىلمىستىق كودەكستىڭ قانداي بابتارى بويىنشا ايىپ تاعىلاتىنى حابارلانعان. شاماسى، وسى ۋاقىتتاردا تەرگەۋشىلەر باس پروكۋرور اندرەي يانۋارەۆيچ ۆىشينسكي تۇجىرىمدادى دەلىنەتىن، قىلمىستى دالەلدەۋدىڭ تورەسى – ايىپتىنىڭ ءوز ايىبىن موينىنا الۋى ەكەنىن شەگەلەگەن قاعيدانى باسشىلىققا الىپ، تۇتقىن جۇرگەنوۆتىڭ «جاساعان قىلمىسىن» مويىنداتۋعا قول جەتكىزۋمەن شۇعىلدانسا كەرەك. حاتتاماسى جوق سونداي ماقساتتى تەرگەۋلەر ناتيجەسىندە، العاشقى تەرگەۋدە ءوزىن ايىپتى دەپ ساناماعان تۇتقىن اراعا ءبىر اي سالىپ، شىنىن ايتۋعا، اعىنان جارىلۋعا دايىن ەكەنىن جازعان ءوتىنىش بەرەدى...

№ 04312 ءىستىڭ 1-ءشى تومىندا 1937 جىلعى 8 قىركۇيەكتە جۇرگىزىلگەن تەرگەۋدىڭ حاتتاماسى بار. حاتتاماعا قاراعاندا، نكۆد تەرگەۋشىسى تەمىربەك قاراۇلى جۇرگەنوۆكە: «ءسىز ءوتىنىش بەردىڭىز، وندا ءسىز ءوزىڭىزدىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىلدىق ۇيىمنىڭ قاتىسۋشىسى ەكەنىڭىزدى مويىندادىڭىز، – دەگەن سوزدەرمەن ءوتىنىشىنىڭ مازمۇنىن ەسكە سالىپ بارىپ: – ءسىز وسىنى راستايسىز با؟» – دەپ سۇرايدى. سوندا تۇتقىن: «ءيا، راستايمىن، – دەپ جاۋاپ قاتادى. – مەن – جۇرگەنوۆ تەمىربەك، شىنىندا دا انتيسوۆەتتىك ۇلتشىلدىق ۇيىمعا  قاتىسۋشىمىن. بۇل ۇيىمعا مەنى 1931 جىلى قوجانوۆ سۇلتانبەك تارتتى، مىنە، سول ۋاقىتتان بەرى، انتيسوۆەتتىك ۇلتشىلدىق ۇيىمنىڭ  قاتىسۋشىسى رەتىندە، مەن ونىڭ قۇرامىندا كونتررەۆوليۋتسيالىق جۇمىس جۇرگىزدىم». وسىلاي باستالعان تەرگەۋ «قىلمىستى شىن جۇرەكتەن مويىنعا الۋ» رەتىمەن جالعاسا بەرەدى...

دامەش ەرمەكوۆا ۇلكەن تەررور كەزىندە «ورتاعاسىرلىق جاۋاپ الۋ ءتاسىلى» داۋىرلەپ تۇرعانىن ۇرەيلەنە شامالاۋشى ەدى، تاپ سونداي اششى شىندىق «دارىگەرلەر ىسىنە» وراي 1953 جىلى رەسمي تۇرعىدا جاريا بولعاندا، ەندى وعان ءشۇباسىز سەندى.  ول جازىقسىز جاپا شەككەن كۇيەۋى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ءىسىن قايتا قاراۋدى سۇراپ، العاشقى ءوتىنىشىن سول 1953 جىلى جازدى. جوعارى ورگاندار، ارينە، ايەلى سۇرادى ەكەن دەپ جۇرگەنوۆ ءىسىن قايتا قاراۋعا اسىعا قويعان جوق.

ءسويتىپ جۇرگەندە  ەلدى بەريا ءىسى دۇرلىكتىردى. ول، لاۆرەنتي پاۆلوۆيچ بەريا، باس مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميسسارى، ءستاليننىڭ ەڭ جاقىن تۇتاتىن ادامدارىنىڭ ءبىرى بولعان بەريا، 1953 جىلعى جازدا تۇتقىندالعان. وتانعا وپاسىزدىق جاسادى، بيلىكتى باسىپ الۋعا ارەكەتتەندى دەپ ايىپتالعان. جىل اياعىندا اتىپ تاستالدى. ال ول ۇلكەن تەررور كەزىندە «حالىق جاۋىن» تاپقىشتاردىڭ دا باسىندا تۇرعان ەدى عوي. ەندەشە جاۋىزدىڭ اشكەرەلەنۋى ونىڭ قۇرباندىقتارىن اقتاۋعا جول اشۋعا ءتيىس...

وسىنداي وي قورىتقان دامەش امىرحانقىزى 1955 جىلدىڭ جازىندا ماسكەۋگە باردى، قۇزىرلى مەكەمەلەردىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ، باسشىنىڭ قابىلداۋىنا كىرۋگە تىرىستى. كىردى. تىلەگىن اۋىزشا ايتىپ، جازباشا ءوتىنىشىن قالدىردى...

1931 جىلدان سوۆەت وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ بۇرىنعى مۇشەسى، قاراعاندى قالاسىنداعى لەنين پروسپەكتى، 47-ءشى ءۇيدىڭ 14-ءشى پاتەرىندە تۇراتىن  دامەش امىرحانقىزى ەرمەكوۆانىڭ ارحيۆتە ساقتالعان سول وتىنىشىنە «باس اسكەري پروكۋراتۋراداعى قابىلداۋدان، 26. ءىح. 1955 ج.» دەگەن مالىمەتى بار شتامپ قويىلعان ەكەن. ءماتىنى مىناۋ:

«ماسكەۋ قالاسىنىڭ باس اسكەري پروكۋرورىنا. كيروۆ كوشەسى، № 41 ءۇي.

ءوتىنىش

سىزدەن مەنىڭ كۇيەۋىم جۇرگەنوۆ تەمىربەك قاراۇلىنىڭ ءىسىن قايتا قاراۋدى وتىنەمىن. ول 1898 جىلى تۋعان، قازاق، 1921 جىلدان سوكپ-نىڭ بۇرىنعى مۇشەسى، 1937 جىلى تۇتقىندالعانعا دەيىن قازاق سسر اعارتۋ حالكومى جانە سول رەسپۋبليكانىڭ ونەر ماسەلەلەرى جونىندەگى كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ ىستەدى، الماتى قالاسىنداعى قازاق وپەرا تەاترىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولدى.

بىرگە ءومىر سۇرگەن 11 جىل بويىندا  مەن جۇرگەنوۆتى كوممۋنيستىك پارتيا جىبەرگەن جەردىڭ بارىندە دە تالانتتى ۇيىمداستىرۋشى جانە باسشى بولعان، رەۆوليۋتسيا ىسىنە شەكسىز بەرىلگەن تاباندى بولشەۆيك رەتىندە ءبىلدىم.

تاشكەنت قالاسىنداعى ورتاازيالىق مەمۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ، ول 1928 جىلدان 1930 جىلعا دەيىن تاشكەنت مەمۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى، تاجىك سسر-ءنىڭ قارجى حالكومى، 1930–1933 جىلدارى وزبەك سسر اعارتۋ حالكومى بولدى.

1933 جىلعى شىلدە ايىندا سوۆەت وداعى كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ (سوكپ وك) شەشىمى بويىنشا الماتىعا قازاق سسر  اعارتۋ حالىق كوميسسارى قىزمەتىنە اۋىستىرىلدى.

قازاق وپەرا تەاترىن قۇرعانى ءۇشىن، قازاق ونەرىنىڭ ماسكەۋدەگى ونكۇندىگىن تابىستى وتكىزگەنى ءۇشىن 1936 جىلدىڭ مامىر ايىندا مەنىڭ كۇيەۋىمدى كسرو جوعارعى سوۆەتىنىڭ پرەزيديۋمى ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتادى.

مەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىن جانە ءسىزدى مىناعان سەندىرەمىن: مەنىڭ كۇيەۋىمدى جانە ول ءۇشىن مەنى دە تۇتقىنداۋ – ەڭبەكشىل سوۆەتتىك وتباسىن ءىس جۇزىندە قۇرتۋ – بەريا مەن ونىڭ سىبايلاستارىنىڭ دۇشپاندىق قولى جاساعان ءىس بولىپ تابىلادى.

مىنانى ەسكەرۋدى سۇرايمىن: مەنىڭ ءوزىم قازاق قىزىمىن، سوۆەت مەكتەبىنىڭ تاربيەلەنۋشىسىمىن جانە تەك قانا سوۆەت وكىمەتى مەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ارقاسىندا جوعارى ءبىلىم الدىم. 1929 جىلى تاشكەنت مەمۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن ءبىتىردىم، 1931 جىلدان سوكپ مۇشەسىمىن. كۇيەۋىم تۇتقىنعا الىنعانعا دەيىن الماتى قالاسىنداعى مولوتوۆ اتىنداعى مەدينستيتۋتتىڭ تەراپەۆتىك كلينيكاسىندا اسسيسەنت بولدىم.

مەن حالىق جاۋلارىنىڭ قالاۋىمەن ەشقانداي كىناسىز، تەرگەۋسىز، سوتسىز، تەك ءوزىمنىڭ جازىقسىز كۇيەۋىمنىڭ ايەلى رەتىندە 1938 جىلى تۇتقىندالدىم، ءسويتىپ 8 جىلعا كسرو ىىحك-نىڭ (ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ) سولتۇستىك ورال ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىنە قامالدىم. لاگەرلەردە 7 جىل ادال جۇمىس ىستەپ، سوتتالعان مەرزىمىمنىڭ اياقتالۋىنان  ءبىر جىل ەرتە  لاگەردەن بوساندىم.

1946 جىلدىڭ سوڭىندا قازاقستانعا ورالدىم دا، الماتىدا 1948 جىلعا دەيىن مەدينستيتۋتتا دارىگەر بولىپ ىستەدىم.

1948 جىلى قازاق سسر ءىىم (ىشكى ىستەر مينيسترلىگى) ماعان قايتادان سۇيىكتى جۇمىسىمدى تاستاپ، الماتىدان كەتۋىمدى ۇسىندى.

كوپ كەزبەلىك-قيىندىقتان كەيىن قاراعاندى قالاسىندا 1953 جىلدان باستاپ قالالىق تۋبەركۋلەز ەمحاناسىندا دارىگەر-فتيزياتور بولىپ ىستەۋدەمىن. بارلىق ءبىلىمىم مەن كۇشىمدى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ  يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋگە جۇمساپ كەلەمىن. 18 جىل بويى «وتان وپاسىزى وتباسىنىڭ مۇشەسى» دەلىنەتىن ماسقاراپاز تاڭبانى كوتەرىپ ءجۇرمىن.

كۇيەۋىمنىڭ ءىسىنىڭ قايتا قارالۋىن جىلدامداتۋدى، ونى تىم بولماسا ولگەننەن كەيىن  جانە مەنى اقتاۋدى،  سونىمەن بىرگە ونى جانە مەنى تۋعان كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا قايتارۋدى وتىنەمىن.

مەنىڭ جۇمىسىم تۋرالى مىنەزدەمە قازاق سسر ءىىم-ءنىڭ  وبلىستىق باسقارماسى ارقىلى 1953 جىلى، ودان كەيىن 1955 جىلى مەنىڭ باس اسكەري پروكۋراتۋراعا  بەرگەن وتىنىشتەرىمە تىركەلگەن.

كۇيەۋىمنىڭ جانە ءوزىمنىڭ تۇتقىندالۋىما بايلانىستى تۋىنداعان بارلىق قيىندىقتاردى مەنىڭ لاگەرلەردە جانە بوسانعاننان كەيىن ادال، اق نيەتتىلىكپەن ەڭبەك ەتۋىم ارقىلى  ەرجۇرەكتىك كورسەتىپ جەڭگەنىم ەسكەرىلۋىن سۇرايمىن.

ءىستى قايتا قاراۋ، مىنە، ەكى جىل بويى سوزىلىپ كەلەدى، بۇل مەنىڭ لاگەرلەردە بۇزىلعان دەنساۋلىعىما تەرىس اسەرىن تيگىزۋدە. مەنىڭ سۇراۋىمدى كەرى قاقپاۋدى، ماعان ءىستىڭ جىلجۋى جايىنان حابار بەرۋدى وتىنەمىن.

ەرمەكوۆا د.ءا. 26 سەنتيابر 1955 جىل».

***

بۇل جولى دامەش امىرحانقىزىنىڭ تىلەگىنە نازار اۋدارىلا باستادى. سەڭ قوزعالدى. ءتيىستى مەكەمەلەر اراسىندا كوتەرىلگەن ماسەلەگە بايلانىستى حات الىسۋلار جۇرگىزىلدى. سولاردىڭ ءبىرى مىنانداي. 1955 جىلعى 4 قاراشادا سسرو باس اسكەري پروكۋراتۋراسى الماتىعا «ايرىقشا باقىلاۋ» ايدارىمەن، «قۇپيا» دەپ كورسەتىپ،  «قازاق سسر مينيسترلەر سوۆەتى جانىنداعى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى گەنەرال-مايور گۋبين جولداسقا» ارنايى حات جولدادى.

«ءسىزدىڭ 1955 جىلعى 8 قازانداعى № 8/2-1028 سۇراۋىڭىزعا سايكەس جۇرگەنوۆ تەمىربەككە اشىلعان ارحيۆتىك-تەرگەۋ ءىسىن جىبەرىپ وتىرمىن»، – دەلىنىپتى وندا. «وسىمەن ءبىر مەزگىلدە جۇرگەنوۆ ءىسى بويىنشا رسفسر ۋپك (قپك، قىلمىستىق-پروتسەسسۋالدىق كودەكسى) 373–377 بابتارىندا كوزدەلگەن رەتپەن قوسىمشا زەرتتەۋ جۇرگىزۋدى سۇرايمىن، – دەپ جالعاستىرىلىپتى بۇل حات، – ويتكەنى ىسكە تىگىلگەن ماتەريالدار بويىنشا دۇرىس شەشىم قابىلداۋ مۇمكىن ەمەس».

سوسىن جۇرگەنوۆتىڭ ۇكىم بويىنشا قانداي جايتتەرگە بايلانىستى ايىپتى دەپ تابىلعانىن ەسكە سالعان: «...ول 1931 جىلدان انتيسوۆەتتىك ۇيىمعا قاتىسۋشى بولىپ تابىلادى، وسى ۇيىمعا ول جاڭا قاتىسۋشىلار تارتۋمەن شۇعىلداندى جانە ديۆەرسيالىق-زيانكەستىك قىزمەت جاسادى. جۇرگەنوۆ الدىن الا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋدە دە، سوتتا دا ءوزىنىڭ ايىپتى ەكەنىن مويىندادى».

وسىنى ايتا كەلە، ءىستى قايتا قاراۋعا نە سەبەپ بولعانىن ايتىپتى: «سوتتالعان جۇرگەنوۆتىڭ ايەلى، ازاماتشا ەرمەكوۆا د.ءا. سوكپ وك (سوۆەت وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى) جانىنداعى كپك (پارتيالىق باقىلاۋ كوميسسياسى) ادرەسىنە جولداعان  ارىزىندا ونىڭ كۇيەۋى جۇرگەنوۆ حالىق جاۋى بەريانىڭ قۇربانى ەكەنىن ايتىپ، كۇيەۋىنىڭ سوتتالۋىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن تەكسەرۋدى سۇرايدى».

باس اسكەري پروكۋراتۋرا جۇرگەنوۆتىڭ  ءىسىن زەرتتەپ قاراعاندا – ونىڭ تولىق تەكسەرىلمەگەنىنە كوز جەتكىزىپتى. «الدىن الا تەرگەۋدە جۇرگەنوۆ ءوزىنىڭ انتيسوۆەتتىك ۇيىمعا جاتاتىنىن جوققا شىعارماي، سونىمەن بىرگە ونىڭ جەكە ءوزى ۇيىمعا» بىرنەشە ادامدى (بايماحانوۆتى، ايتمەنوۆتى، ءاسىموۆتى، ۇسەنوۆتى، زاليەۆتى، تاعاەۆتى، شىنتاسوۆتى، ءماحيندى جانە سۇلتانوۆتى) تارتقانىن كورسەتكەن ەكەن.  «الايدا كورسەتىلگەن ادامدار ءىس بويىنشا تەرگەلمەگەن جانە ولار قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى ما، جوق پا، – بەلگىسىز. جۇرگەنوۆتىڭ  ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا كورسەتىلگەن ديۆەرسيالىق جانە زيانكەستىك قىزمەتى ەشقانداي قۇجاتتىق دەرەكتەرمەن راستالماعان».

سوندىقتان قوسىمشا تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەزىندە تىزىمدە كورسەتىلگەن ادامدار قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى ما – سونى انىقتاۋ كەرەك. ەگەر ولار سوتتالعان بولسا، وندا ولاردىڭ ىستەرىن ەگجەي-تەگجەيلى شولعان انىقتاما جاسالىپ، ولاردى كىم جانە قاشان تۇتقىندادى، ولار جۇرگەنوۆكە قاتىستى الدىن الا تەرگەۋدە جانە سوتتا قانداي كورسەتۋلەر بەردى، ولاردىڭ كورسەتۋلەرى تەرگەۋلەردىڭ جۇرگەنوۆ ىسىنە تىگىلگەن تۇپنۇسقالىق حاتتامالارىنا سايكەس كەلە مە، جوق پا، اشىپ جازىلسىن دەلىنگەن. سونداي-اق شانينگە، انديجانوۆقا، سۋكينگە،  قۇرامىسوۆ پەن نۇرمۇحامەدوۆكە جانە قوجانوۆ، رىسقۇلوۆ، نۇرماقوۆ، قۇلىمبەتوۆ، سادۋاقاسوۆ، اسفەندياروۆ، سەيفۋلليننىڭ، كورسەتۋلەرى جۇرگەنوۆ ىسىنە تىركەلگەن باسقالاردىڭ دا  ارحيۆتىك-تەرگەۋ ىستەرى بويىنشا تولىق شولۋ-انىقتامالار جاسالۋىن سۇراعان، ولاردا دا  بايماحانوۆ، ايتمەنوۆ جانە باسقالاردىڭ ىستەرى بويىنشا جاسالماق انىقتاماداعى سۇراقتار قامتىلۋى تيىستىگىن ەسكەرتكەن.

بۇلاردان كەيىن تەمىربەك جۇرگەنوۆ قىزمەت اتقارعان اقتوبە وبلىسىنىڭ ىرعىز اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنەن ونىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تۋرالى انىقتاما الىنۋ تاپسىرىلعان (تۇرمەدە تولتىرىلعان انكەتا بويىنشا – ىرعىز ونىڭ تۋعان اۋىلى).

جۇرگەنوۆتى ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا جانە ونىڭ 1937 جىلعى 8 قىركۇيەكتەگى كورسەتۋلەرىندە ايتىلعان زيانكەستىك پەن ديۆەرسيالار جونىندەگى فاكتىلەر الدەقانداي وبەكتيۆتى دەرەكتەرمەن راستالا ما، سونى كوزى ءتىرى كۋالەردەن جاۋاپ الۋ جانە قازسسر اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ءتيىستى ارحيۆتەرىن تەكسەرۋ جولىمەن انىقتاۋ قاجەت ەكەنى ايتىلعان. جۇرگەنوۆتىڭ كورسەتۋلەرىندە اعارتۋ سالاسى بويىنشا زيانكەستىكپەن اينالىستى دەلىنەتىن «مۇسىرەپوۆ، ءتاشتيتوۆ جانە باسقا دا ادامدار جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى ما»، سونى دا تەكسەرۋ، اتالعان ادامدار سوتتالعان بولسا، ءتيىستى انىقتامالار جاسالۋى سۇرالعان.

ارنايى ءبىر تارماقتا جۇرگەنوۆتىڭ اعارتۋ حالكومى بوپ ىستەگەن كەزىندە جۇمىس بابى بويىنشا قالاي سيپاتتالعانى انىقتالسىن دەگەن تالاپ قويىلعان. بۇل ءۇشىن جۇرگەنوۆپەن بىرگە ىستەگەن ادامداردى تاۋىپ، قوسىمشا تەرگەۋ جۇرگىزىلسىن دەلىنگەن.

ءپارتارحيۆتى قاراۋ، قانداي دەرەكتەر نەگىزىندە پارتيادان شىعارىلعانىن انىقتاۋ تاپسىرىلعان. قانداي دا ءبىر انتيپارتيالىق توپتار مەن وپپوزيتسيادا بولعانى جونىندە قۇجاتتىق دەرەك بار ما، پارتقۇجاتتار بويىندا ول قالاي باعالانعان ەكەن، تيىسىنشە ماعلۇمات بەرسىن دەلىنگەن.

قازاق سسر نكۆد-سىنىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرلەرى برۋزگۋليس، رۋپاسوۆ، زالين، وسپانوۆ، روزەنفەلد قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى ما ەكەن، تەكسەرۋ كەرەك دەپ اتاپ ايتقان. ەگەر اتالعان ادامدار   جاۋاپقا تارتىلعان بولسا، ولاردىڭ ىستەرى بويىنشا شولۋ-انىقتاما جاساپ، وندا جۇرگەنوۆتىڭ ءىسىن بۇرمالاعانى جانە تەرگەۋدىڭ زاڭسىز تاسىلدەرى قولدانىلعانى جايىندا ولارعا ايىپ تاعىلعان با، سونى كورسەتسىن دەپ سۇرالعان.

قاجەت بولعان جاعدايدا تەكسەرۋ بارىسىندا تۋىنداۋى ىقتيمال جانە جۇرگەنوۆ حاقىندا شەشىم قابىلداۋ كەزىندە ماڭىزى بولۋى مۇمكىن باسقا ماسەلەلەر دە انىقتالسىن دەيدى.

وسىلاردىڭ ءبارىن باس اسكەري پروكۋرور كومەكشىسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى، يۋستيتسيا پودپولكوۆنيگى دولجەنكو جەكە-جەكە تۇيىندەپ ايتىپ، تاپسىرمانىڭ ورىندالۋىن 1956 جىلعى 5 ناۋرىزعا دەيىن كۇتەتىنىن ەسكەرتكەن. سودان سوڭ ول  حاتىن: «ازاماتشا ەرمەكوۆا د.ءا. بەرگەن شاعىم سوكپ وك جانىنداعى پبك-نىڭ (كپك) ايرىقشا باقىلاۋىندا تۇرعانىن قۇلاعدار بولۋ ءۇشىن حابارلايمىن»، – دەپ اياقتاپتى.

باس اسكەري پروكۋراتۋرانىڭ ماسكەۋدەن جولداعان حاتىنا سايكەس قازاق مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان شاقتا، 1955 جىلعى 23 جەلتوقساندا، تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنىڭ اسكەري تريبۋنالى «وتان وپاسىزى وتباسىنىڭ مۇشەسى» رەتىندە جازالانعان دامەش امىرحانقىزى ەرمەكوۆانىڭ ءىسىن قايتا قاراپ، قىلمىس قۇرامى جوق بولعاندىقتان، اقتادى. بۇل قۋانىشتى حابار-تىن، بىراق ونى جارتىلاي عانا جەڭىس دەپ ساناعان دامەش امىرحانقىزى جۇرەگى لۇپىلدەپ، باستى حاباردى توستى. تەمىربەك جايىنداعى ءوتىنىشىنىڭ قارالۋ بارىسىن تاعاتسىزدانا سۇراستىردى.

الايدا بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعاندار اسىقپادى. 1956 جىلعى 14–25 اقپاندا سوكپ-نىڭ حح سەزى ءوتتى. سەزدىڭ سوڭعى كۇنىندە سوكپ وك ءبىرىنشى حاتشىسى نيكيتا سەرگەەۆيچ حرۋششەۆ «تۇلعا كۋلتى جانە ونىڭ سالدارلارى» اتتى ايگىلى بايانداماسىن جاسادى. ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋدان تۋعان سوراقىلىقتار اشكەرەلەندى. اتالمىش پارتسەزدەن كەيىن ۇلكەن تەررور جىلدارى جازىقسىز جازالانعانداردى اقتاۋ جۇيەلى تۇردە جۇرە باستاعان تارىزدەندى. الايدا تەمىربەك قاراۇلى جايىنان دامەشكە كوڭىل جۇباتارلىق حابار ءالى جەتەر ەمەس...

اقىرى قازاق سسر مينيسترلەر سوۆەتى جانىنداعى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنەن 1956 جىلعى 14 تامىزدا ماسكەۋگە، باس اسكەري پروكۋراتۋراعا،  يۋستيتسيا پودپولكوۆنيگى دولجەنكوعا جاۋاپ حات جونەلتىلدى. وندا: «جۇرگەنوۆكە تاعىلعان ايىپتىڭ تولىق ەمەس، ناقتى ەمەس ەكەندىگى جانە قايشىلىقتى ماتەريالدارعا نەگىزدەلگەنى جۇرگىزىلگەن تەكسەرىس بارىسىندا انىقتالدى»، – دەگەن قورىتىندى ايتىلىپ، دالەل رەتىندە كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرىلدى.

اتاپ ايتقاندا، جۇرگەنوۆتىڭ ۇلتشىلدىق كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا مۇشەلەر تارتقانى، اعارتۋ كوميسسارى كەزىندەگى زيانكەستىك قىزمەتى قوسىمشا تەكسەرۋ ماتەريالدارىنان كورىنىپ تۇرعانداي، راستالمادى دەپ حابارلاندى. حالكوماتتىڭ كۋا رەتىندە تەرگەلگەن بۇرىنعى قىزمەتكەرلەرى ونى تەك قانا جاقسى باسشى رەتىندە سيپاتتادى. كورسەتۋلەردىڭ كوپتىگىنە قاراماستان، حالىق كوميسسارىنىڭ انتيسوۆەتتىك ۇلتشىلدىق ۇيىمعا قاتىسۋى جەتكىلىكتى دارەجەدە دالەل تاپقان جوق.

جاندوسوۆ جانە باسقالاردىڭ ونى قازاقستانداعى كوتەرىلىستەردى باسقاردى دەگەنى دە ەشقانداي رەسمي مالىمەتتەردە راستالمايدى. جۇرگەنوۆتىڭ ديۆەرسيالىق قىزمەتى جونىندەگى كورسەتۋلەرگە دە ناقتى دالەل تابىلمادى.

1936 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىر لابوراتورياسىندا شىنىمەن دە ءورت بولعان ەكەن، بىراق ءورتتىڭ نەدەن شىققانى كەزىندە انىقتالماعانىن قازاق سسر ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مۇقيات تەكسەرىپ بارىپ حابارلاعان كورىنەدى.

جۇرگەنوۆتىڭ شپيوناجعا قاتىسى، حالىق شارۋاشىلىعىنا، مادەنيەتكە تيگىزگەن زيانكەستىگى جونىندە ەشقانداي دالەل بولعان ەمەس. ونىڭ ىسىندە انتيسوۆەتتىك ۇلتشىلدىق ۇيىم مۇشەلەرى رەتىندە اتالاتىن كوپتەگەن ادامدار (مۇسىرەپوۆ، مۇقانوۆ، اۋەزوۆ، بايسەيىتوۆ جانە باسقالار) جاۋاپقا تارتىلماعان، ال ميرزويان مەن يساەۆتى 1956 جىلى جوعارعى سوت تولىق اقتاعان.

«پارتيالىق ارحيۆتەن امانجولوۆتىڭ 1937 جىلعى 30 تامىزدا جازعان شاعىمىنان باسقا، جۇرگەنوۆتىڭ انتيسوۆەتتىك قىزمەتى تۋرالى ەشقانداي دەرەك كەزىكپەدى» دەپ حابارلاندى ودان ءارى. امانجولوۆ شاعىمىندا جۇرگەنوۆتى ۇلتشىل ادام رەتىندە سيپاتتاپ، ونىڭ «الاشوردا» كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىمەن ءبىر ەكەنىن ايتقانىمەن، «ونىسىن قازىرگى تاڭدا دا راستاپ جۇرگەنىمەن»، كەلتىرگەن دالەلدەرى قانداي دا ءبىر ماتەريالمەن راستالمايدى، ءارى جۇرگەنوۆتىڭ «الاشورداعا» جاتاتىنى جايلى ارحيۆتە دەرەك جوق.

وسى ايتىلعانداردى ەسكەرگەندىكتەن جانە  «جۇرگەنوۆ ءىسى بويىنشا تەرگەۋ جۇرگىزگەن نكۆد-نىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرلەرى زالين سوتتالىپ، ال كاتكوۆ پەن وسپانوۆ سوتسياليستىك زاڭدىلىقتى بۇزعانى ءۇشىن ورگاننان شىعارىلعاندىقتان»، جۇرگەنوۆ تەمىربەكتى ايىپتاعان ءىس قىلمىس قۇرامى دالەلدەنبەگەندىكتەن توقتاتىلۋى ءتيىس. تەكسەرۋ ناتيجەسىن وسىلاي تۇجىرىمداعان حاتقا قازاق سسر مينيسترلەر سوۆەتى جانىنداعى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، گەنەرال-مايور ارىستانبەكوۆ  قول قويعان.

اقىرى 1957 جىلعى 18 ساۋىردە سسرو جوعارعى سوتىنىڭ ۇيعارىمى شىعارىلدى. ءىستى قاراۋ كەزىندە باس اسكەري پروكۋرور تەكسەرۋ قورىتىندىسى بويىنشا ۇكىمنىڭ كۇشىن جويۋدى سۇراعان، ويتكەنى 1956 جىلى جۇرگىزىلگەن قوسىمشا زەرتتەۋلەر مەن تەرگەۋلەر ايىپتاۋ ۇكىمىنە نەگىز بولعان دالەلدەردى دايەكسىز دەپ تاۋىپ، جوققا شىعاردى. جۇرگەنوۆتىڭ كورسەتۋلەرىندەگى مويىنداۋلارى وزىنە جالعان كىنا تاعۋ («سامووگوۆور») رەتىندە قارالۋعا ءتيىس، سەبەبى جۇرگىزىلگەن تەكسەرۋلەر ونىڭ ەشقايسىسىنا دا ناقتى دالەل تاپپادى.

جۇرگەنوۆتى حالىق اعارتۋ سالاسىندا زيانكەستىك جاساۋمەن شۇعىلداندى دەپ تاعىلعان ايىپ تا راستالمادى. كەرىسىنشە،  قازاق سسر-ىندەگى وقۋ ورىندارى جىل سايىن كوبەيىپ وتىرعان جانە ول تىكەلەي جۇرگەنوۆتىڭ بەلسەندى ءرول اتقارۋىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولعان.

قازاقستان كومپارتياسى الماتى وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءپارتارحيۆى ونىڭ ەشقانداي انتيپارتيالىق توپتارعا قاتىسپاعانىن، اعارتۋ حالىق كوميسسارى رەتىندە ولكەدە مادەنيەت قۇرىلىسى ماسەلەلەرىن شەشۋدە بولشەۆيكتىك تاباندىلىق كورسەتىپ وتىرعانىن، پارتيادان تۇتقىندالۋىنا بايلانىستى شىعارىلعانىن حابارلاپتى.

سوتسياليستىك زاڭدىلىقتى بۇزعان تەرگەۋشىلەر قاۋىپسىزدىك ورگانىنان الاستالعان.

جوعارعى سوتتىڭ اسكەري القاسى وسىلاردىڭ ءبارىن قاراي كەلە، جۇرگەنوۆ تەمىربەككە 1938 جىلعى 25 اقپاندا شىعارىلعان ۇكىمدى جويۋعا، ول جونىندەگى ءىستى قىلمىس قۇرامى بولماعاندىقتان، دوعارۋعا ۇيعاردى.

تەمىربەك قاراۇلى جۇرگەنوۆ 1957 جىلدىڭ 18 ساۋىرىندە وسىلاي تولىعىمەن اقتالدى. بۇل كەزدە الماتىداعى مەديتسينا ينستيتۋتىندا سۇيىكتى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن دامەش امىرحانقىزى جۇرگەنوۆا-ەرمەكوۆا قۋانىشتان كوز جاسىنا ەرىك بەردى...

سوسىن تەز قاتۋلانىپ، بويىن جيىپ الدى، سەبەبى الدا جازىقسىز ساياسي رەپرەسسيالانۋدان اقتالعان ەرىنىڭ  ەلى ءۇشىن جاساعان ەرەن ەڭبەگىن جاڭعىرتىپ، حالقىنا تانىتۋ سىندى ۇلان-عايىر جۇمىس توسىپ تۇرعان.

بۇل ىستە وعان تەمىربەك قاراۇلىنىڭ جەرلەسى، ءارى ءوزى دە قۋعىن-سۇرگىن قۇربانىنىڭ ۇرپاعى ماردان كەلدىبايۇلى بايدىلداەۆ رياسىز جاردەم كورسەتتى. ول ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىم قىزمەتكەرى، حالىق ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناۋشى، زەرتتەۋشى بولاتىن، كەزىندە بۇل ىزدەنىمپاز جاس فولكلورشىنى مۇحتار اۋەزوۆ عىلىمنىڭ ەڭبەكتورىسى دەپ اتاعان-تىن. ۇلى عالىمنىڭ بۇل باعاسىن ماردان كەلدىبايۇلى جاڭا قىرىنان دا اقتادى، ول ەسىمى مەن ەڭبەگى «حالىق جاۋى» بولعاندىقتان تاريح قوقىسىنا ىسىرىلىپ تاستالعان، ءىس جۇزىندە ۇمىتتىرىلعان  تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ءومىر جولىن جاڭعىرتۋعا  ولشەۋسىز كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.

عالامات مەملەكەت جانە مادەنيەت قايراتكەرى جايىندا قيلى زەرتتەۋلەر مەن ماقالالاردىڭ جازىلۋىنا قوزعاۋ سالدى، ونىڭ اقتالۋىنا كوپ قاجىر-قايرات جۇمساعان جۇبايى دامەشتى جۇرتشىلىقپەن كەزدەسۋلەرگە اپارىپ، تانىمدىق، ناسيحاتتىق جۇمىستار جۇرگىزدى. اسىرەسە ونى  كۇيەۋىنىڭ قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جالاعاش اۋدانىنداعى  جەرلەستەرىمەن، اعايىن-تۋعاندارىمەن ءىس جۇزىندە ءبىرىنشى رەت  تابىستىرۋى كەرەمەت وقيعا بولدى...

قايتا قۇرۋ ساياساتى داۋىرلەپ تۇرعان جىلدار ەدى، قايراتكەردىڭ توقسان جىلدىعىنا  وراي وتپەك مەرەيتويعا قاتىسۋ ءۇشىن الماتىدان جالاعاشقا ارنايى دەلەگاتسيا كەلگەن. دەلەگاتسيانىڭ ەرەن دە ەرەك مۇشەسى، باس تۇلعاسى  دامەش امىرحانقىزى سوندا ەرەكشە تولقىعان. سەبەبى تەمىربەكتىڭ كوزى تىرىسىندە ونىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىن، تۋىسقاندارىن كورۋدىڭ ىڭعايى كەلمەگەن-ءتىن. ونداي مۇمكىندىك، مىنە، ەندى عانا، قارتايعان شاعىندا تۋدى. تەبىرەنىپ، ەستەلىك ايتتى، ءوزى تۇڭعىش كورىسىپ وتىرعان ەل-جۇرتقا، ازاماتىنىڭ تۋىستارىنا كەلىن رەتىمەن ءيىلىپ سالەم سالدى...

باقىتتان باس اينالعانداي-تىن. ەرىنىڭ ادال ەسىمىن قوعامعا قايتارۋ ماقساتىندا قانداي قيىندىقتار مەن كەدەرگىلەردى باستان كەشتى، اقىرى جەتتى مۇراتقا! وسىنى ويلاعاندا ءوز جەكە باسىنىڭ جەتىستىكتەرى (1966 جىلى رەسپۋبليكاعا ەڭبەك سىڭىرگەن دارىگەر اتاعىن الۋى، 1982 جىلى   الماتى قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتانۋى) قاتارداعى جايتتەر سەكىلدەندى. جان جارى، كۇللى كۇش-جىگەرىن رەسپۋبليكا مۇددەسىنە سارقا جۇمساعان قايراتكەر حالقىمەن قايتا قاۋىشتى، شىن قاۋىشتى! مىنە، ناعىز قۋانىش!

الدا ونى تەرەڭ تاني ءتۇسۋ، ەسىمىن ماڭگىلىككە قالدىرۋ شارالارى توسىپ تۇرعان. الايدا دامەش امىرحانقىزى جۇرگەنوۆا-ەرمەكوۆا ولاردى كورە المادى، 1990 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى...

بۇگىنگى تاڭداعى رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ مىندەتى تۇرعىسىنان قاراعاندا، تەمىربەك قاراۇلىنا قاتىستى نەگىزگى شارالار ورىندالعان. ءىستى سولاقاي، دورەكى تاسىلدەر قولدانۋ ارقىلى بۇرمالاعان تەرگەۋشىلەر دە ءوز جازالارىن العان، ءتىپتى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى لاۋازىمىندا تالاي قىزمەتكەردى جازىقتى ەتۋدىڭ باسىندا تۇرعان لەۆ بوريسوۆيچ زالين دە سسرو ىشكى ىستەر حالكوماتىندا ءبولىم باسقارىپ وتىرعانىمەن ۇستالىپ، اتىپ تاستالعان.

دەگەنمەن بۇرىن قولدانىلعان شارالارمەن شەكتەلۋ جەتكىلىكسىز تارىزدەنەدى. ويتكەنى تۇتقىنداردى فيزيكالىق ازاپقا سالۋ ارقىلى كەرەكتى ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە تىرىسۋ  ول كەزدە تەرگەۋدىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالعانى انىق، بۇدان بۇگىن دە قۇتىلدىق دەپ ايتا المايمىتسز، ال بۇل ويلاندىرماي قويمايدى.

راس، ادەتتە قۇپيا جۇرگىزىلەتىن مويىنداتۋ شارالارى  قازىرگى تاڭداعى تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەردىڭ ارقاسىندا  تەز جارياعا شىعىپ، بۇرىنعىداي جابىق قالا بەرمەۋگە اينالدى. تەك ولاردى دالەلدەۋ قيىن. ويتكەنى شاعىمدى تەكسەرۋ ادەتتە  سول ازاپتاۋعا جول بەرۋشىلەردىڭ وزدەرىنە تاپسىرىلادى...

دەمەك كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ جازالاۋشىلىق «ونەرلەرى» اشكەرەلەنگەنمەن، ايىپتالماي قالا بەرۋىن كورگەن سايىن قارا حالىق قولدارىنا زور بيلىك شوعىرلاندىرعان ادىلەتسىزدەرگە دەگەن جەككورۋشىلىك سەزىمىن كۇشەيتە تۇسەدى دەگەن ءسوز. سوندىقتان دا وتكەن عاسىرداعى قۋعىن-سۇرگىننىڭ قىر-سىرىن بۇكپەي انىقتاپ، زاڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ زاڭمەن بۇركەلگەن زاڭسىز تاجىريبەلەرىنەن دۇرىس ساباق الا ءبىلۋ قاجەتتىگىن ۇمىتپاۋ پارىز.

ماسەلەنى رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا تەرەڭ زەرتتەسە ورىندى بولار ەدى. تەرگەۋ بارىسىن، جاۋاپ الۋلار ۇدەرىسىن قوعامدىق باقىلاۋدا ۇستايتىن، ءار زاڭسىز ارەكەتكە دەر كەزىندە تىيىم سالاتىن، جالپى تۇتقىندارمەن قارىم-قاتىناستى ىزگىلەندىرۋدى كوزدەيتىن ءتيىمدى ادىستەر تابۋ قاجەتتىگىن ويدان شىعارماۋ ءلازىم.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz