بۇگىندە الەم كۇردەلى ەكونوميكالىق جانە ساياسي وزگەرىستەر كەزەڭىن باستان كەشىپ جاتىر. ۋكرايناداعى سوعىس – گەوساياسي جاعدايدىڭ شيەلەنىسۋىنىڭ باستى كورسەتكىشى. ناتيجەسىندە، دۇنيەجۇزى قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن اسكەري بيۋدجەتتى كوبەيتۋگە كىرىستى. وسى تۇرعىدان جۋىردا «Forbes» رەداكتسياسى قازاقستان اسكەرىنىڭ ءال-اۋقاتى قانداي ەكەنىن سارالاپ كورگەن ەكەن.

ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا «Reuters» اگەنتتىگى ەۋروپالىق وداق قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋ جانە اسكەري تەحنولوگيانى دامىتۋ ماسەلەسىندە تاۋەلسىز بولۋ ءۇشىن قورعانىس شىعىندارىن كوبەيتەتىنىن حابارلادى. 2021-2027 جىلدارعا ارنالعان ەو بيۋدجەتىندە ءتيىستى ءبولىم پايدا بولادى. اتالعان ماقساتقا €13,1 ملرد قاراستىرىلعان، بۇل بارلىق شىعىنداردىڭ 1,2%-ىن قۇرايدى.

ال ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىندا جو بايدەن 2022 جىلى اقش قورعانىس بيۋدجەتىن 773 ميلليارد دوللارعا دەيىن ۇلعايتۋ جوسپارلانىپ وتىرعانىن مالىمدەگەن ەدى. ول كونگرەسس ەل قاۋىپسىزدىگى تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن ينۆەستيتسيانى قولداۋى كەرەك ەكەنىن اتاپ وتكەن. سونداي-اق اقش پرەزيدەنتى قورعانىس بيۋدجەتىندە ناتو-نى قولداۋعا جانە ەۋروپاداعى اسكەري تەجەۋدى كۇشەيتۋگە 6,9 ميلليارد دوللار ءبولۋ قاراستىرىلعانىن ايتتى.

قىتاي بيلىگى دە 2022 جىلى ۇلتتىق قورعانىس شىعىندارىن 7,1%-عا، 229 ميلليارد دوللارعا دەيىن ارتتىرۋعا نيەتتى ەكەنىن مالىمدەدى.

رەسەي اسكەري شىعىنداردى جىل سايىن ارتتىرىپ كەلەدى. بيىلدىڭ وزىندە «ۇلتتىق قورعانىس» ءبولىمى بويىنشا قارجىلاندىرۋ 3,5 ترلن ءرۋبلدى ($43,7 ملرد) ياعني بيۋدجەتتىڭ 15%-ىن قۇراعان.

الەمدەگى اسكەرلەردىڭ جاۋىنگەرلىك ازىرلىگىن باعالاۋ ءۇشىن GFP (Global Fire Power) زەرتتەۋ كومپانياسىنىڭ Military Strength Ranking رەيتينگى بار. رەيتينگ 50-گە جۋىق كورسەتكىش بويىنشا جاسالادى. ولاردىڭ ىشىندە اسكەري قىزمەتشىلەر سانى، تەحنيكالىق جاراقتانۋ دەڭگەيى، قارجىلاندىرۋ كولەمى، زاماناۋي تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ دارەجەسى جانە ت.ب. كىرەدى. 2022 جىلعى قاڭتارداعى رەيتينگتە العاشقى ءۇش ورىندى ءداستۇرلى تۇردە اقش، رەسەي جانە قىتاي الىپ تۇر.

ايتا كەتسەك، ۋكراينا اسكەرى بىردەن ءۇش ساتىعا كوتەرىلىپ، 140-تىڭ اراسىندا 22-ءشى ورىنعا يە بولدى. قازاقستان 64-ءشى ورىنعا جايعاستى، ەلدىڭ اسكەري قۋاتى ءبىر جىل ىشىندە وزگەرگەن جوق.

سونىمەن قاتار، قازاقستان قورعانىس سالاسىنا جۇمسالاتىن قارجىنى دا ۇلعايتىپ وتىر.  ماسەلەن، 2021 جىلى ولار 10,9%-عا ءوسىپ، 744,7 ملرد تەڭگەگە (1,7 ملرد دوللار) جەتتى.  رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە سايكەس، بيىلعى جىلى اسكەري شىعىندار شامامەن 10 پايىزعا ارتىپ، 859 ميلليارد تەڭگەگە (1,8 ميلليارد دوللار) جەتەدى.

قازاقستانداعى قاڭتار وقيعاسى كەزىندە ۇقشۇ كۇشتەرىنىڭ ەلگە كىرگىزىلگەنى بارىمىزگە ءمالىم. وسىدان كەيىن پرەزيدەنت توقاەۆ قازاقستان ارمياسىن رەفورمالاۋدى، سونداي-اق، ونىڭ قارۋ-جاراعىن جاڭارتۋدى تاپسىردى.

«اسكەرلەردە ءالى دە كەڭەستىك كەزەڭدەگى قارۋ-جاراقتىڭ كوپ بولىگى بار»، - دەپ سىناعان ەدى مەملەكەت باسشىسى. قاڭتار ايىنىڭ ورتاسىندا پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايىلوۆ قورعانىس مينيسترلىگىنە مۇددەلى ورگاندارمەن بىرلەسىپ، قارۋلى كۇشتەردى رەفورمالاۋ، سونداي-اق اسكەردىڭ قورعانىس قابىلەتىن تۇبەگەيلى ارتتىرۋ بويىنشا ۇسىنىستار ازىرلەۋدى تاپسىرعان بولاتىن.

نازەركە التايقىزى

Abai.kz