ادەتتە تابيعي بايلىق قورى مول ەلدەر تەز دامىپ، الەم وركەنيەتىنىڭ  كوشىندە الدىڭعى قاتارعا شىعىپ كەتۋى كەرەك. بىراق، وكىنىشكە قاراي ولاي ەمەس ەكەن. ەگەر الەمدە ءبىر ەل كوركەيسە، وتكەن جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ءبىز گۇلدەنىپ-اق كەتەر ەدىك قوي. ولاي بولماعانى بارىمىزگە ءمالىم.
«جاھاندانۋدىڭ كولەڭكەسى»، «تاڭعاجايىپ توسىن ءوسىم» اتتى كىتاپتارىمەن دۇنيەجۇزىنە ايگىلى بولعان جوزەف شتيگليتس دەگەن بەلگىلى ەكونوميستىڭ مالىمدەۋىنە قاراعاندا، ونداي بايلىق كەيدە ەكونوميكالىق دامۋدى ءتىپتى كەرى تارتاتىن كورىنەدى.  ونى ول بۇكىلالەمدىك بانكتىڭ، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ سوڭعى جيىرما شاقتى جىل بويى جاساعان «ۇلى سىناقتارىنىڭ» قۇردىمعا كەتكەندىگىمەن تۇسىندىرەدى.
اتالمىش بانك پەن قوردىڭ ارتتا قالعان ەلدەرگە كومەك قولىن ۇسىنۋىن  جوزەف شتيگليتس كەرەعار ارەكەتكە بالايدى. ونىڭ پايىمداۋىنشا، تابيعي بايلىقتىڭ مولدىعى باق ەمەس، سور كورىنەدى. سونىسىمەن ول ءبىز سەكىلدى ەلدەرگە ەسكەرتۋ جاساپ تۇرعانداي.
قازىردىڭ وزىندە سىرتتاي قاراعاندا جەرگە ليتسەنزيا بەرۋ ماسەلەسى جونىندەگى داۋ-دامايلاردىڭ، شەتەلدىكتەردىڭ قازاق جەرىنىڭ بايلىعىن اياۋسىز توناپ الىپ، اقىر سوڭىندا  باناندى جەگەن سوڭ قابىعىن تاستايتىنى سەكىلدى لاقتىرىپ كەتەتىنى جايىنداعى ءتۇرلى قاڭقۋدىڭ جەلدەي ەسەتىنى بەي-جاي قارايتىن دۇنيە بولماسا كەرەك.

ادەتتە تابيعي بايلىق قورى مول ەلدەر تەز دامىپ، الەم وركەنيەتىنىڭ  كوشىندە الدىڭعى قاتارعا شىعىپ كەتۋى كەرەك. بىراق، وكىنىشكە قاراي ولاي ەمەس ەكەن. ەگەر الەمدە ءبىر ەل كوركەيسە، وتكەن جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ءبىز گۇلدەنىپ-اق كەتەر ەدىك قوي. ولاي بولماعانى بارىمىزگە ءمالىم.
«جاھاندانۋدىڭ كولەڭكەسى»، «تاڭعاجايىپ توسىن ءوسىم» اتتى كىتاپتارىمەن دۇنيەجۇزىنە ايگىلى بولعان جوزەف شتيگليتس دەگەن بەلگىلى ەكونوميستىڭ مالىمدەۋىنە قاراعاندا، ونداي بايلىق كەيدە ەكونوميكالىق دامۋدى ءتىپتى كەرى تارتاتىن كورىنەدى.  ونى ول بۇكىلالەمدىك بانكتىڭ، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ سوڭعى جيىرما شاقتى جىل بويى جاساعان «ۇلى سىناقتارىنىڭ» قۇردىمعا كەتكەندىگىمەن تۇسىندىرەدى.
اتالمىش بانك پەن قوردىڭ ارتتا قالعان ەلدەرگە كومەك قولىن ۇسىنۋىن  جوزەف شتيگليتس كەرەعار ارەكەتكە بالايدى. ونىڭ پايىمداۋىنشا، تابيعي بايلىقتىڭ مولدىعى باق ەمەس، سور كورىنەدى. سونىسىمەن ول ءبىز سەكىلدى ەلدەرگە ەسكەرتۋ جاساپ تۇرعانداي.
قازىردىڭ وزىندە سىرتتاي قاراعاندا جەرگە ليتسەنزيا بەرۋ ماسەلەسى جونىندەگى داۋ-دامايلاردىڭ، شەتەلدىكتەردىڭ قازاق جەرىنىڭ بايلىعىن اياۋسىز توناپ الىپ، اقىر سوڭىندا  باناندى جەگەن سوڭ قابىعىن تاستايتىنى سەكىلدى لاقتىرىپ كەتەتىنى جايىنداعى ءتۇرلى قاڭقۋدىڭ جەلدەي ەسەتىنى بەي-جاي قارايتىن دۇنيە بولماسا كەرەك.
ەكونوميكالىق ءتۇرلى كورسەتكىشتەر، پايدا مەن تابىس تۋرالى جاسالاتىن سانقيلى باياندامالار جانە بيلىك وكىلدەرىنىڭ ماقتانىپ-شاتتانعان جالىندى سوزدەرى قاراپايىم حالىققا تۇسىنىكسىز ءارى اسا قاتتى تولعاندىراتىنداي دۇنيە  دە ەمەس، شىندىعىن ايتقاندا.
قاتارداعى قازاق ءۇشىن ماسەلەنى «تابيعي بايلىقتان تۇسەتىن تابىستى نەگە تەڭ بولىسپەيمىز؟»، «قازبا بايلىق تاۋسىلعان سوڭ جاعداي قالاي بولادى؟» دەپ قانا قاراپايىم تۇردە كوتەرگەن الدەقايدا ءتيىمدى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، الماتىداعى ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىنىڭ كوتەرىپ جۇرگەن ماسەلەلەرى قۇپتارلىق جانە كوڭىلگە قونىمدى.
ەلدىڭ ەكسپورتتىق ونىمدەرىنىڭ كوپ بولىگىن تابيعي بايلىق، ياعني، تولىقتاي وڭدەلمەگەن شيكىزات يەلەنەتىنى بەلگىلى. ۇكىمەت ورنى بيۋدجەتتى جوسپارلاعاننىڭ وزىندە الەم نارىعىنداعى مىستىڭ، مۇنايدىڭ، التىننىڭ ءوسىمى مەن كەمۋىنە لايىقتاۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرسا، نە شارا.  
الەم ەكونوميستەرى تابيعي بايلىقتىڭ بەلگىلى ءبىر ەلگە اقشا اكەلگەنىمەن دامۋ قارقىنىن ارتتىرمايتىنىن ەسكەرتۋىن ەسكەرتىپ-aق كەلەدى. وعان تابيعي شيكىزاتقا اسا باي بولا تۇرا ىشكى ءوندىرىسى قۇرىدىمعا كەتكەن، ەلدەگى ات توبىلىندەي عانا توپتىڭ بايىپ، جالپى حالقى قايىرشىلىق كۇي كەشكەن ءبىرسىپىرا  مەملەكەتتەر ناقتى مىسال بولا الادى. ءبىز دە سولاردىڭ قاتارىنا اياق باسىپ بارا جاتقان جوقپىز با، وسى؟!
ەكونوميكالىق ءوسىم بۇرىن بولماعان ءىرى كورسەتكىشكە يە بولعانىن ءبىر كىسىنىڭ دانالىعىمەن بايلانىستىرىپ، ماقتانۋعا كەلگەندە الدىعا جان سالمايمىز.  كەيىن سونىڭ زاردابىن تارتتىرعان كىنالى ادام كىم ەكەنىن قايدان ىزدەر ەكەنبىز؟ عاجايىپ جەتىستىكتەرىمىزبەن ماقتانۋ ءۇشىن كوزگە كورىنەتىن، قاراپايىم حالىق تىكەلەي سەزىنەتىن بىردەمەلەر بولۋى كەرەك قوي. ايلىق جالاقىمىز قانشالىقتى ءوستى، تۇرمىستىق قاجەتتىلىگىمىزدى تولىقتاي وتەۋگە جەتىپ تۇر ما، ءوندىرىس سالاسىندا ىلگەرىلەۋ بار ما، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا الەمدىك نارىققا شىعارعان برەندتىك قانداي دايىن ونىمدەرىمىز بار؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بولارلىق ەشتەڭە تاپپاعان سوڭ، ەرىكسىز كۇمىلجىپ قالامىز.  
ءبىزدىڭ ءدال وسى جاعدايىمىزدى لاتىن امەريكاسىنىڭ بىرقاتار ەلدەرى بۇرىن باستان كەشىرگەن ەكەن. جالپى، تابيعي بايلىعى مول ەلدەردە 1990-جىلدارى ىشكى جالپى ءونىم مەن تۇتىنۋ قاجەتتىلىك ءوسىپ، گۇلدەنىپ شىعا كەلگەن. الايدا، ونىڭ ءبارى شىن مانىندە ادەمى ساندىق كورسەتكىش قانا بولىپ قالعان كورىنەدى. سەبەبى، ونداي «باي» ەلدەر اينالاسى ءتورت-بەس جىلدىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق قۇلدىراۋعا ۇشىراعان. ونى «گوللانديالىق اۋرۋ» دەدى مە، ايتەۋىر، ءتۇرلى دياگنوزبەن تۇسىندىرگەندەرى ءمالىم.  
ونىڭ جايىن ەكونوميستەر تۇسىندىرە جاتار. ال، ءبىزدىڭ تۇسىنگەنىمىز، تابيعي مول بايلىق ءبىزدى ۇشپاققا شىعارمايتىنى. اقشا كوبەيگەن سايىن ونى تالان-تاراجىعا سالىپ، شەكارا اسىرىپ تاسيتىندار، ءىشىپ-جەپ الىپ قاشىپ كەتەتىندەردىڭ سانى ارتا تۇسەدى ەكەن.
سونىمەن قاتار، تابيعي بايلىقتى ساتۋدان تۇسكەن قىرۋار اقشا ىشكى ءونىم وندىرۋگە كەرى اسەر ەتەتىن سەكىلدى. ايتالىق، از شىعىنمەن ولجالاعان تابيعي بايلىقتى شيكى كۇيىندە ەكسپورتتايدى، ودان تۇسكەن اقشامەن قاجەتتىلىگىن وتەيدى، ءتىپتى وڭدى-سولدى شاشادى. بايلىقتىڭ جەلىگى شەنەۋنىكتەردىڭ «ءىسىپ-كەبۋىنە» اسەر ەتەدى. سونىڭ سالدارىنان مەملەكەتتىك ورىنداردىڭ بيۋدجەتىنەن ناتيجەسىز اعىلىپ-توگىلەتىن شىعىن كوبەيىپ، سىبايلاس-جەمقورلىق كارىنە مىنەدى. ەسەسىنە، جاسامپازدىق پەن ناقتى ءىستىڭ تەتىكتەرى السىرەپ، وندىرىستىك قابىلەت تومەندەيدى، ءتىپتى جانسىزدانا تۇسپەك. ودان ساقتانۋدىڭ جودارىن ج.شتيگليتس مىرزا بىلاي دەپ كورسەتەدى:
بىرىنشىدەن، بۋحگالتەرلىك ەسەپ-قيساپ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ. تابيعي بايلىقتى يگەرۋشىلەر وزدەرىنىڭ تاپقان تازا پايدالارىن كەمىتىپ كورسەتۋ ءۇشىن قارجىلىق ەسەپ-قيساپتارىنا سانقيلى قۋلىق-سۇمدىقتى، ايلاكەرلىكتى قولداناتىن كورىنەدى. (بىزدە بۇل جاعىنىڭ باقىلاۋى مەن تەكسەرىسى وتە جوعارى دەڭگەيدە دەگەنگە ءوز باسىم اسا سەنبەيمىن).
ەكىنشىدەن، جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەۋ ءۇردىسى. بۇل جەردە الدەبىرەۋلەردى ابدەن «ىشكىزىپ، جەگىزىپ» تويدىرعاننان كەيىن،  شەتەلگە قاشىرىپ جىبەرگەسىن عانا زورعا دەگەندە  ىزدەۋ جاريالاپ، قىلمىستىق ءىس قوزعاۋدىڭ، سىرتتاي پالەن جىلعا سوتتاۋدىڭ قانشالىقتى ءتيىمدى ەكەنىن وزدەرىڭىز باجايلاي بەرىڭىزدەر.
ۇشىنشىدەن، باقىلۋ، تەكسەرۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسى. بۇل جەردە قولىندا قۇزىرەتى شامالىلاۋ  ەسەپ كوميتەتىنىڭ، قۇزىرەتى بولا تۇرا مايدا شاباقتاردان اسا المايتىن كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ جىرىن ايتىپ، جالىقتىرماي-اق قويالىق.
تورتىنشىدەن، اشىقتىق پەن جاريالى ءىس ارەكەت.  بۇل جەردە ەڭ باستىسى، جەمقورلىققا، الاياقتىققا جول بەرمەۋدى عانا مەڭزەپ وتىر. قازىرگى تاڭدا  تابيعي بايلىعىمىزدى يگەرۋشىلەر تولەماقىنى مەملەكەتكە تولەۋدەن گورى ءبىر عانا شەنەۋنىكتىڭ  قالتاسىن تولتىرىپ، بار جۇكتەمەدەن قۇتىلىپ كەتۋدى ويلايتىن جانە وعان جول بەرىلەتىن جاعداي قالىپتاسقان بولسا، حالىق ءۇشىن اۋىر قاسىرەت. جوزەف شتيگليتس تە سول سەكىلدى ورمەكشىنىڭ تورىنداي شىرماعان سىبايلاستىقتى مەڭزەپ وتىر. ونداي كەلەڭسىزدىكتەرى اشكەرەلەيتىن ەركىن ويلى باسپاسوزگە مەملەكەتتىڭ ءوزى جاعداي جاساپ قولداپ وتىرسا، ىقتيمال قاۋىپتىڭ الدىن الۋعا ايتارلىقتاي كومەگى بولارى ءسوزسىز.
تۇراقتى دامۋ تۋرالى بيلىك يەلەرى دە ايتۋعا تىم اۋەس. الايدا، بۇل سوزبەن شەكتەلەتىن دۇنيە ەمەس، ارينە. ول ءۇشىن تابيعي بايلىقتى شەتكە شىعارۋدان تۇسكەن پايدانىڭ ەسەبىمەن بيۋدجەتتىڭ شىعىنىن كوبەيتۋدىڭ، باردى ۇقساتا الماي بەتالدى شاشۋدىڭ، ازعانا توپتىڭ شەكسىز بايۋىنا عانا مۇمكىندىك بەرىپ قويۋدىڭ سوڭى ورنى تولماس وكىنىشكە اكەلىپ سوقتىراتىنىن كەيبىر ەلدەردىڭ اششى ساباقتارىنان كورىپ تە وتىرعان جايىمىز بار.
سوندىقتان، ازاماتتىق قوعام مۇشەلەرىنىڭ رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىستارىن بۇكىلحالىق بولىپ قولداعانىمىز ابزال. سوندا عانا تابيعي بايلىققا تاۋەلدى بولماۋدىڭ، دامۋدىڭ باسقاشا جولدارىن قاراستىرا الامىز. سونىمەن قاتار، قازبا بايلىقتى پايدالانۋ تۋرالى زاڭعا ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزۋدىڭ، ۇلتتىق قورداعى قارجىنى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرۋ تالابى دا ومىردەن تۋىنداپ وتىر.
«Abai.kz»