تار جول، تايعاق كەشۋلەردىڭ سان ءتۇرىن كورىپ، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاعىمىزدىڭ باسىنان نەبىر قيلى-قيلى، زار زاماندار وتپەدى دەسەڭىزشى؟!. وتكەنگە قانشاما قارايلامايمىن دەگەنىڭمەن، اسىرەسە حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى جان تۇرشىگەرلىك زوبالاڭدار كولبەڭدەپ كوز الدىڭدا تۇرادى دا قويادى. ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن، جالعىز وققا بايلانعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تراگەديالى تاعدىرى، ولاردىڭ سوڭىندا قالعان باعالى مۇرالارىنىڭ بارى مەن جوعى، ۇرپاقتارىنىڭ جوقتاۋى سىندى تولعاقتى ماسەلەلەر سوناۋ 1988 جىلدىڭ سوڭىنان بەرى ايتىلۋدا-اق ايتىلىپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ق.ك.توقاەۆ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيالاردى قۇرۋ تۋرالى 1920 جىلدىڭ 25 قاراشاسىندا №456 جارلىعىن شىعارىپ، بۇل ىسكە جاڭا سەرپىن بەردى. بارلىق وبلىس ورتالىقتارى مەن ءىرى قالالاردىڭ ءتۇرلى-ءتۇرلى ارحيۆتەرىندە سۇرلەنگەن مىڭداعان توم-توم قۇجاتتاردىڭ قابى سوگىلدى، جۇزدەگەن مامان تاريحشىلار بۇل ساۋاپتى ىسكە جەگىلدى... ازىرشە بۇل «قىلمىستىق» ىستەردەن نە ەرتەرەكتە كوپكە زيانى تيگەندەرىن كوز كورمەدى، نە بۇگىنگى قوعامدا قورقىنىشتى تولقىنىس تۋعىزاتىن تاريحي فاكتىلەرى دە ۇشىراسپادى. اتالمىش جارلىق دۇنيەگە كەلمەگەندە، كىم ءبىلىپتى، بۇل قۇجاتتاردىڭ قانشاما جىلدار اياعى تۇساۋلانىپ، قالىڭ بۇقارا كوزىنەن جاسىرىلىنىپ، «جابىق» جاتارىن...   

دەسەك تە، حح عاسىر باسىنداعى قازاق حالقىنىڭ باسىنا تونگەن الاپات ناۋبەت – ەل-جۇرتتى، بالا-شاعانى قىناداي قىرعان ءۇش بىردەي اشارشىلىق حاقىندا مۇنداي اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي كەشەندى شارۋا ىستەلدى دەگەنگە ەشكىم دە قول قويماس ەدى. ماسەلە، اشتىق قۇربانى بولعان، ازىپ-توزىپ بوسقان بەيشارا قازاقتىڭ ناقتى سانىن انىقتاۋدا ەمەس، بۇگىنگى سىناپشا سىرعىعان ۋاقىت كوشىندە جوڭكىگەن قالىڭ كوپشىلىكتىڭ ماڭگىلىك ەستەن شىقپاس وسى ءبىر زۇلماتتىڭ زارى مەن زاردابىن كوكىرەك كوزىنەن، جۇرەگىنىڭ تۇبىنەن وتكىزە الماۋىندا بولىپ وتىر.  شىندىعىندا، سول ءبىر زاماناقىر جىلدارىندا ءاربىر قازاقى وتباسىنا، ۇلتتىڭ ونىنىڭ جەتەۋىنە زاردابىن تيگىزگەن جالماۋىز جەزتىرناقتىڭ  قان قاسابىنا شالدىقپاعان شاڭىراق قالماعانى اقيقات عوي. ەندەشە ءبىز قانشا جاماپ-جاسقاعانىمىزبەن، جاسىرىپ-جاپقانىمىزبەن اشارشىلىق زاردابى ۇلتتىق كودقا مىسقالداپ ءسىڭىپ گەنوفونىمىزدى قۇرتتى، بەت-بەينە، بولمىس-ءبىتىمىمىزدى وزگەرتتى. ءتورت مىڭ جىلدىق كوشپەلى وركەنيەتتىڭ قورمالدى ءسان-سالتاناتى مەن ەر-تۇرمانى، قازىنا-بايلىعى مەن ساۋىت-سايمانى قاڭىراعان جۇرتتا شاشىلىپ قالدى... مىناۋ داڭعايىر ۇلى دالا 40 ميلليون مال-بايلىقتان يەن قالىپ قانا قويعان جوق، اتتان ەرىكسىز تۇسكەن جاياۋ-جالپىسى وتكەنىن ۇمىتقان، بولاشاعىنان ءۇمىتى جوق ءتىلسىز، ءدىنسىز، ءدىلسىز توبىرعا اينالىپ كەتە جازدادى...    

31 مامىردا ەل بولىپ، جۇرت بولىپ ولاردىڭ ءبىر قانشاسىن ەسكە الىپ، جادىمىزدا جاڭعىرتىپ جاتامىز. وسى سالاعا تالاي جىلدارىن سارپ ەتكەن ءتىلشى-عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، تالعار اۋدانى جاڭالىق اۋىلىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۋزەيىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى عاريفوللا انەسكە جولىعىپ، تىڭ جاڭالىقتارىمەن ءبولىسۋىن وتىندىك.

- «ارىس» قورىنىڭ (باسپاسىنىڭ) تالاي جىلداردان بەرى تىنباي ەڭبەك ەتىپ، كوپتەگەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرعانى جۇرتشىلىقتىڭ كوز الدىندا...

- يا، دۇرىس ايتاسىز، وتكەن جولىمىزعا كوز سالساق، باقانداي وتىز جىلىمىز جىلىستاپ، الىستاپ-اق كەتكەن ەكەن. 1992 جىلى 4 ساۋىردە سول كەزدەگى ادىلەت ءمينيسترى ن. شايكەنوۆ «بوبەك»، «ەلىم-اي» جانە «ارىس» قوعامدىق بىرلەستىكتەرىنە تىركەۋ كۋالىگىن سالتاناتتى جاعدايدا تابىستاعان بولاتىن... 2018 جىلدىڭ سوڭىندا جاڭالىق اۋىلىندا، 4 مىڭنان استام جازىقسىز جاپا شەكككەن قۇربانداردىڭ سۇيەكتەرى كومىلگەن قاندى دا قاسىرەتتى اۋماقتا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مۋزەيى جۇمىس ىستەي باستادى. قۇدايعا شۇكىر، مۋزەيىمىزگە كەلۋشىلەردىڭ، اسىرەسە مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قاراسى ۇزىلگەن ەمەس. كۇنى كەشە تۇركىستاندا وتكەن «رۋحاني قازىنا - 2022» مادەنيەت جانە ونەر ۇيىمدارى مەن قىزمەتكەرلەرىنىڭ رەسپۋبليكالىق فەستيۆالىندە «ۇزدىك اۋىلدىق ماڭىزى بار مۋزەي» نوميناتسياسى بويىنشا باس جۇلدەنى جەڭىپ الىپ، ءبىر ميلليون تەڭگەلىك بايگەنى يەلەندىك.

2019 جىلى ورتالىق ازيادا بولىپ وتكەن اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىنگە قاتىستى ەلارالىق ءماسليحات وتكىزىپ، كورشىلەس ەلدەرگە بوسىپ كەتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ تاعدىرىن ەسكە العان بولاتىنبىز. ودان كەيىن الەمدى ىندەت جايلاپ، ءبارىمىز دە ءوز شەكارامىزدى قىمتاۋعا تىرىستىق. ەندى، مىنە، 27-28 مامىردا وسى باستامانى جاڭعىرتىپ، «قازاق جانە قىرعىز حالىقتارىنىڭ ۇركىنشىلىك كەزەڭدەرىندەگى ءوزارا كومەك تاريحىنان» ء(حىح – حح عع.) اتتى تاقىرىپتا عالىمداردىڭ باسقوسۋىن، عىلىمي كونفەرەنتسياسىن وتكىزبەكشىمىز.

- سوندا ءبىر تۋعان باۋىر، قىرعىز اعايىندار كەلمەكشى عوي...

- ينەمەن قۇدىق قازعانداي عىلىمنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن

قيىندىقتارى كوپ عوي. پوستكەڭەستىك ەلدەردە، ونىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ قازاقستاندا دا داۋاسىز «دەرت» جەتىپ ارتىلادى. بۇرىنعى وگپۋ، نكۆد، كگب قۇجاتتارىن، تىپتەن ەشبىر قاجەتتىلىكسىز ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن پروكۋراتورانىڭ «قۇپيا»، «اسا قۇپيا» دەگەن مورلەرىن اياماي باسىپ، تالاتالاي قولدان قۇراستىرىلعان «ىستەردى» «جابىق قور» اتتى «قوراعا» تىعا بەرگەن. قىلىشىنان قان تامعان بولشەۆيك-كوممۋنيستەر اندا-ساندا ۇيقىسىنان شوشىپ ويانىپ، وزدەرىنىڭ نە ءبۇلدىرىپ، نەنى قيراتقانىن كەش تۇسىنگەن قىلمىسكەردەي ءبارىن تۇمشالاپ، «قۇپيا»، «اسا قۇپيا» دەگەن تاڭبامەن تاريحتىڭ تەرەڭىنە كومە بەرگەن، كومە بەرگەن...

ارينە، مەن كاسىبي تاريحشى، بولماسا ارحيۆيست ەمەسپىن، دەسە دە مۇنداي باسسىزدىققا، عىلىمعا قارسى، گۋمانيزمگە قارسى ءىس-ارەكەتكە ون ماماننىڭ توعىزى ارىز ايتادى. بۇرىن ورتالىق بولعان ماسكەۋ ارحيۆتەرى ءبىر كۇن بيە، ءبىر كۇن تۇيە; ءجۇز جىل بۇرىنعى (ەشبىر الەمدىك زاڭعا سىيمايتىن، حالىقارالىق كونۆەنتسيالارعا پىسقىرمايتىن!) ارحيۆتىك قۇجاتتاردى قولعا بەرگىسى كەلسە بەرەدى، بەرگىسى كەلمەسە – بەرمەيدى. وزبەك اعايىندار دا قازاققا قاتىستى قۇندى قۇجاتتاردى شىمىلدىقتىڭ ارتىندا ۇستاپ وتىر، ولاردىڭ ويىنشا قازاقتار جەر داۋلاۋى-مىس... وسىلايشا قاندىقول سوۆەت ۇكىمەتى باياعىدا جويىلعانىمەن، ونىڭ زاردابى، «قۇپيالارى» كۇننەن-كۇنگە بالالاپ، كوبەيىپ كەلەدى. وسىلايشا زامانىندا «توق قالا» اتانعان تاشكەنگە بوسقان قالىڭ قازاقتىڭ، ونىڭ ىشىندە وزبەككە ءسىڭىپ كەتكەن اتالى جۇرت، اۋداندى رۋلارىنىڭ شەرلى تاريحىن جازىپ شىعۋعا قولدان كەرمە كەرىلۋدە...

- ال الا قالپاقتى قىرعىز اعايىنداردىڭ قاباعى قالاي؟

- سوناۋ 1916 جىلدان باستالىپ، جارتى عاسىرعا سوزىلعان بوسقىنشىلىق، قىرعىزشا ايتساق، ۇركىنشىلىك جىلدارى اعايىندى پانالاپ، باسساۋعالاعان قازاقتىڭ شەرلى تاريحى بۇگىندە تولىق ايقىندالىپ كەلەدى. وعان قىرعىز عالىمدارىنىڭ قوسىپ جاتقان ۇلەسىن اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا بولادى. جالپى سوڭعى ونجىلدىقتا جەتىسۋ ولكەسىندەگى وتارشىلدىققا قارسى كۇرەس، سوۆەتتىك بيلىكتى مويىنداماۋ، پروتەستىك قوزعالىستار تۋرالى تۇسىنىك تۇبەگەيلى وزگەرۋدە. «جەتىسۋ الاشورداسى»، «جەتىسۋداعى الاش اسكەرى» اتتى تىڭ كونتسەپتسيالار دۇنيەگە كەلدى. سونىمەن بىرگە باۋىرلاس قىرعىز ەلىندە «الاش» پارتياسىنىڭ قىرعىز فيليالى» (بولىمشەسى) ماسەلەسى جان-جاقتى زەرتتەلىپ، بىرنەشە ەڭبەك جارىق كوردى. ماسەلەن، ءبىزدىڭ شاقىرۋىمىزدى قابىل الىپ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، جوعارى ديپلوماتيالىق اكادەميانىڭ پرورەكتورى زاينيدەن كۋرمانوۆ ءدال وسى تاقىرىپتا ەڭبەكتەنۋدە. ورىس تىلىندە «كيرگيزسكي فيليال پارتي «الاش» اتتى مونوگرافياسى دا جارىق كوردى.

- بۇل ءبىر جاقسى ءداستۇر ەكەن!

- شىنىندا دا ءداستۇر دەپ وتە دۇرىس ايتىپ وتىرسىز. ءبىزدىڭ قاۋىم، اسىرەسە جاستار جاعى سوناۋ ءبىر الاساپىران جىلداردا، 1920-24 جىلدار ارالىعىندا قازاقتا قوس استانا، قوس مەملەكەت بولعانىن بىلە بەرمەيدى. سول كەزدەردە ورىنبوردا قازاق (قىرعىز) اۆتونومياسى بيلىك قۇرسا، تاشكەندە بارشا تۇرىك جۇرتىن بىرىكتىرۋگە ۇمتىلعان تۇرىك اۆتونومياسى ءومىر ءسۇردى. سول تۇستا يشانباي اراباەۆ (1882 – 1933), قاسىم تىنىستانوۆ (1901 – 1937) سىندى تۇڭعىش قىرعىز اعارتۋشىلارى، ستاليندىك تەررور قۇرباندارى ءبىزدىڭ قازاق زيالىلارىمەن تىزە قوسا ەڭبەك ەتتى، ازاتتىق كۇرەسكە ارالاستى.

وسى جىلدارى تاشكەنگە جينالعان بارشا كوزى اشىق قازاق وقىعاندارى سوڭىنا وزبەك، تاتار، قىرعىز، قاراقالپاق، تاجىك زيالىلارىن ەرتىپ، ورتاق جاۋ – ماسكەۋ ديكتاتۋراسىمەن ايقاستى. وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن، اسىرەسە تۇرىكاسر حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى جانە ونىڭ قۇرامىنداعى اعارتۋشى حالەل دوسمۇحامەدۇلى باسقارعان قازاق-قىرعىز ءبىلىم كوميسسياسى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىندا قيساپسىز قوعامدىق-ساياسي، يدەولوگيالىق-ناسيحات جۇمىستارىن اتقاردى. ۇكىمەتتىك مەكەمەلەرگە دەمەۋسىن جاساۋ ماقساتىندا حالەل اتامىز 1922 جىلى سول تاشكەندە «قازاق-قىرعىز مادەنيەتىن كوركەيتۋشىلەر قاۋىمى «تالاپ» اتتى قوعامدىق ۇيىم قۇردى. قۇجات تىلىمەن سويلەتسەك، «باسقارمانىڭ توبە-اعاسى حالەل دوس-مۇحامەد ۇلى، مۇشەلەرى: پروفەسسور الەكساندر ەدۋارد ۇلى شميدت، يسا توقتىباي ۇلى، مىرزاعازى ەسبول ۇلى، مۇحاممەتجان تىنىشباي ۇلى، مۇحتار اۋەز ۇلى، قاسىم تىنىستان ۇلى.

باسقارمانىڭ تۇراتىن ورنى: تاشكەنت، قارل ماركىس كوشەسى، 301-ءىنشى ءۇي.

قازاق-قىرعىز ينستيتۋتى، 22-ءنشى ءنومىرلى بولمە».

ال قازاق-قىرعىز حالقىنىڭ مادەنيەتى وركەندەۋىنە   جاردەم كەلتىرۋ جاعىندا قاۋىمنىڭ كوزدەگەن ماقسۇتتارى مىنالار:

• قازاق-قىرعىز حالقىنىڭ ادەبي ءتىلىن، عىلىم اتاۋلارىن (تەرمينولوگيە), ەملەسىن ءھام باسقا ماسەلەلەردى تەكسەرۋ;
• ۇلت ونەرىن (يسكۋستۆاسىن) تاپتەشتەۋ;
• قازاق-قىرعىز حالقىنىڭ تاريحىن ءھام سالتىن تەكسەرىپ قاراستىرۋ;
• قازاق-قىرعىز مەكتەپتەرىندە وقىتۋ ماسەلەسىن رەتتەپ، جونگە سالۋ;
• قازاق-قىرعىز حالقىنىڭ ءبىلىم قىزمەتكەرلەرىنە ءھام ونەر قايراتكەرلەرىنە جاردەم كورسەتۋ.

الماعايىپ الاساپىران زاماندا قۇرىلعان «تالاپ» قوعامى تۋرالى كەڭىنەن تولعاۋعا دا بولار ەدى. بىراق، ەرتەڭگى ماجىلىستە ءوزىمىز تۇساۋىن كەسەتىن «تۇرك دۇينوسۇندوگۇ كىرگىز-كازاك «تالاپ» كوومۋ» (ەشەنالى اراباەۆ، كاسىم تىنىستانوۆ، بايسەركە كالپاكوۆ) اتتى كىتاپتا (بىشكەك، 2022) ءبىز بىلەتىن، ءبىز بىلمەيتىن قات-قات تىڭ دەرەكتەر ايتىلعان. وسى كىتاپتىڭ اۆتورى، تۋعان ىنىمدەي بولعان باۋىرىم جۋماگۋل رىسكۋلبەك ۋلى بايديلدەەۆ (1974 ج.ت.) تۋرالى از-كەم توقتالا كەتسەم دەيمىن. ول تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ي. اراباەۆ اتىنداعى قىرعىز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى. كىتاپتارىن سانامالاپ وتسەك: «كىرگىز-كازاك ينتەلليگەنتسياسىنىن بايلانىشتارى» (حح ك. باشى), «كىرگىزستانداگى ساياسي كۋگۋنتۋكتوولور» (1937 – 1938), «ۋلۋتتۋن ۋلۋ ۋلۋ» ء(جۇسىپ ابدراحمانوۆ تۋرالى), «ەكي دوور ينسانى ەشەناالى اراباەۆ» (اۆتورلار ۇجىمى), «كايرا جانگان ىسىمدار»، «كىلىم كىيىرىنداگى اگارتۋچۋ جانا ادابياتچى» (بايسەركە كالپاكوۆ تۋرالى), «1916 جىلداگى كوتورۇلۇشتوگۇ باي-ماناپتاردىن رولۋ»، «ايتماتوۆ دۇينوسۇندەگۇ ەركين ماملەكەتتۇۇلۇك يدەياسى»، «كاسىمبەك بااتاي ۋلۋ» جانە ت.ب. ارينە، عالىمنىڭ مىندەتى كىتاپ جازۋ، كىم نە ىستەمەي جاتىر دەرسىز. ايتسەدە جۇماعۇل باۋىرىم ءوزىنىڭ اعارتۋشى اتالارى سىندى قوعام قايراتكەرى،  تاريحي زەرتتەۋلەرمەن اينالىساتىن «رۋح-مۋراس» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى، «ەستۋتۋم» قوعامدىق قورىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى. ەكەۋمىزدىڭ كوكەيىمىزدى تەسكەن ارمانىمىز – بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن اتالارىمىز قول ۇستاسىپ قۇرعان، تىزە قوسا، بىلەك كۇشىن بىرىكتىرە وتىرىپ ەڭبەك ەتكەن ەلارالىق «تالاپ» قاۋىمىنىڭ (قورىنىڭ) ءىسىن جالعاستىرۋ. قازاق اعارتۋشىلارى قىرعىز حالقىنىڭ ورىمدەي جاس وقىعاندارىن سوڭدارىنان ىلەستىرىپ، ۇلت قايراتكەرى دارەجەسىنە كوتەرسە، قىرعىز باۋىرلار مىڭداعان بوسقىن قازاق وتباسىلارىن اجال اۋزىنان اراشالاپ قالدى. ورتاق جاۋدان جاپا شەككەن، تاعدىرلاس، مۇڭداس ءبىر تۋعان قازاق-قىرعىز، ەل باسىنا كۇن تۋعان قيىن زامانداردا دا ءبىر-بىرىنە قول ۇشىن سوزىپ، بەلدەرىن ءبىر بۋدى. سەنىكى، مەنىكى دەمەدى. بىرلىك بار جەردە، تىرلىك بارلىعىن ۇقتى. قول ۇستاسىپ، ءبىرىن-ءبىرى دەمەپ، تاريحتىڭ بۇرالاڭ وتكەلەكتەرىنەن ءوتتى. ال ءبىز بۇگىنگى يدەيالىق سىناقتاردان، وتە الماي، ءسۇرىنىپ جاتساق، دوستىعىمىزعا، بىرلىگىمىزگە، ورتاق يدەيامىزعا سىنا تۇسسە، ول بىزگە سىن.

- قىرعىز باۋىرلارىمىز ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ جاتىر ەكەن، ال ءبىزدىڭ عالىمدارىمىزدىڭ عىلىمي ولجاسى بار ما؟

- بىلتىر جىل باسىندا الماتى وبلىسىنىڭ اكىمدىگىنە «ارىس» قورى ۇشجىلدىق «جەتىسۋدىڭ شەرلى تاريحى» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ باعدارلاماسىن ۇسىنعان بولاتىن. عالىمدارىمىز ونداعان اۋداندىق ولكەتانۋشىلىق  ەكسپەديتسيالارعا شىقتى. كەگەن، جاركەنت ارحيۆتەرىنەن بۇرىن-سوڭدى زەرتتەۋشىلەر نازارىنان تىس قالعان قۇندى ارحيۆتىك دەرەكتەر، شەكارانى زاڭسىز كەسىپ وتكەن بوسقىنداردىڭ تىزىمدەرى تابىلدى. الماپتى وبلىستىق ءارحيۆى دايىنداعان قاستەك اۋدانىندا جۇرگىزىلگەن كامپەسكەنىڭ قۇجاتتار جيناعى جارىققا شىقتى. سوندا-اق «جەتىسۋداعى اشتىق» (1928 – 1934), ءا. شاشاەۆتىڭ «جەتىسۋ ولكەسىندەگى يمپەريالىق-پوليتسەيلىك قاداعالاۋدىڭ تاريحى»، «كودەك اقىن»، ت.ب. تاريحي-ادەبي جيناقتار جارىق كوردى.

قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەرگەن زۇلمات-زوبالاڭى ەشقاشان ۇمىتىلمايدى. سوندىقتان كەيىنگى ۇرپاققا ۇمىتپاس ءۇشىن ءبىز قۇپيا قۇجاتتاردىڭ جاريا بولۋىنا بارىنشا جۇمىس جاساپ كەلەمىز. ال قازاقتىڭ وتكەن جولى قاتپارلى، قالىڭ تاريح بولعاندىقتان ۇلت جادىندا جاڭعىرىپ تۇرۋى كەرەك.

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن بەرىك بەيسەنوۆ  

Abai.kz