جەر شارىندا تاپشىلىق كوپ قازىر. سۋ تاپشىلىعى، تاماق تاپشىلىعى، كومىرسۋتەگىلەر تاپشىلىعى، ءتىپتى تازا اۋا دا تاپشى بۇگىندە. ال ەڭ نەگىزگىسى - جەر تاپشىلىعى. وسىدان 100 جىل بۇرىن جەر تۇرعىندارىنىڭ ارقايسىسىنا 15 گەكتاردان جەر تەلىمى تيسە، بۇگىندە بۇل كورسەتكىش 2 گەكتارعا قىسقارىپتى. ەسەسىنە، قازاقستاندا ءار ادامعا - 17 گەكتاردان.
قازاقتىڭ استى مەن ءۇستى بايلىققا تولى جەرگە يەلىك ەتۋى - اللانىڭ سىيى. تەڭدەسسىز بايلىق. ءارى «قۇستىڭ سۇتىنەن باسقانىڭ ءبارى بار» بازاردان ادامنىڭ كوڭىلى قالاعان نارسەنىڭ ءبارىن ساتىپ الۋعا بولار، بىراق جەردى ساتىپ الۋ استە قيىن. الايدا قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى جەر انانىڭ قادىرىن ءبىلىپ وتىر ما؟
قازاقستانداعى جەر تەلىمدەرىن ءتيىمدى جانە ۇتىمدى پايدالانۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىققان. وسىعان بايلانىستى قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ سوڭعى جىلدارداعى قازاقستان حالقىنا جولداۋلارىندا ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن مودەرنيزاتسيالاۋ، ونىڭ ىشىندە جەر قاتىناستارىن دامىتۋعا قاتىستى ماسەلەلەردى كوتەرە وتىرىپ، جەرلەرگە كەشەندى تۇردە تۇگەندەۋ جۇرگىزۋ تۋرالى ۇكىمەتكە ارنايى تاپسىرما بەرگەن بولاتىن: «جەر تابيعي بايلىقتارمەن جانە جىلجىمايتىن مۇلىكتەرمەن قاتار ەكونوميكانى كوتەرىپ تۇرعان كيتتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى». ۇكىمەتكە ارنالعان وسى نۇسقاۋىندا پرەزيدەنت پايدالانىلمايتىن اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن، ونىڭ ىشىندە ۋاقىتشا پايدالانۋعا العان جەرلەردى پايداعا اسىرۋعا قۇلىقتى ەمەس ازاماتتاردان جەر تەلىمدەرىن قايتارىپ الىپ، اينالىمعا ەنگىزۋ بويىنشا كەشەندى ۇيىمدىق-قۇقىقتىق شارالار قابىلداۋ كەرەكتىگىن ايتقان. بۇل بابادان بالاعا ميراس بولاتىن قۇندىلىق - جەردى ىسىراپ ەتپەي، ءتيىمدى پايدالانۋعا سەپ. اپتا باسىندا ءماجىلىس ۇيىندە پالاتا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قابيبوللا جاقىپوۆتىڭ باسقارۋىمەن «جەر رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ بويىنشا اتقارىلاتىن شارالار تۋرالى» دەگەن تاقىرىپتا ۇكىمەتتىك ساعات ءوتتى. وتىرىس بارىسىندا بايانداما جاساعان جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى قادىرحان وتاروۆ: «ءبىزدىڭ ەلىمىز ەۋرازيالىق قۇرلىقتىڭ 272,5 ملن. گەكتار كەڭ اۋماعىن الىپ جاتقانىن، جەر كولەمى بويىنشا ەڭ ءىرى ون مەملەكەتتىڭ قۇرامىنا كىرەتىنى بارشامىزعا ءمالىم. ال ەلىمىزدىڭ ءبىر تۇرعىنىنا شاققاندا 17 گەكتار، ونىڭ ىشىندە - 1,5 گەكتار ەگىستىك جەرمەن قامتاماسىز ەتىلگەندىگىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. بۇل ناتيجە الەمدەگى ەڭ جوعارعى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ەلىمىزدىڭ جەر قورىندا بارلىعى جەتى جەر ساناتى بار، بۇل ونىڭ ەل ەكونوميكاسىنىڭ قاي سالاسىندا بولسا دا ۇلكەن الەۋەتى (پوتەنتسيالى) بار ەكەنىن كورسەتەدى. وسى جەرلەردىڭ تەك قانا ءتورت ساناتىنىڭ باعالاۋ قۇنى 4,5 ترلن. تەڭگەنى قۇرايدى. جەر ۋچاسكەلەرىن نىساندى پايدالانۋ ماقساتىنا سايكەس ءتيىمدى مەنشىك يەلەرى مەن جەر پايدالانۋشىلارعا زاڭنامادا بەلگىلەنگەن تارتىپتە بەرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە بارلىق جاعداي مەن مۇمكىنشىلىكتەر جاسالعان» دەي كەلە، جەر ۋچاسكەلەرىن جەكە مەنشىككە ساتىپ الۋ، جەردىڭ پايدالانۋ قۇقىعىن اۋىستىرۋ مەحانيزمدەرى رەتتەلىپ، جەردى يەلەنۋدى جۇزەگە اسىرۋ جانە ونىڭ الداعى ۋاقىتتاعى تاعدىرىن انىقتاۋعا زاڭنامالىق جاعىنان قامتاماسىز ەتۋ جۇيەلەرى بەلگىلەنگەنىن كولدەنەڭ تارتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە 1,5 ملن. گەكتاردان استام جەر جەكە مەنشىككە بەرىلگەن، ال رەسپۋبليكا كولەمىنىڭ 34 پايىزىن قۇرايتىن 92 ملن. گەكتاردان استام جەر ۋاقىتشا جەر پايدالانۋ قۇقىعىمەن تاپسىرىلعان.
ەلباسىنىڭ جەردى ءتيىمدى پايدالانۋعا قاتىستى نۇسقاۋىن نەگىزگە العان اگەنتتىك بيىل جەكە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا بەرىلگەن جەر ۋچاسكەلەرىن تۇگەندەۋگە كىرىستى. انىقتالعانى، ەلىمىزدەگى اۋىل شارۋاشىلىعىنا ارنالعان جەر تەلىمدەرىنىڭ 5,6 ملن. گەكتارى، ياعني 71 پايىزى يگەرىلمەگەن. «ەگەر دە جايىلىمدىق القاپتار اينالىمعا ەنگىزىلسە، جالپى اينالىمعا ەنگىزىلگەن جەر ۋچاسكەلەرى سانى ودان دا كوبىرەك بولار ەدى، بىراق جايىلىمداردى پايدالانۋدىڭ جانە ونى اينالىمعا ەنگىزۋدىڭ بىردەن-ءبىر كەدەرگىسى ولاردى سۋلاندىرۋ ماسەلەسى بولىپ وتىر. تۇگەندەۋ جۇمىستارىنىڭ قورىتىندىسى نەگىزىندە، كولەمى 14 ملن. گا جايىلىمداردا 14 مىڭ سۋلاندىرۋ قۇرىلىستارىنىڭ كوزدەرى انىقتالدى، ونىڭ تەك قانا 15 پايىزى - جارامدى جاعدايدا، ال قالعاندارى - قايتا قۇرۋدى، كۇردەلى جوندەۋدى نەمەسە ەسەپتەن شىعارىپ تاستاۋدى قاجەت ەتەدى» دەپ مالىمدەگەن جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى قادىرحان وتاروۆ ەلىمىزدەگى سۋ تاپشىلىعى پروبلەماسىن قوزعادى. وسىعان بايلانىستى بۇگىندە «جايىلىمدار تۋرالى» زاڭ جوباسى ازىرلەنىپ جاتقان كورىنەدى: «قۇجاتتا كورسەتىلگەن ماسەلەلەرگە قاتىستى قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ قاراستىرىلادى، بۇل ءوز كەزەگىندە جايىلىمدارعا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ باستى تەتىگى بولىپ تابىلادى دەپ ەسەپتەيمىز».
قازىر ۇكىمەت «قازاگرو» ۇلتتىق حول­دينگىمەن بىرگە جايىلىم جەرلەردى پايدالانۋدىڭ مادەنيەتتىلىگىن ارتتىرۋ مەن ونىڭ ينفراقۇرىلىمىن جاساۋ جونىندەگى پيلوتتىق جانە كرەديتتىك جوبالاردى قاراستىرۋدا. ويتكەنى ماقساتتى تۇردە پايدالانىلماعان جەردىڭ اۋقىمى تىم كولەمدى. ماسەلەن بوس جاتقان جەر 108 ملن. گەكتار نەمەسە ەلىمىزدىڭ ەسەپتەگى جەر قورىنىڭ 41 پايىزىنا تەڭ. ولاردىڭ ىشىندە قولايلى تابيعي جانە ەكونوميكالىق جاعدايداعى وڭىرلەردە ورنالاسقان جەرلەر دە بار. اگەنتتىك اۋىل شارۋاشىلىعى اينالىمىنا ءتيىمدى تارتۋ تۇجىرىمداماسىن ازىرلەۋدى اياقتاۋعا جاقىن، بۇل تۇجىرىمدامامەن اينالىمعا اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىندا پايدالانىلمايتىن جەرلەردى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بوسالقى ساناتىنداعى جەرلەردى دە ەنگىزۋ قاراستىرىلعان. كەڭەستەر وداعى كەزىندە جەردىڭ ساپاسىنا قاراماي، جاپپاي يگەرۋ بەلەڭ العان بولاتىن. قازاق ۇكىمەتى كەرىسىنشە توپىراقتىڭ ساپاسى مەن قاسيەتىنە قاراي كەلەشەگى بار ناقتى ۇسىنىستارعا كوڭىل ءبولۋدى قالايدى. عىلىمي-نەگىزدەلگەن جايىلىمدار اينالىمىن ەنگىزۋ ءۇشىن گەوبوتانيكالىق زەرتتەۋلەر جانە جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى جۇمىستاردىڭ كولەمىن ارتتىرۋ قاجەت، بۇل ماسەلەنى رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە پىسىقتالىپ، وسىعان وراي 2013 جىلدان باستاپ گەوبوتانيكالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ كولەمىن بىرنەشە رەت ارتتىرۋ كوزدەلىپ وتىر. بۇل شارۋانىڭ باسقا باعىتى - اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتتاعى جەرلەردى ۇتىمدى پايدالانۋ جونىندەگى ءىس-شارالاردى ازىرلەۋ جانە ولاردى اۋماقتاردى دامىتۋدىڭ وڭىرلىك باعدارلامالارىنا ەنگىزۋ.
قازىر ۇكىمەت اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى باستى نازاردا ۇستاپ وتىر. سالانى ءارتاراپتاندىرۋ ماقساتىندا شارۋا قوجالىقتارى جانە اگروقۇرىلىمداردى ىرىلەندىرۋ قولعا الىنعان. بۇدان باسقا اۋىسپالى ەگىستەر ەنگىزۋ جەرلەردى جوسپارلى تۇردە جانە ءتيىمدى پايدالانۋعا جول اشادى، سونىمەن قاتار ول ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا كۇشىنە ەنگەن اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەردى ۇتىمدى پايدالانۋ قاعيدالارىن (ەرەجەسىن) ساقتاۋعا ىقپال جاسايدى. اگرارلىق سالاعا ارنالعان جەردىڭ 99 پايىزى جالعا بەرىلگەندىكتەن، اگەنتتىك جەر تەلىمدەرىن ۋاقىتىندا ءتيىمدى تۇردە پايداعا اسىرا الماعانداردان قايتارىپ الىپ، وزگە شارۋالارعا ۇلەستىرە باستادى. ماقسات - ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەۋ.
بۇگىندە اگەنتتىك مەملەكەتتىك جەر كاداسترىنىڭ اۆتوماتتاندىرىلعان اقپاراتتىق جۇيەسى ارقىلى جەر ۋچاسكەلەرى جانە ولاردىڭ سۋبەكتىلەرى تۋرالى مالىمەتتەر بانكىن وڭدەۋ جانە جيناقتاپ جۇرگىزۋ، سونىمەن قاتار باسقا دا جەر-كاداسترلىق اقپاراتتاردى ەلەكتروندى تۇردە جۇرگىزۋگە كىرىسكەن. مەملەكەتتىك جەر كاداسترىنىڭ اۆتوماتتاندىرىلعان اقپاراتتىق جۇيەسى رەسپۋبليكالىق دەرەكتەر قورىندا 4,5 ملن. جەر قاتىناستارى تۋرالى مالىمەتتەر بار. رەسپۋبليكالىق ورتالىقتىڭ ينتەرنەت-سايتى ارقىلى 606 مەملەكەتتىك ورگاندار مەن مەكەمەلەردىڭ پايدالانۋشىلارىنا رەسپۋبليكالىق دەرەكتەر قورىنا كىرۋ مۇمكىندىگى بەرىلدى جانە دە ونى ون-لاين رەجيمىندە الۋ مۇمكىندىگى جۇزەگە اسىرىلعان. سونىمەن قاتار «ەلەكتروندىق ۇكىمەت» اياسىندا جەكە جانە زاڭدى تۇلعالارعا 4 ءتۇرلى قىزمەت كورسەتىلەدى. سونداي-اق، مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى اۆتوماتتاندىرۋ جانە بيزنەس-ۇدەرىستەردى وڭتايلاندىرۋ ماقساتىندا، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارمەن بىرلەسىپ 2013-2014 جىلدارى جەر ۋچاسكەلەرىنە قۇقىقتاردى راسىمدەۋ بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى ەلەكتروندى تۇردە كورسەتۋ، 2013 جىلدارى سايكەستەندىرۋ قۇجاتتارىن راسىمدەۋ جانە بەرۋ جونىندەگى قىزمەتتەردى كورسەتۋدى اۆتوماتتاندىرۋ جوسپارلانىپ وتىر.
اگەنتتىكتىڭ ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى مەملەكەتتىك شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ مەن دەماركاتسيالاۋدى گەودەزيالىق پەن كارتوگرافيالىق جۇمىستارمەن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكارالاس 5 مەملەكەتپەن قۇرلىقتاعى شەكاراسىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 13349 شاقىرىم قۇرايدى. بۇگىنگى تاڭدا اتالعان مەملەكەتتەرمەن مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى كەلىسىمشارتتارعا قول قويىلعان جانە ولار راتيفيكاتسيالانعان. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن شەكارانى دەماركاتسيالاۋ اياقتالعان جانە ول راتيفيكاتسيالانعان، رەسەي فە­دەراتسياسىمەن، وزبەكستان جانە قىرعىز رەسپۋبليكالارىمەن دالالىق جۇمىستار قورىتىندىسى شىعارىلىپ، دەماركاتسيانىڭ قورىتىندى قۇجاتتارى دايىندالۋدا. تۇركىمەنستانمەن دە­ليميتاتسيا تۋرالى كەلىسىمشارتتارعا قول قويىلدى، دەماركاتسيا جۇمىستارى بويىنشا دالالىق جۇمىسقا ونىڭ قورىتىندى قۇجاتتارى دايىندالۋدا.

"اباي-اقپارات"