باسى: دەن سياوپين جانە قىتايدىڭ ديپلوماتيالىق ستراتەگياسى

جالعاسى: باسا بيلەۋگە قارسى تۇرىپ، الەمدىك بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ

جالعاسى: قارسىلاسۋ - دوستىقتان، وداقتاسۋ - ەلدىكتەن ايىرادى!

جالعاسى: دەن ءسياوپيننىڭ اقش-قا ساپارى

قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ قىرعيقاباقتىعى ەكى ءتۇرلى سەبەپتەن باستاۋ الاتىن. ونىڭ ءبىرىنشىسى – ەكى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ يدەولوگيالىق الاۋىزدىعىنان باستاۋ الادى. مۇندا كىم ماركسيزم-لەنينيزمگە تاباندى بولدى دەگەن ايتىس-تارتىس بولاتىن. ەكىنشىسى  - تاريحتان جالعاسىپ كەلە جاتقان جەرگە تالاس. قىتايلار كەڭەس وداعىن رەسەي پاتشالىعى كەزىندە قىتايدان 1,5 ميلليون شارشى كيلومەتر اۋماقتى تەڭسىز كەلىسىمدەر ارقىلى ءبولىپ اكەتتى. جانە حح عاسىردىڭ 60- جىلدارىنان باستاپ قىتاي كەڭەس شەكاراسىنا ميلليونداعان اسكەر توپتاپ، قىتايدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر ءتوندىردى دەگەنگە ساياتىن.

دەن سياوپين قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ ارا-قاتىناسىندا كەڭەس وداعىنا قارسىلىعىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسكەن قايراتكەر سانالاتىن. ماو تسزەدۋڭ ونىڭ ءبىر كەزدەگى كەڭەس وداعىنىڭ باسشىسى ن.س.حرۋششەۆپەن بەتپە-بەت ايتىسقان ەرلىگىن جوعارى باعالايتىن. حرۋششەۆتىڭ ءوزى دەن سياوپين تۋرالى: «بابى قيىن پاكەنە» - دەگەن ايگىلى ءسوزى جۇرت اراسىنا تاراپ كەتكەن بولاتىن. 1974 جىلى دەن سياوپين بۇۇ مىنبەرىنەن بۇكىل الەمگە قىتايدىڭ حالىقاراداعى ساياسي مايدانى تۋرالى: «اقش-پەن سالىستىرعاندا باسقا ەلدەردى باسىنۋدا ءسوتسياليزمنىڭ تونىن تەرىس اينالدىرىپ كيىپ العان انا ءبىر شەكتەن شىققان ەل بارىنەن دە قاۋىپتى»، - دەگەن بولاتىن. دەن سياوپين ءوز باسى فرانتسيادا ءبىلىم العاندىقتان ورىس كوممۋنيستەرىن و باستا سۋقانى سۇيمەيتىن. ولاردان كورگەن قورلىعى دا از ەمەس.

كەڭەس وداعىنىڭ اقش-پەن سالىستىرعاندا قىتايدىڭ باستى جاۋىنا اينالۋى ونىڭ ماركسيزم-لەنينيزمگە قالاي قاراعاندىعى نەمەسە سوتسياليستىك تۇزىمىندە ەمەس، ونىڭ قىتايدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە امەريكادان اناعۇرلىم ۇلكەن ءىس جۇزىندىك قاۋىپ تۋدىرىپ وتىرعاندىعىندا ەدى. ەگەر يدەولوگيالىق الاۋىزدىقتى الساق، ونىڭ كاپيتاليزممەن سالىستىرعاندا يدەولوگيالىق جاقتان قىتايعا ءبىر تابان جاقىن ەكەندىگى داۋسىز. مادەنيەت توڭكەرىسى اياقتالعان سوڭ، قكپ وزىندەگى يدەولوگيالىق قاتەلىكتەردى جونگە سالعان سوڭ، يدەولوگيالىق جاقتان كوكپ-عا ءبىر تابان جاقىنداي ءتۇسىپ،  كەڭەس كوممۋنيستەرىنىڭ قولدان جاسالعان سۇيكىمسىز وبرازى اۆتوماتتى تۇردە جويىلعانداي كورىنەتىن. ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسى ءبىرشاما جاقسارىپ، كەلىسىمگە كەلۋگە دە ءبىر تابان جاقىنداپ قالعان سياقتى ەدى. بىراق كۇتپەگەن جەردەن تاريحي بەتبۇرىس بۇل ءۇمىتتىڭ دە كۇلىن كوككە ۇشىردى. كەڭەستەر وداعىنىڭ قارت بيلەۋشىلەرى ەكى ەل قاتىناسىنا ەكى ۇلكەن كەدەرگىنى كولدەنەڭ تارتتى:

- ءبىرىنشىسى - ۆەتنامنىڭ كامبودجاعا اسكەر كىرگىزۋىنە قولداۋ ءبىلدىرۋى;

- ەكىنشىسى - اۋعانستانعا اسكەر كىرگىزىپ، قىتايدى «س» فورماسىنداعى ستراتەگيالىق قورشاۋعا الۋىن جالعاستىرۋى.

قىتاي مەن كەڭەس وداعى قارىم-قاتىناسىنىڭ ۋشىعىپ، سوعىس قاۋپىنىڭ كۇشەيۋى دەن ءسياوپيندى ماو تسزەدۋڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندەگى اقش-پەن بىرلەسۋ كەڭەس وداعىنىڭ ىرگە كەڭەيتۋ  پيىعىلىن اۋىزدىقتاۋداي حالىقارالىق ستراتەگياسىن جالعاستىرۋعا ءماجبۇر ەتتى. بۇل ءجۇرىس ايتارلىقتاي ناتيجە بەردى. 1979 جىلدىڭ باسىندا دەن ءسياوپيننىڭ اقش-قا ساپارىنان كەيىن قىتايدىڭ ۆەتنامعا سوققى بەرۋى كەزىندە كەڭەس وداعى بەيتاراپ مايدان ساقتاۋعا ءماجبۇر بولدى دا، ۆەتنام-قىتاي سوعىسى قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ تىكەلەي قاقتىعىسىنا ۇلاسقان جوق.

دەن سياوپين ورىس كوممۋنيستەرىن سۋقانى سۇيمەسە دە، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان كەڭەس وداعىمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋدى ىشتەي ارماندايتىن. سەبەبى اسكەري تۇرعىدان قۇدىرەتتى كەڭەس قارۋلى كۇشتەرىمەن سوعىسىپ، جەڭىسكە جەتۋ سول كەزدەگى قىتاي ءۇشىن مۇلدە مۇمكىن ەمەس بولاتىن. ءتىپتى، سوعىسپاعان كۇندە قاۋىپسىزدىك ءۇشىن سان ميلليون ارميانى جاساقتاپ، باعىپ-قاعۋ دا قىتاي ءۇشىن وڭاي سالماق ەمەس ەدى. وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسى باستالعاننان كەيىن دەن ءسياوپيننىڭ كەڭەس وداعىنا قاراتقان ستراتەگيالىق ساياساتى مۇمكىندىگىنشە تەكەتىرەستى باسەڭدەتىپ، سوعىس قاۋپىن ازايتۋ بولاتىن. شىنداپ كەلگەندە قىتايدىڭ كەڭەس وداعىمەن اسكەري باسەكەگە  تۇسەتىندەي قاۋقارى دا جوق ەدى. سوندىقتان دا دەن سياوپين بەيبىت، ورنىقتى سىرتقى جاعدايدىڭ بولعانىن قالادى. سول ارقىلى بارلىق ىنتا-پەيىلىمەن وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسىن جۇرگىزىپ، مەملەكەتتى باي-قۋاتتى ەتسەم دەپ ارماندادى. كەڭەس وداعىمەن ارا-قاتىناس جاقسارتۋدىڭ تاعى ءبىر ماڭىزى كەڭەس وداعىنان تونەتىن قاۋىپ-قاتەردىڭ سالدارىنان قىتاي اقش-قا ارقا سۇيەۋگە شامادان تىس مۇددەلى بولماسا دەپ ويلايتىن. ەگەر سولاي بولىپ ەكى الىپ يمپەريانىڭ ورتاسىندا ىرىقتى جاعدايعا جەتەتىن بولسا، قىتايدىڭ الەمدىك ساحنادا ءوز سالماعى دا ارتا تۇسەرى داۋسىز ەدى. ءىس جۇزىندە جاعداي دەن سياوپين ارمانداعان باعىتقا قاراي جىلجىپ بارا جاتتى. 1979 جىلعى داعدارىستى جاعدايدان سوڭ، حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ باسىنان باستاپ، قىتاي مەن كەڭەس وداعى قاتىناسى بىرتىندەپ جاقسارا باستادى.

ارينە، كەڭەس وداعىنىڭ الەمدى باسا بيلەۋ نيەتىنەن قايتۋى ارمان عانا بولاتىن. ونى سىرتقى ءبىر كۇشتىڭ وزگەرتۋى قيىننىڭ قيىنى ەدى. ەڭ باستىسى،  كەڭەس وداعى ءوز مۇمكىندىگىن تاۋسىپ، ىشتەن ىرىگەندە عانا ونىڭ سىرتقى الەمگە ايبار شەگۋى باسەڭدەيدى. «ءبورى ارىعىن بىلدىرمەس، يتكە ءجۇنىن قامپيتار» دەگەندەي، كەڭەس وداعى الەمگە قوجا بولۋى ءۇشىن اقش-پەن اراداعى اسكەري باسەكەسى ونى ابدەن تيتىعىنا جەتكىزگەن بولاتىن. 80-جىلدارعا كەلگەندە كەڭەس وداعى بۇرىنعى ارىننان قايتىپ، بىرتىندەپ ساباسىنا ءتۇسىپ كەلە جاتتى. قىتايدىڭ بەيبىت سىرتقى ساياساتى مەن ىشكى جاقتاعى رەفورماسى سوتسياليستىك كەڭەس وداعى ءۇشىن ويلانار، ساباق الار ۇلگى سياقتى ەدى. مىسالعا، قىتايدىڭ بەيبىت، ءوز-ءوزىن دامىتۋ  ساياساتى مەن كەڭەستەر وداعىنىڭ سىرتقا ىرگە كەڭەيتۋ ساياساتىنىڭ ورتاسىندا قايسىسىنىڭ تاڭداعان جولى ءتيىمدى دەگەن ماسەلە كەڭەستىك باسقارۋ ەليتاسىن دا ويلاندىرا باستاپ ەدى.

1980 جىلداردان باستاپ سوتسياليستىك ەلدەردىڭ رەفورما تولقىنىندا قىتاي رەفورماسىنىڭ ەڭ تابىستى بولعاندىعىن ەشكىم جوققا شىعارمايتىن. 1982 جىلدىڭ وزىندە قىتايدىڭ اۋىلدىق جەرلەردەگى رەفورماسى اسا تابىستى بولعاندىعىن كۇللى الەم مويىندادى. وسىمەن ءبىر ۋاقىتتا  كەڭەستەر وداعى مەن قىتايدىڭ اراسىنداعى ساۋدا دا بىرتىندەپ جاندانا باستادى. 1982-1986 جىلدار ارالىعىندا  ەكى ەل ساۋداسى 6 ەسە ءوستى. رەفورمانىڭ شىنايى تابىستارى باياعى زاماندا حرۋششەۆ ۇرانداتقان «كارتوپ پەن سيىر ەتى قۋىرداعىنا» قاراعاندا الدەقايدا تارتىمدى ەدى. ءبىر كەزدە بارىنە اعا بولعان ورىس اعايىندار كەيبىر جاقتان كەشە ءىنىسى بولعان قىتايعا ەلىكتەۋگە ءماجبۇر بولدى. 1985 جىلى باستالعان گورباچەۆ رەفورماسىنان كەيىن كرەملدىڭ جاڭا قوجايىنى رەفورمادا قىتايدىڭ باس جوبالاۋشىسىن شاڭ قاپتىرىپ كەتە مە دەپ ويلادى. ەكى ەل رەفورماسىنىڭ تابىستارى بىردەي بولماسا دا، قاتىپ قالعان جۇيەنى قيراتام دەگەن ارماندارى ءوزارا توعىسىپ جاتاتىن. سول سەبەپتى دە ەكى ەلدىڭ جيىرما جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان جاۋلىق قارىم-قاتىناسىنا نۇكتە قويۋعا مۇمكىندىك بولدى.

دەن ءسياوپيننىڭ ويىنشا كەڭەس وداعى  قانداي جولمەن ءجۇرىپ، قانداي رەفورما جاسايدى، - ول ونىڭ ءوز شارۋاسى. ەڭ باستىسى، شەكارادا قاقتىعىس تۋدىرىپ، قىتايدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرمەسە بولدى. باسقاسى قىتايعا قىزىق ەمەس. قىتايلار ءوز شارۋاسىن جوندەپ السا دا، جەتىپ ارتىلادى. ال اقش-تىڭ قۇلقىنى مۇلدە باسقا سياقتى. ول ەندى كەڭەس وداعى مەن اقش-تىڭ ورتاسىنداعى شارۋا. كەڭەس وداعىنىڭ الەمگە توندىرەتىن قاۋپى مە، ونىڭ ارتىقشىلىعى ما، ول تۇگەلدەي كەڭەس وداعىنىڭ اسكەري قۋاتىنا بايلانىستى. ەكى جاق تا كەلىسسوز ارقىلى ءوز اسكەري قۋاتىن كەمىتە باستادى. دەمەك، اقش پەن كەڭەس وداعى ءبىر-بىرىنە اسكەري قاۋىپ توندىرمەيتىن بولسا، قىتايعا تونگەن قاۋىپ تە تابيعي سەيىلەتىندىگى شىندىق. كەڭەس وداعىنىڭ ءوزى اقش-پەن اراداعى قىرعيقاباق سوعىستى اياقتاۋعا نيەتتى بولسا، ونىڭ قىتايمەن جاۋلاسۋىنىڭ قاجەتى قانشا؟! وسىنداي وزگەرىستەردەن كەيىن قىتاي مەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ماسەلەسىندە كەڭەس وداعى بەلسەندى بولا باستادى. 1986 جىلدىڭ باسىندا كەڭەس ۇكىمەتى كەڭەس ماماندارىنىڭ قىتايعا بارىپ، كومەك كورسەتۋى جونىندە ۇسىنىس جاسادى. بۇل ۇسىنىس دەن ءسياوپيندى قۋانتا قويعان جوق. سول جىلى شىلدەدە گورباچەۆ كەڭەس وداعىنىڭ امۋر وزەنىنىڭ نەگىزگى ارناسىن  شەكارا ەتە وتىرىپ، قىتاي-كەڭەس وداعى شەكاراسىن ناقتى ءبولۋدى جانە كەڭەس ۇكىمەتى كەز-كەلگەن ۋاقىتتا، كەز-كەلگەن دەڭگەيدە ەرەكشە مۇقياتتىلىقپەن، شىنايى دوستىق نيەتتە قوسىمشا شارالار قابىلداي وتىرىپ، تاياۋ بولاشاقتا قىتاي مەن كەڭەس وداعى شەكاراسىن بەيبىتشىلىك پەن دوستىق ايماعى ەتىپ قۇرۋدى ءۇمىت ەتەتىندىگىن جەتكىزدى.

گورباچەۆتىڭ اتالعان ۇسىنىسىنا دەن سياوپين: «ساقتىقپەن قارسى الامىز!» - دەپ جاۋاپ بەردى. قارسى الاتىنى - گورباچەۆتىڭ ۇسىنىسىندا شىن مانىندە جاڭالىقتار بار ەدى. بۇل 20 نەشە جىلدان بەرى كەزدەسپەگەن جاعداي. ساقتىقپەن قارايتىنى - دەن سياوپين كەڭەس وداعى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنەن باسقالاي اقپارلاردى ەستىگەن بولاتىن. ول اقپارات قۇرالدارى ارقىلى كەڭەس وداعىنىڭ تاراپىنا ءوز ويىن بىلاي جەتكىزدى: «ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋدىڭ العىشارتى  كەڭەس وداعى مەن قىتاي اراسىنداعى ءۇش ءتۇرلى كەدەرگىنى جويۋ قاجەت. ءبىرىنشى – كەڭەس وداعى موڭعوليا مەن قىتاي –كەڭەس شەكاراسىنان ءوز اسكەرلەرىن شەگىندىرسىن. ەكىنشى – اۋعانستاننان ءوز اسكەرىن اكەتۋ قاجەت. ءۇشىنشى – ۆەتنامنىڭ كامبودجادان اسكەر شەگىندىرۋىنە مۇرىندىق بولسىن» - دەپ تالاپ قويدى. گورباچەۆ سول جىلى شىلدە ايىندا سويلەگەن سوزىندە كەڭەس وداعىنىڭ موڭعوليادان ءبىر ءبولىم قارۋلى كۇشتەرىن شەگىندىرۋدى ويلاسىپ جاتقانىن، سونداي-اق، 1989 جىلدىڭ اياعىنان بۇرىن اۋعانستاننان 6 پولك كەڭەس اسكەرىن شەگىندىرەتىندىگىن مالىمدەدى. بىراق ول  كامبودجا ماسەلەسىن اۋىزعا العان جوق. بۇل تۋرالى دەن سياوپين: «ءۇش ۇلكەن كەدەرگىنىڭ ەڭ باستىسى – كامبودجا ماسەلەسى. ۆەتنامنىڭ كامبودجاعا باسىپ كىرۋى كەڭەس وداعى مەن قىتايدىڭ ءىس جۇزىندەگى قاقتىعىس نۇكتەسىنە اينالدى. بىراق ول ۆەتنامنىڭ قولىمەن كامبودجاداعى اسكەرى ارقىلى  قىتايعا قارسى مايدان اشىپ وتىر»، - دەپ كەسىپ ايتتى.

قىتاي مەن كەڭەس وداعى قاتىناسىندا كەڭەس وداعى شەكارا ايماقتاردان ءوز اسكەرىن اكەتۋ جەتكىلىكسىز، ول ءوزىنىڭ وداقتاستارىن دا ءۇشىنشى ءبىر ەلدىڭ اۋماعىنان قارۋلى كۇشتەرىن اكەتۋگە كوندىرۋى شارت. كەڭەس وداعى ءوزى جاققان سوعىس ءورتىن قانداي جولدارمەن بولسا دا، ءوزى وشىرۋگە مىندەتتى. دەن ءسياوپيننىڭ تالابى تىم جوعارى جانە قاتقىل بولدى. ول كەڭەس وداعى اتالعان كەدەرگىلەردى جوياتىن بولسا، ءوزىنىڭ 82 جاسقا كەلىپ، شەت ەلگە شىعۋ جوسپارىنىڭ جوقتىعىنا قاراماستان، ەشقانداي ءارى-ءسارى بولماي كەڭەس وداعىنىڭ كەز-كەلگەن جەرىندە گورباچەۆپەن كەزدەسىپ، ەكى ەل قاتىناسىن قالىپتى ارناعا بۇرۋعا دايىن ەكەندىگىن جەتكىزدى.

1989 جىلى مامىردا 86 جاستاعى دەن سياوپين مەن 59 جاستاعى گورباچەۆ كەڭەس وداعىنىڭ كەز-كەلگەن نۇكتەسىندە ەمەس، بەيجىڭدە كەزدەستى. 1961 جىلدان كەيىن قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ جوعارعى لاۋازىم يەلەرى ءىس جۇزىندە ەشقانداي بايلانىسقا شىقپاعان بولاتىن. سودان 30 جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە قايتا كەزدەستى.

اتالعان كەزدەسۋدە دەن سياوپين  وسى كەزدەسۋدەن سوڭ، ەكى ەل قارىم-قاتىناسىن قالىپتى ارناعا بۇرۋدى ۇسىندى. بىراق، قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ ارا-قاتىناسىندا بولاشاققا كەڭ جول اشۋ ماقساتىندا دەن سياوپين گورباچەۆتىڭ كوزىنشە ەكى ەل اراسىنداعى ەسكى ەسەپ-قيساپتى، قاقتىعىس پەن قانتوگىستى، وكپە مەن رەنىشتى ەشبىر بۇكپەسىز تۇردە جايىپ سالدى. ول پاتشالىق رەسەيدىڭ قىتايدىڭ 1 ميلليون 500 مىڭ شارشى شاقىرىم جەرىن ءبولىپ اكەتكەندىگىن، كەڭەس وداعىنىڭ ۇزاق جىلدار بويى قىتايدى ستراتەگيالىق قورشاۋعا العاندىعىن، قىتايدىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىنەن ەڭ ۇلكەن پايداعا كەنەلگەن جاپونيادان كەيىنگى شاپقىنشى ەل رەسەي ەكەندىگىن، 30 جىلعا جۋىق ۋاقىتتان بەرى قىتايدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە ەڭ ۇلكەن قاتەر ءتوندىرىپ كەلگەن ەلدىڭ دە كەڭەس وداعى ەكەندىگىن ونىڭ بەتىنە شىجعىرىپ باسىپ، اشىق ايتىپ سالدى. دەن سياوپين تاعى ءوز ءسوزىنىڭ ەشقانداي ارىز، شەر تارقاتۋ نەمەسە مالىمدەمە ەمەستىگىن، ءوزىنىڭ بۇل كوزقاراسىنا ەشقانداي جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتپەيتىندىگىن، بۇل تۋرالى تالاس-تارتىس جاساۋعا دا زاۋقى جوق ەكەندىگىن، تەك كەڭەس وداعىنداعى جولداستارىنىڭ قىتايدىڭ ءوز وتكەنىن قالاي تانيتىندىعىن، سانادا قانشاما زاپىراننىڭ سارتاپ بولىپ جاتقاندىعىن ايتقىسى كەلگەندىگىمەن ءتۇسىندىردى. مۇنداي «بولاشاققا جول اشۋ ءۇشىن» دەپ اتالاتىن مالىمدەمەنىڭ ايتىلۋىنداعى ماقسات قىتايدىڭ وتكەن ىستەرگە سالاۋات ايتقىسى كەلەتىندىگى، بىراق، وتكەن تاريحتا كورشىدەن كورگەن قورلىعىن ۇمىتا المايتىندىعىن، تەك بولاشاق ءۇشىن بارىنە كونىپ وتىرعاندىعىن ەلدىڭ ەسىنە سالۋ ەدى.

عالامدىق كۇشتەردىڭ ءۇش بۇرىشى

حالىقارالىق قاتىناستا الەمدەگى مەملەكەتتەر 200-دەن اسقانىمەن، زەرتتەۋشى عالىمدار عالامدىق كۇشتەر ءۇش بۇرىش بولىپ قالىپتاسقان دەسەدى. دەن سياوپين دە وسى كوزقاراسپەن كەلىسەتىن سياقتى. سەبەبى ول بۇل تۋرالى الدەنەشە رەت ايتقان بولاتىن. ءبىر رەت جاپون دەلەگاتسياسىن قابىلداعاندا: «ادامدار حالىقارالىق جاعدايعا بايلانىستى عالامدىق كۇشتەردىڭ ءۇش بۇرىشى بار دەسەدى. شىندىعىن ايتايىنشى، سونىڭ ءبىز جاق بۇرىشىنىڭ كۇش-قۋاتى تىم ءالسىز بولىپ تۇر»، - دەپ اقش، كەڭەس وداعى جانە قىتاي سىندى عالامدىق كۇشتەردىڭ ارا-قاتىناسىندا قىتايدىڭ سالماعىنىڭ تىم جەڭىل ەكەندىگىن، العا ۇمتىلماسا، تىرىسپاسا – كوش سوڭىندا قالىپ قوياتىندىعىن ايتقىسى كەلگەندەگىسى ەدى. ول جانە: «بۇكىل الەمدە اقش، كەڭەس وداعى، قىتاي - عالامدىق كۇشتەردىڭ ءۇش بۇرىشىن قۇرايدى دەيتىندەر كوپ. ءبىز مۇنداي كوزقاراستى دارىپتەگىمىز كەلمەيدى. ءبىز ءوز كۇش-قۋاتىمىزدىڭ قانشالىق ەكەندىگىن جاقسى بىلەمىز. بىراق ءبىز قىتايدىڭ حالىقارالىق ىستەردە وزىنە ءتان سالماعىنىڭ بار ەكەندىگىنە دە سەنىمدىمىز»، - دەگەن بولاتىن.

ءوزى كەنجە دامىعان، كەدەي ەل بولسا، ونىڭ قانداي سالماعى بولۋى مۇمكىن؟! دەن ءسياوپيننىڭ ايتىپ وتىرعان سالماعى - قىتاي جەر كولەمى جاعىنان الىپ مەملەكەت، جان سانى جاعىنان الەم ەلدەرى ىشىندە ءبىرىنشى ورىندا. ونىڭ ۇستىنە، ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىنە جاتاتىن قولداۋشىلارى دا جەتكىلىكتى. مۇمكىن، بۇل دا ماڭىزدى ەمەس شىعار. «ءوزىڭ ديۋاناسىڭ، كىمگە ءپىر بولاسىڭ» دەگەندەي، عالامدىق كۇشتەردىڭ ءبىر ورتالىعىنا اينالۋ ءۇشىن مەملەكەت باي-قۋاتتى بولۋى كەرەك قوي. مەنىڭشە، ەڭ باستىسى دەن ءسياوپيننىڭ ءىرى ەلدەرمەن ارا-قاتىناستى قالاي شەشۋدىڭ تەتىگىن تەرەڭ مەڭگەرگەن، ءۇش بۇرىش تەورياسىنىڭ قىر-سىرىن جەتىك بىلگەندىگىندە.

ءىرى ەلدەرمەن ەكى جاقسى قارىم-قاتىناس ماسەلەسىندە دەن سياوپين قىتاي مەن امەريكا ارا-قاتىناسى نەمەسە قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ ارا-قاتىناسى بولسىن، تەكەتىرەستەن گورى تاتۋلىقتى باستى ورىنعا قويدى. اقش-پەن تاتۋ بولۋ وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسىنداعى سىرتقا ەسىك اشۋعا پايدالى. باتىس ەلدەرىنەن كوپتەگەن پايدا تابۋعا بولادى. ال كەڭەس وداعىمەن ارا-قاتىناستى جاقسارتۋ شەكارالىق ايماقتاردىڭ جۇكتەمەسىن جەڭىلدەتەدى، سوعىس قاۋپىنەن ساقتانۋعا بولادى، سول ارقىلى الاڭسىز وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسىمەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك تۋادى. سول سەبەپتى دەن سياوپين اقش-پەن دە، كەڭەس وداعىمەن دە ارا-قاتىناستى جاقسارتۋعا بار كۇشىن سالدى. بىراق ەشقانداي الىپ مەملەكەتتىڭ قاناتىنىڭ استىنا تىعىلعان جوق، وداقتاس تا بولعان جوق.

حح عاسىردىڭ 70-جىلدارىنىڭ سوڭىندا دەن سياوپين كەڭەس وداعىنىڭ باسا بيلەۋ ساياساتىن تەجەۋ ماقساتىندا ەكەۋىنە بىردەي قارسى تۇرۋدان بوي تاسالاپ، بەلسەندى تۇردە اقش-پەن جاقىنداستى. بىراق، ونىمەن اۋىز جالاسىپ، ىشەك-قارنى ارالاسىپ كەتكەن جوق. 1979 جىلدىڭ باسىنداعى دەن ءسياوپيننىڭ اقش ساپارىنداعى قۇشاقتارى ايقاسقان، قىزۋ دوستىقتىڭ شوعى مازداپ تۇرعان شاقتا دا، دەن سياوپين ءبىر بارماعىن ىشىنە بۇگىپ، وزىنە شەگىنەرگە جول قالدىرىپ وتىردى. مىسالى ول دجيممي كارتەرمەن بولعان اڭگىمەدە اقش-پەن قىتاي كەڭەس وداعىنا تەجەۋ سالۋ كەزىندە ءىس-قيمىلدارىن ءوزارا ۇيلەستىرىپ وتىرۋدى قۋاتتاعانىمەن، رەسمي تۇردە وداق قۇرۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ شەشتى. ەكى ەل باسشىلارىنىڭ تابىستى كەزدەسۋىنەن سوڭ، ءوزارا قاتىناستى الەمگە ايگىلەپ، جالاۋلاتقانىمەن، رەسمي قۇجاتقا قول قوياردا تەك بىرلەسكەن اقپاراتتىق حابار تاراتۋ فورماسىن تاڭداپ، ديپلوماتيادا ۇنەمى قولدانىلاتىن ەكى ەل ۇكىمەتىنىڭ بىرلەسكەن مالىمدەمەسىن جاساۋدان باس تارتتى. بۇلاي جاساۋدىڭ ماڭىزى - اقپاراتتىق حابار رەسمي قۇجات ەمەس. ونىڭ مىندەتتەمەلەرى دە شەكتەۋلى بولاتىندىعىندا.

دەن سياوپين اقش-پەن قارىم-قاتىناستا تىم اۋىز جالاسىپ كەتۋدەن ساقتانىپ، ءبىرشاما سالقىن قارىم-قاتىناس جولىن تاڭدادى. مۇنىڭ سەبەبى اقش-تىڭ قىتايدى وزىنە جالىنىشتى، حالىقارالىق ارەنادا پالەندەي سالماعى جوق ەل ەكەن دەپ ويلاپ قالۋىنان ساقتانىپ ەدى. حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنان كەيىن دەن سياوپين ءتىپتى اقش-تى ءجيى سىناپ، ونىڭ اقش-تايۆان قاتىناسىنداعى ارەكەتتەرىنە كوڭىلى تولمايتىندىعىن اشىق ايتۋمەن بولدى. رونالد رەيگان  بيلىككە كەلگەن سوڭ، قىتاي تاراپى اقش-تىڭ تايۆانعا قارۋ ساتۋ ءىسىن قاتتى ايىپتاپ، ەگەر اقش بۇل ۇستانىمىن وزگەرتپەيتىن بولسا، اقش-قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ دارەجەسىن تومەندەتەتىندىگىن اشىق مالىمدەدى. 1982 جىلى دەن سياوپين اقاپرات قۇرالدارىنا بەرگەن ءبىر رەتكى سۇحباتىندا تايۆان ماسەلەسى اقش-قىتاي قارىم-قاتىناستارىنداعى ۇلكەن كەدەرگى ەكەندىگىن اتاپ كورسەتتى. امەريكالىق جۋرناليست مايك ۋوللەس ودان: «اقش بۇل ماسەلەدە قانداي ءرول اتقارا الادى؟» - دەگەن سۇراعىنا دەن سياوپين: «اقش تايۆان مەن ۇلى قۇرلىق اراسىنداعى ءۇش ءتۇرلى بارىس-كەلىستى ىنتالاندىرىپ، ولارعا اقىل-كەڭەس ايتا الادى. بۇل ءوز كەزەگىندە بەيبىت بىرىگۋدىڭ كەلىسسوزدەرىن باستاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەگەن بولاتىن.

بۇل جەردە دەن سياوپين اقش-قا قىرىن قاراپ، ولاردى سىناپ-مىنەۋدەن ءبىر جالىقپايدى ەكەن دەگەن جاڭساق ۇعىم تۋماۋعا ءتيىس. بۇل جەردەگى باستى ماسەلە دەربەس، ءوز-وزىنە قوجا بولۋ، بەيبىت قاتار تۇرۋدىڭ ءپرينتسيپى نەگىزىندە وكپە-رەنىشتى دە جاسىرماي ايتۋ دەپ تۇسىنگەن ابزال. ەگەر تىرناق استىنان كىر ىزدەپ، كورىنگەن جەردەن پالە تەرىپ،ارا-قاتىناستى تىم سالقىنداتىپ الۋعا دا بولمايدى. ولاي بولسا بىرتىندەپ جاۋلىققا ۇلاسىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. تيان ان مىن قىرعىنىنان سوڭ، قىتاي-اقش قارىم-قاتىناسى ات ءىزىن سالىسپايتىنداي ارازداسىپ، ەڭ تومەنگى شەككە ءتۇستى. سول كەزدە اقش باستاعان باتىس ەلدەرى قىتايعا سانكتسيا سالىپ، جاعدايدى تىپتەن ۋشىقتىرىپ جىبەردى. قىتاي دا ءوز الىنشە باتىس ەلدەرىن ايىپتاپ، قارسىلاسقانداي كەيىپ تانىتتى. جارتى جىل وتكەن سوڭ، جاعداي بىرتىندەپ قالپىنا ءتۇسىپ، قامالعاندار بوساتىلىپ، قۋدالاۋ توقتاپ، جاعداي اعايىن اراسىنداعى ارازدىق سياقتى قالىپتى ومىرگە قايتا ورالعان سوڭ، دەن سياوپين: «اقش-قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ ءتۇپتىڭ تۇبىندە جاقسارا تۇسكەنى ءجون» - دەگەن پىكىرىن ايتىپ، سول كەزدەگى اقش پرەزيدەنتىنىڭ ەرەكشە ەلشىسى ارقىلى پرەزيدەنت دجوردج گەربەرت ۋوكەر بۋشقا ءوزىنىڭ شىن جۇرەكتەگى سالەمىن جەتكىزۋدى ءوتىنىپ: «شىعىستاعى قىتايدا زەينەتكە شىققان ءبىر شال اقش-قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ جاقسارۋى مەن دامۋىن ويلاپ ءجۇر ەكەن دەگەيسىڭ»، - دەدى.

ءبىر كەزدەرى اقش ساياساتكەرلەرى قىتاي  كەڭەس وداعىنىڭ قىسىمىنا توتەپ بەرۋ ءۇشىن تايۆان ماسەلەسىنەن بەزىپ كەتەدى دەپ ويلاعاندىعىن دەن سياوپين تامىرشىداي ءدوپ باسىپ ءبىلدى. ول اقش-تىقتارعا ادەپپەن ەسكەرتۋ جاساپ، مۇنداي دوستىق قارىم-قاتىناستى پايدالانىپ، قىتايدى قىسپاققا الماۋدى ەسكەرتكەن بولاتىن. قىتاي كەڭەس وداعىمەن نەگە جاۋلاسۋى كەرەك؟! مۇنداعى ماسەلە ەكى ەلدىڭ دە بەس بەرەسى، التى الاسى جوق، تەك كەڭەس وداعى  ءوزىنىڭ قۇدىرەتتى اسكەر كۇشىن پايدالانىپ، وزىنە قىرىن قاراعان ەلدى قىسپاققا الۋ ماقساتىندا قىتايدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر ءتوندىرىپ وتىرعاندىعىندا بولاتىن. ءىس جۇزىندە حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ باسىنان باستاپ كەڭەس وداعىنىڭ قىتايدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە توندىرەتىن قاتەرى بىرتىندەپ سەيىلە باستادى. ال كۇندە داۋلاسىپ، قىزىلكەڭىردەك بولىپ جاتقان اقش پەن كەڭەس وداعى. اقش ءوزىنىڭ الەمدىك ستراتەگيالىق قاجەتتىلىگى ءۇشىن كەڭەس وداعىن تۇقىرتۋعا پەيىل. ال قىتاي مەن اقش قارىم-قاتىناسىندا قىتايدىڭ اقش-تىڭ سويىلىن سوعۋى ەندىگى جەردە ءمانسىز نارسە. بۇل جەردە اقش-تىڭ قىتايعا كەڭەس وداعىن كوزىر ەتىپ پايدالانۋى دەن ءسياوپيندى قىزىقتىرمايدى. كەرىسىنشە، ەندىگى جەردە قىتاي كەڭەس وداعىن اقش-قا كوزىر رەتىندە پايدالانسا، الدەقايدا جاراسادى.

حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ ورتا شەنىنە كەلگەندە قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ قاتىناسى جاقسارا تۇسكەندىگى ايقىن كورىندى. وسى كەزدە دەن سياوپين كەڭەستىك كوزىردى شەبەر پايدالانا باستاپ، كەڭەس وداعىمەن ءوزارا تاتۋلاسۋدىڭ شارتتارىن تالقىلاي باستادى. 1988 جىلدىڭ قازان ايىندا دەن سياوپين قىتاي مەن كەڭەس وداعى 1989 جىلى ەكى ەلدىڭ وتىز جىلدان سوڭ ەڭ جوعارعى باسشىلاردىڭ العاشقى كەزدەسۋىنە دايىندالىپ جاتقاندىعىن جاريالادى. باتىس ديپلوماتتارى دەن ءسياوپيننىڭ كەلەسى جىلى بولاتىن كەزدەسۋىن جارتى جىلدان اسا بۇرىن جاريالاۋىنىڭ ءمانىن بىردەن تۇسىنە قويدى. سەبەبى بىرنەشە ايدان سوڭ اقش-تا پرەزيدەنت سايلاۋى بولادى. سوعان بايلانىستى دەن سياوپين  اقش-تىڭ بولاشاق باسشىلارىنا قىتايدىڭ بۇدان بىلاي حالىقارالىق قاتىناستا بەلسەندى ءرول وينايتىندىعىن، قىتايدى كوزىر رەتىندە پايدالانۋدىڭ بۇدان بىلاي مۇمكىن ەمەستىگىن ايگىلەۋ ەدى.

1989 جىلى مامىردا دەن سياوپين گورباچەۆپەن رەسمي كەزدەسكەندە وسى ورايدى پايدالانىپ، قىتاي مەن كەڭەس وداعى قاتىناسىنىڭ قالىپتى ارناعا تۇسكەندىگىن جاريالاۋدى ۇسىندى. وسىدان كەيىن باتىس ەلدەرىندە الاڭداۋشىلىق بەلەڭ الدى. كەڭەس وداعى مەن قىتايدىڭ تاتۋلاسۋىنان كەيىن باتىس الەمىنە قاۋىپ توندىرەتىن جاڭا ءبىر كوممۋنيستىك لاگەر قالىپتاسپاي ما دەپ. قىتايدى جاقسى بىلەتىن ساياساتكەر ريچارد نيكسون: «بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس! دەن سياوپين قىتاي-كەڭەس وداعى قاتىناسىن جاقسارتۋعا مۇددەلى ەكەندىگى داۋ تۋدىرمايدى. بىراق 50-جىلدارداعىداي جاعداي قايتا ورالۋى مۇمكىن ەمەس. قىتاي ەندىگارى كەڭەس وداعىنىڭ قاناتىنىڭ استىنداعى سارى اۋىز بالاپان بولا المايدى»، - دەپ كەسىپ ايتتى. ول تاعى: «ەگەر قىتاي كۇللى باتىس الەمىنەن سىرت اينالماسا، سولتۇستىكتەگى قورقىنىشتى كورشىنىڭ قوينىنا تىعىلمايدى»، - دەپ ەسكەرتتى.

ءسوزىمىزدىڭ باسىندا عالامدىق كۇشتەردىڭ ءۇش بۇرىشى جونىندە اڭگىمە قوزعاعانبىز. دەن سياوپين بۇل تۋرالى ءوز پىكىرىن ايتقان كەزدەگى ۋاقىت حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ ورتا شەنى بولاتىن. رەفورما مەن ەسىك اشۋدىڭ ناتيجەسىندە قىتايدىڭ مەملەكەتتىك قۋاتى ايتارلىقتاي ءوستى. الەمدەگى سۇيكىمسىز وبرازى دا جاقسارا ءتۇستى. وسىنى بايقاعان دەن سياوپين قىتايدىڭ ديپلوماتيالىق ستراتەگياسىندا ۇلكەن بۇرىلىس جاساۋعا بەل بايلادى. بۇل تۋرالى ول: «وتكەن ءبىر مەزگىلدە كەڭەس وداعىنىڭ باسا بيلەۋ قاتەرىنىڭ كەسىرىنەن ءبىر باعىتتاعى ديپلوماتيالىق ستراتەگيانى قولداندىق. بۇل باعىت جاپونيادان ەۋروپاعا دەيىن، ودان اقش-قا دەيىن تۇتاسىپ جاتتى. ءبىز ەندى بۇل ستراتەگياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋگە ءتيىسپىز. بۇل وزگەرىس وتە اۋقىمدى بولارى ءسوزسىز»، - دەپ ءتۇسىندىردى.

بۇل ستراتەگيالىق وزگەرىستە قىتاي ءبىر جاقتىلى اقش-قا ارقا سۇيەۋدەن بويىن اۋلاققا سالۋدى كوزدەگەن ەدى. مۇندا بايىرعى اعاسى كەڭەس وداعىنىڭ قاناتىنىڭ استىنا كىرەيىن دەپ تە ويلاعان جوق، ارينە. بىراق، ونىمەن تاتۋلاسۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ تۇر. ەندى سول باياعى  ءوز-وزىنە قوجا بولۋ، ەشكىممەن جاۋلاسپاۋ، ەشكىممەن داۋلاسپاۋ، ەشكىمگە ارقا سۇيەمەۋ ستراتەگياسىن تولىققاندى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى.

اقش، كەڭەس وداعى، قىتاي سىندى عالامدىق كۇشتەردىڭ ءۇش بۇرىشىندا قىتاي جاق بۇرىشتىڭ السىزدەۋ ەكەندىگىن دەن سياوپين جاقسى تۇسىنەتىن. قىتاي الدىڭعى ەكەۋىنىڭ قايسىسىنا ارقا سۇيەسە دە، ولار ونى وزىمەن تەرەزەسى تەڭ ارىپتەسى رەتىندە قارامايدى، باسىنان سيپاپ، بالاسىناتىنى  داۋسىز. قىتاي ءوز ىرىقتىلىعىنان ايىرىلادى. اۋەلى بىرەۋدىڭ قولىنداعى كوزىرگە اينالاتىندىعى دا كۇمان تۋدىرمايدى. ونىڭ تاعى ەكىجاقتى تيىمسىزدىگى دە بار. بىرەۋىمەن وداقتاسساڭ، ەكىنشى جاعىن رەنجىتىپ، وزىڭە جوق جەردەن جاۋ تاۋىپ الاسىڭ. ال ەكىنشى جاقتان ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىنە جاتاتىن دوستارىڭ دا سەنەن تەرىس ايلانادى. اقىرى، سوقا باسىڭ سوپيىپ، جالعىز قالاسىڭ. سودان امالسىز بىرەۋدىڭ قاناتىنىڭ استىنا تىعىلۋعا ءماجبۇر بولاسىڭ. ونىڭ ۇستىنە، مىناۋ وپاسىز جالعاندا كىمگە سەنەسىڭ؟! كىم سەنىمەن اقىرىنا دەيىن ءبىر مايداندا قالادى؟! سەنگەن دوسىڭ ساتىپ كەتسە، مۇلدە جالعىز قالعاننان باسقا شارا جوق.

دەن سياوپين ءۇش بۇرىشتى قارىم-قاتىناستىڭ زاڭدىلىعىن جاقسى بىلەدى. ەگەر ءبىر جۇيەدە ەكى بۇرىش قانا بولسا، وندا قاتىپ قالعان قارسىلىق وڭايشىلىققا جىبىمەيدى. جاۋلاسقان ەكى جاق ءبىر-بىرىنە جول بەرگىسى كەلمەيدى. ال ول ۇشەۋ بولسا، وندا جاعداي باساقاشا. وندا، ايتەۋىر ءبىر ءۇشىنشى جاق پايدا تابادى. ال كۇشتى ەكەۋىنىڭ بىرەۋسى ءالسىز بىرەۋىن قوسىپ السا، وندا جاعداي سول باياعى قاتىپ-سەمگەن كۇيدە قالادى. سەن ءوزىڭدى قوسىپ العان جاقتىڭ سوعىس كەمەسىنە ءبىرجولا بايلاپ بەرەسىڭ. ءوزىڭ بىرەۋدىڭ ارقاسىندا كۇن كورىپ جۇرگەسىن وعان جالىنىشتىسىڭ، ونىڭ قاس-قاباعىن باعاسىڭ دەگەن ءسوز. كەرىسىنشە، ەشكىمگە ارقا سۇيەمەي،  ەكى جاقپەن دە ارالىق ساقتاپ، ءوز بەتىڭشە كۇن كورسەڭ، تاۋەلسىز عۇمىر كەشەسىڭ، ەكى جاق تا بەيتاراپ تۇرعان ەلگە جالىنىشتى بولادى. ال ءۇشىنشى ءبىر جاققا جالىڭدى كۇدىرەيتىپ، قىر كورسەتكىڭ كەلسە، ەكىنشى ءبىر جاعىنا بولماشى اۋىتقىساڭ جەتىپ جاتىر. ءۇشىنشى ءبىر جاقتىڭ جانى  مۇرنىنىڭ ۇشىندا تۇرادى. ەگەر شەبەر پايدالانساڭ، راقات سەنىكى، ءوز بيلىگىڭ ءوز قولىڭدا، ەشكىم قىتايدى كوزىر ەتىپ پايدالانا المايدى. ال سەن الدىڭعى ەكەۋىن ءبىر-بىرىنە كوزىر قىلىپ جۇمسايسىڭ.

ادامدار ونىڭ ماو تسزەدۋڭ داۋىرىنەن نە ايىرماسى بار دەپ سۇراۋى مۇمكىن. سەبەبى، ول كەزدە دە قىتاي ەكەۋىنە دە جاقىنداسپاي، بەيتاراپ ءومىر ءسۇردى عوي. بۇلاي دەۋدىڭ دە ءوز قيسىنى بار. بىراق، مۇنداعى ءادىس-ءتاسىل مۇلدە باسقاشا. ماودىڭ زامانىندا ولارمەن جاۋلاسۋ، ديپلوماتيالىق قاتىناستى ءۇزۋ، ەسىكتى تارس بەكىتىپ، مۇلدە قارىم-قاتىناس جاساماۋداي توماعا تۇيىق ساياسات جۇرگىزىلدى. ول كەزگى ساياسات، داۋ جوق، اقىماقتىڭ تىرلىگى بولاتىن.  اينالاڭ انتالاعان جاۋ، جاناشىر دوسىڭ جوق، ءوزىڭ سياقتى كەدەي ەلدەرمەن تاپقانىڭدى ءبولىسىپ، تۇلكى قۇرساق كۇي كەشەتىنسىڭ. ال دەن سياوپين ەكى جاقپەن دە بايلانىسىن جاقسارتىپ، «سەن جاقسىدا – مەن جاقسىمەن» كۇن كەشىپ كەلەدى. اندا-ساندا كىمنىڭ الەمدى باسا بيلەگىسى كەلسە، سوعان قارسى تۇرام دەپ قويادى. اناۋىڭ دۇرىس ەمەس، مىناۋىڭ دۇرىس ەمەس دەگەندى ەشكىم دە جاقسى كورمەيتىنى بەلگىلى. بىراق، جاقسى كورمەگەندە نە ىستەي قويادى؟ ەكى جاقتىڭ دا ودان ايىرىلعىسى جوق. مىنە بۇل دەن ءسياوپيننىڭ ەشكىمدى رەنجىتپەۋ، ەشكىمگە ارقا سۇيەمەۋ ساياساتى بولاتىن.

بەيتاراپ تۇرىپ، اندا-ساندا ءىرى ەلدەرگە كورىنىستە بولسا دا ايبار شەگىپ قويعاننىڭ ابەستىگى جوق. كوپتەگەن ەلدىڭ كوزىنە قىتاي باسى بيلەۋگە قارسى تۇرۋشى، ادىلەتتى جاقتاۋشى، بەتىڭ-ءجۇزىڭ دەمەي اقيقاتتى ايتۋشى بەينە رەتىندە كورىنەدى. كوپتەگەن ءالسىز ەلدەر قاناتىڭنىڭ استىنا تىعىلىپ، اينالاڭا توپتاسا باستايدى. مىنە بۇل قىتايدىڭ حالىقاراداعى ابىروي-بەدەلىن كوتەرەدى. الەمدىك قاۋىمداستىقتا قىتايدىڭ پىكىرىمەن ساناسا باستايدى. مىنە سولاي، قىتاي عالامدىق كۇشتەردىڭ ءۇش بۇرىشىندا بىلىنبەي السىزدەن كۇشتىگە اينالادى. دەن ءسياوپيننىڭ گەوساياساتتاعى ويىن ءتاربىنىڭ ۇتىسقا شىعار ءبىر تۇسى وسى بولدى.

وتكەنگە سالاۋات ايتىپ، بولاشاققا باستار جول ىزدەيىك!

قىتاي-جاپون قاتىناسى دەن ءسياوپيننىڭ ديپلوماتيالىق ستراتەگياسىندا ماڭىزدى ورىن الادى. قىتاي مەن اقش، قىتاي مەن كەڭەس وداعىنا قاراعاندا، قىتاي مەن جاپوننىڭ ورتاقتىعى الدەقايدا كوبىرەك. قىتاي مەن كەڭەس وداعىندا سان مىڭداعان شاقىرىمعا سوزىلعان شەكارا قاقتىعىستارى بار. ال اقش پەن قىتاي قاتىناسىندا ەڭ سەزىمتال تايۆان ماسەلەسى بار.  ال جاپون مەن كەڭەس وداعى اراسىندا سولتۇستىكتەگى ءتورت ارالعا بايلانىستى تەرريتوريالىق تارتىس سول بەتى شەشىلگەن جوق. ال قىتاي مەن جاپون اراسىندا قاۋىپسىزدىك تۋرالى كەلىسىم بولعانىمەن، ەكونوميكالىق جاقتاعى باسەكەلەستىك، ساۋدا سالاسىنداعى كەلىسپەۋشىلىك بارعان سايىن اۋىرلاپ بارادى. بۇل ەكى ماسەلەنىڭ دە وڭاي شەشىلە قوياتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. جاپونيا ەكونوميكالىق جاقتان قۋاتتى ەل بولعانىمەن، سوعىستان كەيىنگى حالىقارالىق ىستەردە جەڭىلىس تاپقان ەلدىڭ دەڭگەيىندە قالىپ قويدى. جاپونيا الەمدىك گەوساياساتتا ءوز ورنىن الۋ ءۇشىن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ بەس تۇراقتى مۇشەسىنىڭ ءبىرى قىتايدىڭ رولىنە بەيجاي قاراي المايدى.

1978 جىلدىڭ قازان ايىندا دەن سياوپين قىتاي-جاپون بەيبىتشىلىك-دوستىق كەلىسىمىنىڭ راتيفيكاتسيالانعان نۇسقاسىن اۋىستىرۋ ماقساتىندا جاپون ەلىنە ساپارلاي بارىپ، جاپونيا پاتشاسىمەن كەزدەسكەندە: «قىتاي مەن جاپونيانىڭ بەيبىتشىلىك-دوستىق شارتىنا قول قويۋى ءبىز كۇتپەگەن تەرەڭ مانگە يە»، - دەگەن بولاتىن. قىتاي ءۇشىن جاپونيا كەڭەس وداعى سياقتى سوعىس قاۋپىن تۋدىرمايدى. بىراق وندا اقش-تان قالىسپايتىن ەكونوميكالىق-تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەر بار. ال قىتاي مەن جاپونيانىڭ بەيبىتشىلىك-دوستىق شارتىنا قول قويۋى كەڭەس وداعىنىڭ قىتاي مەن جاپونياعا توندىرەر قاۋپىن تەجەي الادى. سونىمەن بىرگە وسى زامانداندىرۋ ىسىندە قىتاي اقش پەن باتىس ەلدەرىنە شامادان تىس كىرىپتار بولمايدى. مۇنداي قارىم-قاتىناس قىتاي ءۇشىن تاپتىرمايتىن مۇمكىندىك.

1972 جىلى اقش پەن قىتايدىڭ سەڭدى بۇزىپ، العاشقى قارىم-قاتىناس جاساۋى جاپونيا مەن قىتايدىڭ قارىم-قاتىناسىنا قاراعاندا ءسال ەرتەلەۋ بولدى. كەيىن قىتاي مەن جاپونيانىڭ ءوزارا قاتىناسىنىڭ قالىپتى ارناعا ءتۇسۋى اقش-قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ قالپىنا كەلۋىنەن بۇرىن جۇزەگە استى. 1978 جىلعى دەن ءسياوپيننىڭ جاپونياعا ساپارى دەن ءسياوپيننىڭ اقش ساپارىنان ءۇش اي بۇرىن جۇزەگە اسىپ، قىتايدىڭ رەفورما جاساپ، ەسىك اشۋ ساياساتىنىڭ اقپارلارىن العاشقى بولىپ جاپونياعا جەتكىزدى. دەن ءسياوپيننىڭ جاپونياعا ساپارىندا قىتاي مەن جاپونيا ەكى تاراپى ەكونوميكالىق-تەحنولوگيالىق ىستەستىككە ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتتى. جاپونيا قىتايدىڭ الىپ بازارىنىڭ اشىلۋىن تاعاتسىزدانا كۇتىپ وتىرعان بولاتىن. ءوز باسەكەلەسىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ كەتۋى اقش-تىڭ دا دەگبىرىن قاشىردى. ول كەزدە اقش-قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ قالىپقا تۇسۋىنە ءالى دە ءبىراز تەر توگۋ قاجەت بولاتىن. قىتايداعى وزگەرىستەردى قالت جىبەرمەي باقىلاپ وتىرعان كاپيتاليزم الەمى قىتايدىڭ الىپ بازارىنا الدىڭعى بولىپ ات باسىن تىرەۋدى ارماندايتىن. سول سەبەپتى اقش ءوزىنىڭ تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى ەكونوميكالىق باسەكەلەسىنىڭ الدىعا ءتۇسىپ كەتۋىنە الاڭداماي تۇرا المادى. جاپونيامەن تاتۋ كورشىلىك قاتىناس ورناتۋ قىتاي ءۇشىن اقش-پەن قارىم-قاتىناستى شەشۋدە، تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى قىتاي، امەريكا، جاپونيانىڭ ءۇش جاقتى قارىم-قاتىناسىندا ىرىقتىلىققا قول جەتكىزۋىنە مۇمكىندىك بەردى. داۋ جوق، بۇل شاحمات تاقتاسىنداعى ءساتتى ءجۇرىس بولاتىن. جاپونيامەن جاقسى قارىم-قاتىناس ورناعاننان كەيىن، قىتاي امەريكامەن، ءتىپتى كۇللى باتىس الەمىمەن قارىم-قاتىناسى قاڭتارىلىپ قالسا دا، جاپونيا ەلىنىڭ مۇمكىندىگى ارقىلى قىتاي سىرتقى الەمنەن قالاۋىنشا ۇيرەنىپ، ەكونوميكاسى مەن تەحنولوگياسىن دامىتۋعا مۇمكىندىك الارى ءسوزسىز ەدى.

تاريحتاعى ەسەپ-قيساپتى اقتارار بولسا، قىتايدان ەڭ كوپ پايدا تاپقان ەلدەر جاپونيا مەن پاتشالىق رەسەي. ودان قالسا، كەڭەس وداعى بولاتىن. كەڭەس وداعى مەن جاپونيا اراسىندا  كۇرمەۋى قيىن، شەشىلمەگەن ەسەپ-قيساپتار بارشىلىق. ونىڭ ەڭ باستىسى - سولتۇستىكتەگى ءتورت ارال داۋى. كەڭەس وداعىنا توتەپ بەرۋ جاعىنان قىتاي جاپونيادان قالىسا قويمايدى. جاپونيا كەڭەس وداعىمەن اشىق جاۋلاسۋعا جۇرەگى داۋالاماسا دا، حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ ورتا شەنىنەن بۇرىن كەڭەس وداعىنىڭ باسا بيلەۋىنە قارسى بىرىككەن مايداننىڭ ءبىر مۇشەسى بولۋى كۇمانسىز ەدى. 1978 جىلى دەن ءسياوپيننىڭ جاپونياعا ساپارى كەزىندە توكيوداعى مەملەكەتتىك رەزيدەنتسيادا دەن ءسياوپيننىڭ قۇرمەتىنە ارناپ جايىلعان داستارقانعا جاپونيادا تۇراتىن 28 ەلدىڭ ەلشىسى شاقىرىلدى. جاپونيا جاعى قىتايدىڭ ۇسىنىسىنا سايكەس تەك قانا كەڭەس وداعىنىڭ باس ەلشىسىن شاقىرعان جوق. دەن سياوپين وسى قوناقاسى مىنبەرىن پايدالانا وتىرىپ، قىتاي-جاپون دوستىق كەلىسىمىندەگى باسا بيلەۋگە قارسى تۇرۋ جونىندەگى تارماقتى تاپتىشتەپ تۇسىندىرۋگە تىرىستى. ول ءوز سوزىندە: «بۇل تارماقتى قىتاي مەن جاپونيا ءوز ءىس-قيمىلدارىن تەجەۋدەن تىس، كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ باسا بيلەۋىنە قارسى تۇرادى» - دەي كەلىپ، كۇللى الەم تىلشىلەرىنىڭ الدىندا: «زورلىقشىلدىققا، باسا بيلەۋگە قارسى تۇرۋ – قىتاي مەن جاپونيا بەيبىتشىلىك-دوستىق كەلىسىمىنىڭ وزەگى سانالادى»، - دەپ باسا بيلەۋگە قارسى تۇرۋدا جاپونيا مەن قىتايدىڭ ءبىر مايداندا ەكەندىگىن شەگەلەپ ايتتى. ءۇش ايدان سوڭ دەن سياوپين كەڭەس وداعىنىڭ وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىنە باعىتتالعان ىرگە كەڭەيتۋ ساياساتىنا تەجەۋ سالۋ ءۇشىن اقش-قا ساپارلاپ قايتار جولدا جاپونياعا قىسقا مەرزىمگە ايالداعاندا جاپونيا باسشىلارىنا باسا بيلەۋگە بىرلەسىپ قارسى تۇرۋ ماسەلەسىن تاعى قوزعادى.

دەن سياوپين قىتاي-جاپون حالىقتارى ۇرپاقتان ۇرپاققا، عاسىردان عاسىرعا دوس بولىپ قالۋىن ارماندايتىندىعىن ايتۋدان جالىقپايتىن. ول وسى جاقتاعى ورايلى ءسات پەن پايدالى مۇمكىندىكتەردى جىپكە ءتىزىپ ايتىپ وتىرۋدى ۇناتاتىن. مىسالعا، ەكى مەملەكەت تە ازيا قۇرلىعىنداعى ەلدەر، ارالىعىن ءبىر عانا سۋ ءبولىپ جاتقان كورشى ەل، ەكەۋى دە سارى تۇستىلەرگە جاتادى، شىعىستىق مادەنيەتپەن تاربيەلەنگەن، تاريحتا 2000 جىلدان اسا دوستىق بارىس-كەلىستە بولعان دەگەن سياقتى. دەن سياوپين مۇنداي باعالى ادامي مۇمكىندىكتەردى ەكى ەل قاتىناسى ءۇشىن شەبەر پايدالاناتىن. مىسالعا، ول جاپونياعا ءىسساپارى كەزىندە نارا قالاسىنا ارنايى ات باسىن بۇرىپ، توسيوداي پۇتحاناسىنا ساياحاتتاپ، قىتايدىڭ تاڭ پاتشالىعى داۋىرىندە جاپونياعا قونىس اۋدارىپ، بۋددا تاپسىرلەرىن ناسيحاتتاعان جانە جاپونيا ەلىنە قىتايدىڭ قۇرىلىس ونەرى مەن مەديتسيناسىن تاراتقان عۇلاما گاندزين موناحتىڭ باسىنا تاۋاپ ەتتى. ودان سوڭ، ەكى ەلدىڭ ەكونوميكالىق-تەحنولوگيالىق ىستەستىگىنە بايلانىستى كۇردەلى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلدى. مۇندا قىتاي تاراپى جاپونيانىڭ وزىق ونەركاسىپ تاۋارلارىنىڭ قىتايعا تاسقىن سۋداي قاپتاپ كەتپەۋىنە ەرەكشە دەن قويدى. ال ەكىنشى جاعىنان جاپونيانىڭ جوعارى تەحنولوگياسى مەن كاپيتالىنا ەسىكتى ايقارا اشتى. 1988 جىلى جاپونيا قىتايعا 800 ملرد يەن كولەمىندە قارىز بەرۋگە شەشىم قابىلدادى. وسىعان بايلانىستى دەن سياوپين سول كەزدەگى جاپونيا پرەمەر-ءمينيسترى نوبورۋ تاكەشيتاعا ەرەكشە العىس ءبىلدىردى.

قىتاي-جاپونيا قاتىناسىندا قانداي كەدەرگىلەر بولۋى مۇمكىن؟ مۇنداعى ەڭ باستى جاسىرىن كەدەرگى – قىتاي-جاپونيا سوعىسىنىڭ ەكى حالىقتىڭ جۇرەگىنە سالعان جاراسى دەپ ايتۋعا بولادى. اسىرەسە، قىتاي حالقى ءبىر كەزدەرى جاپونيا سامۋرايلارىنىڭ قىتايعا سالعان قىرعىنىن وڭايشىلىقپەن ۇمىتا المايتىن ەدى. بىراق بۇل كەدەرگىلەر دەن ءسياوپيننىڭ شەبەر ديپلوماتيالىق قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا ەكى ەل قاتىناسىن دامىتۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورىنا اينالدى. ساپار بارىسىندا دەن سياوپين جاپونيا يمپەراتورىمەن كەزدەسكەندە  جاپونيا ۇكىمەتىنىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارى دەن سياوپين يمپەراتوردىڭ الدىندا ەكى ەلدىڭ سوعىس جاۋاپكەرشىلىگىن ونىڭ بەتىنە شىجعىرىپ باسۋى مۇمكىن دەپ قاتتى الاڭدادى. بىراق دەن سياوپين گورباچەۆپەن كەزدەسكەندەگىدەي باسقىنشىلاردىڭ قىلمىسىن جىپكە ءتىزىپ بەتىنە باسقان جوق. كەرىسىنشە، ەرەكشە كەڭپەيىلدىك تانىتىپ، يمپەراتوردىڭ ءوزىن وتكەندى ايتىپ، اقتالۋىنا وراي بەرمەي، ەرەكشە اشىق-جارقىن بەينەدە: «وتكەننىڭ بارىنە سالاۋات، بۇدان كەيىن ءبىز بەلسەندى تۇردە بولاشاققا بەت تۇزەۋگە ءتيىسپىز»، - دەدى اعىنان جارىلىپ. مىناداي ىزگى پەيىل، اقجارقىن كوڭىل كەشەگى سوعىس قىلمىستىلارىنىڭ ۇرپاقتارىن ەرەكشە تولقىتتى. ەكى جاقتىڭ دا كوڭىل-كۇيى ساباسىنا تۇسكەن سوڭ، يمپەراتور دا دايىنداعان سوزدەرىن سول مايداندا تۇزەتىپ ۇلگەرىپ، «ەكى ەل اراسىنداعى باقىتسىز وقيعالار» دەگەن ءسوزدى قوسۋ ارقىلى سوعىس قىلمىستارى ءۇشىن كەشىرىم سۇراعانداي كەيىپ تانىتتى. ودان كەيىن  پەرمەر-مينيستر ياسۋو فۋكۋدانىڭ قوناقاسىندا سويلەگەن سوزىندە دە بۇرىن دايىندالعان ماتىننەن اۋىتقىپ، جاپونيانىڭ ءبىر كەزدەرى قىتايعا سوعىس اشقاندىعىنا وكىنىش ءبىلدىردى. ءدال وسى جاعداي دەن سياوپين كۇتكەن جاۋاپتار بولاتىن. داۋ جوق، جاپونيانىڭ قىتايعا جاساعان شاپقىنشىلىق سوعىستارى قىتايعا ورنى تولماس اۋىر اپات اكەلدى. ءبىر عانا ادام شىعىنىنىڭ ءوزىن ايتساق – اتالعان سوعىس ونداعان ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن جالمادى. سوعىستان كەيىن قىتاي جاپونيادان سوعىس شىعىندارىن تالاپ ەتكەن جوق. ەندى مىنە، ەكى ەل قاتىناسى قالىپقا تۇسكەندە وتكەننىڭ بارىنە سالاۋات ايتىپ وتىر. بۇل، ارينە، قىتاي تاراپىنىڭ بەتىن جارىق ەتىپ، رۋحاني جاقتان ۇستەم ورىنعا شىعاردى. قىتايدىڭ كەشەگى سوعىس قىلمىستىلارىنىڭ ۇرپاعىنا دوستىق قۇشاعىن اشۋى جاپوندىقتاردىڭ قىتايدىڭ الدىنداعى ۇياتتى سەزىمدەرىن وياتا ءبىلدى. مۇنداي بورىشتىلىق سەزىم قىتاي-جاپون دوستىق قارىم-قاتىناسىنا ەرەكشە پايدالى ەكەندىگىن دەن سياوپين جاقسى تۇسىنەتىن. سەبەبى، قىتاي سول مەزگىلدە ەلدىڭ وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسىندا جاپونيانىڭ كومەگىنە ءزارۋ بولىپ وتىرعاندىعى شىندىق. ال جاپوندار قىتايدىڭ الدىندا رۋحاني قارىزدار بولاتىن. ءبىر تاراپى كورشىنىڭ كومەگىنە ەرەكشە ءزارۋ بولسا، ەكىنشى تاراپى جومارتتىقپەن كومەك كورسەتۋ ارقىلى ءوز قىلمىستارىن جۋىپ-شايۋعا تىرىسادى جانە الىپ قىتاي بازارىنان قىرۋار پايدا دا تابادى. ەكى جاقتىڭ دا ەسەبى تۇگەل.

وتكەنگە سالاۋات ايتۋ، داۋ جوق، دۇرىس شەشىم. كەك قۋالاپ، بىتىسپەس جاۋعا اينالۋ ەشكىمگە دە پايدا اكەلمەيدى. بىراق، بۇل وتكەندى ۇمىتۋ دەگەن ءسوز ەمەس.  دەن سياوپين قىتاي-جاپونيا دوستىق قاتىناسىن ساقتاۋدىڭ باستى العىشارتتارىنىڭ ءبىرى  جاپونيانىڭ قىتايعا شاپقىنشىلىق جاساپ، قىلمىس جاساعاندىعى جونىندەگى تاريحي شىندىقتى وزگەرتۋگە بولمايتىندىعىندا دەپ ءبىلدى. سوندىقتان قىتاي-جاپونيا قاتىناسى قالىپتى ارناعا تۇسكەن سوڭ دەن سياوپين سەنكاكۋ (دياويۋيداو) ارالىنا بايلانىستى تەرريتوريالىق تالاستاردىڭ وزىنە ونشا ءمان بەرمەگەنىمەن، جاپونيا ءميليتاريزمنىڭ قايتا باس كوتەرۋىنە ەرەكشە ساقتىقپەن قارادى. قىتاي ءبىر كەزدەرى جاپونيا ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ  وقۋلىقتارعا وزگەرىستەر جاساپ، قىتايعا شاپقىنشىلىق سوعىس اشقاندىعى جونىندەگى شىندىقتى بۇرمالاعاندىعىنا قاتاڭ قارسىلىق تانىتقان بولاتىن. 1985 جىلى جاپونيانىڭ مينيسترلەر كابينەتى مۇشەلەرىنىڭ جاپونيانىڭ مەيدزي يمپەراتوردىڭ رەفورماسىنان كەيىن جاپونيا ءۇشىن (جاپونيادا جانە شەت ەلدەردە) قۇربان بولعان جاۋىنگەرلەر رۋحىنا ارناپ سالىنعان  ياسۋكۋني قابىرستاندىعىنا تاۋاپ ەتكەندىگىنە بايلانىستى دەن سياوپين جاپونياعا قاتاڭ ەسكەرتۋ جاريالادى. سوعان جالعاس قىتايدىڭ بەيجىڭ جانە شيان قاتارلى قالالارىندا ستۋدەنتتەر جاپونيانىڭ 1931 جىلى 18 قىركۇيەكتە قىتايعا باسىپ كىرگەن قارالى كۇندى ەسكە الۋعا بايلانىستى ەرەۋىلگە شىعىپ، جاپونيا ميليتاريزمىنە قارسىلىعىن ءبىلدىردى.  قىتاي بيلىگى ستۋدەنتتەردىڭ ەرەۋىلىنە اركەز وتە ساقتىقپەن قارايتىن. بۇل جولى دەن سياوپين كەرىسىنشە ولارعا قولداۋ ءبىلدىردى. 1987 جىلى جاپونيا ءوزىنىڭ قورعانىس شىعىنىن ءبىر پايىزعا ارتتىرعان بولاتىن. دەن سياوپين وسىنىڭ وزىنە دە بەيجاي قاراعان جوق. جاپونيا ءميليتاريزمىنىڭ قايتا باس كوتەرۋىنەن ساقتانۋداعى ماقسات جاپونيا كۇشەيىپ، قىتايعا قايتا شابۋىل جاسايدى دەگەن الاڭداۋشىلىق ەمەس، جالپى ازيا، تىنىق مۇحيتى ەلدەرىنەن بەيبىتشىلىگى مەن قاۋىپسىزدىگىنە الاڭداۋدان تۋعانى شىندىق. بىراق دەن ءسياوپيننىڭ بۇل ماسەلەلەرگە ەرەكشە ساقتىقپەن قاراۋدىڭ تۇپكى ماقساتى جاپونيانىڭ قىتايعا شابۋىلىنداعى شىنايى تاريحتى بۇرمالاۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن جاسالعان بولاتىن.  تاريح قاز-قالپىندا جازىلسا، جاپوندىقتار وسى ءبىر قان قارىزدى ماڭگىگە ارقالاپ جۇرۋگە ءماجبۇر بولادى. بۇل ەكى ەل قاتىناسى ءۇشىن تەك قانا پايدا اكەلەدى.

وسى جەردە ورىس وتارشىلدارىنىڭ قازاق حالقىنا جاساعان قياناتى جونىندە دە ايتا كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىن. وتكەن جىلداردا اشارشىلىق حاقىندا از ايتىلعان جوق. بىراق ءبىز تاريحي شىندىققا تۋرا قاراۋعا دايىن بولماي شىقتىق. ارينە، قازاقستان ۇكىمەتى اشتىق پەن رەپرەسسيادان قىناداي قىرىلعان سان  ميلليون قازاقتار ءۇشىن  رەسەيدەن قۇن داۋلاي قويمايتىن شىعار.  بىراق، تاريحي شىندىق سالتانات قۇرۋعا ءتيىس. بۇل - ورنى تولماس قاسىرەت. ءاربىر قازاقتىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا وتارشىلدىق ۇستەمدىكتىڭ قالاي بولاتىندىعىن، ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلۋدىڭ قانداي قاسىرەتكە ۇرىندىراتىندىعىن ۇعىندىرۋعا ءتيىسپىز. تاريحي شىندىق ءدال سول ءۇشىن كەرەك.

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى

Abai.kz