سۋ مۇنايدان دا قىمبات
ءدال قازىر ورتالىق ازيانىڭ ورتاق پروبلەماسى - ترانسشەكارالىق وزەندەر مەن سۋ، ەنەرگەتيكا. قازاقتا «اس ىشەردە...» دەگەن ءسوز بار. ءبىزدىڭ ەلدە دە بۇل ماسەلە تەك كوكتەمگى سۋ تاسقىنى نەمەسە جازعى قۋاڭشىلىقتا ەسكە تۇسەدى. سودان كوكتەمگى قىزىلسۋمەن باستالاتىن الاشاپقىن، ارى كەتسە، قوڭىر كۇزدە سوڭعى قۇستارمەن بىرگە كەتەدى. سونىمەن، كەلەسى كوكتەمگە دەيىن «جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە» قالا بەرەدى. ال قىستىگۇنى شاردارانىڭ ارناسىنان اسقان سۋ بەي-بەرەكەت ارناسايعا قاراي اعا بەرەدى. ماماندار وسى كۇنى ارناساي قۇمىنا 40 ملرد تەكشە مەتر سۋ جۇتىلعانىن ايتادى. كىشىگىرىم تەڭىزدىڭ سۋى قۇمعا ءسىڭىپ، جوق بولدى. وسى سۋ ارالعا قۇيىلعاندا، بالكىم، تەڭىز تىنىسى تارىلماس پا ەدى؟ ورتالىق ازيانىڭ ورتاق پروبلەماسى وتكەن اپتادا ايت-PARK-تە دە ايتىلدى. ساياساتتانۋشى نۇرلان ەرىمبەتوۆكە «ورتالىق ازيانىڭ سۋ-ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارى مەن سۋ كوزدەرىن پايدالانۋ پروبلەمالارىن زەرتتەۋ ينستيتۋتى» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى ەرنەست كارىبەكوۆ كەلدى. اعايىن ەلدەردىڭ شەكاراسىن جارىپ وتەتىن وزەندەر تۋرالى، ونىڭ سۋى مەن ەنەرگيا كوزدەرىن ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەلەرى جان-جاقتى ءسوز بولدى. ءاسىلى، الگى ماسەلەنى «قۇدىق» باسىندا وتىرعان قىرعىزدار ەمەس، قاشپا سۋدىڭ ءوزىن قايىرىپ الا الماي وتىرعان قازاق كوتەرۋى كەرەك ەدى... سونىمەن، قىرعىز بەن قازاقتىڭ ورتاق ماسەلە جايلى اڭگىمەسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
ءدال قازىر ورتالىق ازيانىڭ ورتاق پروبلەماسى - ترانسشەكارالىق وزەندەر مەن سۋ، ەنەرگەتيكا. قازاقتا «اس ىشەردە...» دەگەن ءسوز بار. ءبىزدىڭ ەلدە دە بۇل ماسەلە تەك كوكتەمگى سۋ تاسقىنى نەمەسە جازعى قۋاڭشىلىقتا ەسكە تۇسەدى. سودان كوكتەمگى قىزىلسۋمەن باستالاتىن الاشاپقىن، ارى كەتسە، قوڭىر كۇزدە سوڭعى قۇستارمەن بىرگە كەتەدى. سونىمەن، كەلەسى كوكتەمگە دەيىن «جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە» قالا بەرەدى. ال قىستىگۇنى شاردارانىڭ ارناسىنان اسقان سۋ بەي-بەرەكەت ارناسايعا قاراي اعا بەرەدى. ماماندار وسى كۇنى ارناساي قۇمىنا 40 ملرد تەكشە مەتر سۋ جۇتىلعانىن ايتادى. كىشىگىرىم تەڭىزدىڭ سۋى قۇمعا ءسىڭىپ، جوق بولدى. وسى سۋ ارالعا قۇيىلعاندا، بالكىم، تەڭىز تىنىسى تارىلماس پا ەدى؟ ورتالىق ازيانىڭ ورتاق پروبلەماسى وتكەن اپتادا ايت-PARK-تە دە ايتىلدى. ساياساتتانۋشى نۇرلان ەرىمبەتوۆكە «ورتالىق ازيانىڭ سۋ-ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارى مەن سۋ كوزدەرىن پايدالانۋ پروبلەمالارىن زەرتتەۋ ينستيتۋتى» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى ەرنەست كارىبەكوۆ كەلدى. اعايىن ەلدەردىڭ شەكاراسىن جارىپ وتەتىن وزەندەر تۋرالى، ونىڭ سۋى مەن ەنەرگيا كوزدەرىن ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەلەرى جان-جاقتى ءسوز بولدى. ءاسىلى، الگى ماسەلەنى «قۇدىق» باسىندا وتىرعان قىرعىزدار ەمەس، قاشپا سۋدىڭ ءوزىن قايىرىپ الا الماي وتىرعان قازاق كوتەرۋى كەرەك ەدى... سونىمەن، قىرعىز بەن قازاقتىڭ ورتاق ماسەلە جايلى اڭگىمەسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: بيىل كوكتەمدە الماتى جانە الماتى وبلىسىنىڭ اياق استىنان «قارا تۇنەكتە» قالعانىن ءبارىڭiز بىلەسىزدەر. 15 ساۋىردە نە بولدى؟ نەگە بۇرىنعى استانا بىرنەشە ساعات بويى جارىقسىز قالدى؟ جالپى، ەنەرگەتيكا ماسەلەسىندە ءبىز قىرعىزستانعا تاۋەلدىمىز بە؟
ەرنەست كارىبەكوۆ: قازاقستان ەنەرگيا جۇيەسى جاعىنان تاۋەلسىز دەپ ايتا المايمىز. مىسالى، ورتالىق ازيانىڭ ەنەرگيا جۇيەسى، ونىڭ ىشىندە قازاقستان دا بار، بارلىق جەلى قاناتتاس جۇيەمەن جۇمىس ىستەيدى. 15 ساۋىردە ءبىر ەنەرگيا جۇيەسىنىڭ ىستەن شىعۋى باسقا جۇيەگە اسەر ەتىپ، سودان جارىق اۆتوماتتى تۇردە جالپ ەتىپ ءوشتى. سەبەبى قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان جانە تاجىكستان ءبىر جۇيەگە قوسىلعان. سودان كوپ كۇش ءتۇسىپ كەتتى. مىسالى، قازاقستانداعى قۋات كوزى تاپشىلىعى 70 مۆت شاماسىندا، قىرعىزستاننىڭ سولتۇستىگىندە دە تاپشىلىق بار، وزبەكستاندا قۋات كوزى جەتىسپەۋشىلىگى جوق دەپ ەشكىم ايتا المايدى، تاجىكستان تۋرالى اڭگىمە ءتىپتى بولەك، ول جاقتاعى تاپشىلىق ءۇش ەسە ارتىق. مىنە، وسىنداي اۋىرتپالىق سالدارىنان 509-جەلى ىستەن شىقتى. نەگە؟ ويتكەنى ءوندىرىستىڭ قۋاتى از دا، وعان تۇسەتىن كۇش شامادان تىس. ال قۋات كوزىن تۇتىنۋ جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلەدى. سول سەبەپتى 15 ساۋىردە قىرعىزستاندا، قازاقستاننىڭ جامبىل، الماتى وبلىستارى جانە الماتى قالاسى جارىقسىز قالدى. ءبىر ساعات جارىقسىز قالعان كۇننىڭ وزىندە وندىرىسكە كوپ شىعىن باتادى. ال سول كۇنى كەمى بەس-التى ساعات جارىق بولماي قالدى.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ءبىزدىڭ ۇكىمەتتەگىلەر قىرعىزدارمەن كەزدەسكەن سايىن ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە جۇيكەسىن توزدىرادى. مىسالى، ماسەلە نەگە تەك كەزدەسۋ كەزىندە شەشىلەدى؟ قازىر كەلىسىمسىز ەشتەڭە بىتپەيدى. قىرعىز ەلى سۋدى بەرگىسى كەلسە بەرەدى، بەرگىسى كەلمەسە، بوگەپ تاستايدى. ءبىز وسى قىرعىزدارسىز ءومىر سۇرە المايمىز با؟ وزىڭىزبەن ءوزىڭىز بولىڭىز دەپ، شەكارانى دۋالمەن قورشاپ تاستاپ ءومىر سۇرۋگە بولا ما؟ ماسەلەن، بىزگە توقتوعۇل گەس-ءىنىڭ قانداي قاتىسى بار؟
ەرنەست كارىبەكوۆ: ءسىزدىڭ مىنا ساۋالىڭىز دۇرىس قويىلىپ وتىرعان جوق. ويتكەنى قىرعىزستان سۋدى بەرگىسى كەلمەسە دە بەرەدى. نەگە؟ سەبەبى سىرداريا - اعىپ جاتقان وزەن. ول ءبىر جەرگە بارىپ توقتاپ قالمايدى، قىرعىزستان، قازاقستان، وزبەكستان اۋماعىنان وتەدى. تاعى قايتالاپ ايتامىن، بۇل ەلدەردىڭ ەنەرگيا جۇيەسى قاناتتاس جۇيەمەن جۇمىس ىستەپ جاتىر. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، بۇرىندارى كەڭەس كەزىندە ترانسشەكارالىق سۋ تۋرالى كوپجاقتى كەلىسىمدەر بولۋشى ەدى، قازىر تەك ۇكىمەتارالىق كەلىسىم جاسالادى. قازاقستانمەن ارادا ەكىجاقتى كەلىسىم بار. وسى كەلىسىم اياسىندا قازاقستان جاز ايلارىندا ءوزىنىڭ مۇقتاجى ءۇشىن قىرعىز ەلىنەن سۋ السا، قىرعىزستان سول اقشاعا كومىر، مۇناي، مازۋت وتىنىن ساتىپ الادى.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: بىلايشا ايتقاندا، سۋ - قۇدايدىڭ بەرگەنى، تابيعاتتىڭ سىيى، وزىنەن-ءوزى اعىپ جاتىر. ال ءبىز سول تەگىن سۋدى العانىمىز ءۇشىن مۇناي، مازۋت، كومىر بەرۋىمىز كەرەك. ال بۇل دەگەنىڭىز - كولىك تاسىمالى، ۆاگون، قۇبىرلار...
ەرنەست كارىبەكوۆ: سۋ پروبلەماسى - ءبىر عانا قىرعىزدىڭ توڭىرەگىندەگى شەتىن شارۋا ەمەس. ول بارلىعىمىزدىڭ باس اۋىرتار، جان اۋىرتار تاۋقىمەتىمىز. مىسالى، قىرعىز ەلىنەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىنە كەلەتىن سۋدى قالاي بولعاندا دا ساقتاۋىمىز كەرەك. كەڭەستىك داۋىردە بۇل جالپىعا ورتاق ءىس ەدى. جۇيە ءبىر بولعاندىقتان، بار ماسەلەنى ەنەرگەتيكتەر مەن مۇراپتار (سۋ ماماندارى) بىرىگىپ، باس قوسىپ شەشەتىن ەدى. ال بۇگىنگى كۇنى قالاي؟ ەنەرگەتيكتەر ماسەلەسىن وزدەرى شەشكىسى كەلەدى، سۋ ماماندارى دا سولاي. ەكەۋى ەكى جاقتا، ءوز ەلدەرىندە ءجۇرىپ-اق، وڭاشا شەشكىسى بار. ال ءبىز بۇل ەكەۋىن ءبولىپ-جارىپ قاراماۋدى ايتىپ كەلەمىز. ماسەلەنى بىرىگىپ قولعا الۋ جاعىن ويلاستىرعان ابزال. سوندا عانا دىتتەگەن ماقساتقا، جەتىستىككە جەتەمىز. بولەك ءجۇرىپ، ءوز بەتىمەن ءتۇيىن شەشەم دەۋ - ابەستىك.
سۋدىڭ تىرشىلىك كوزى ەكەنى راس، ونى تەك ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ءونىم رەتىندە پايدالانامىز دەسەك، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز شەكتەگەنىمىز. سەبەبى سۋ ارقىلى قۋات وندىرىلەدى. مىسالى، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرى تۇگەلدەي توقتوعۇل ستانساسىنا تاۋەلدى. قاتارلاسا جۇرگىزىلەتىن جۇمىستار بولعاندىقتان، جاعداي سولاي قالىپتاسقان. ونى بىرەۋ تۇسىنەدى، بىرەۋ تۇسىنبەيدى.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: بۇعان كوكسارايدىڭ قاتىسى بار ما؟
ەرنەست كارىبەكوۆ: قاتىسى جوق.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: وندا مىنانى ايتىڭىزشى، كوكسارايعا بولىنگەن 500 ملن دوللار اۆانتيۋرا ما، جوق الدە سۋ ماسەلەسىن شەشۋدىڭ ستراتەگيالىق جوباسى ما؟
ەرنەست كارىبەكوۆ: بۇل - سۋ توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ءوز قوتىرىن ءوزى قاسۋعا ارەكەتتەنۋىنەن تۋىنداعان جوباسى عوي. كوكتەممەن بىرگە كەلەتىن سۋ تاسقىنىنان ساقتانۋدى ويلاپ قولعا الىنعان جوبا. بۇعان قوسا، ەل اۋماعىنداعى سۋدى ساقتاۋ پروبلەماسىنان از دا بولسا جەڭىلدەۋ ءۇشىن سالىنا باستاعان سۋ قويماسى. كوكسارايدا 3 ملرد تەكشە مەتر سۋ ساقتاۋعا بولادى. بىراق، مەنىڭشە، بۇل - دۇرىس ءىس-قيمىل ەمەس. ءبىز ارالعا كۇش سالىپ، تەڭىزدى ساقتاۋىمىز كەرەك، وڭتۇستىك قازاقستاندى سۋ تاسقىنىنان ساقتاۋىمىز، قورعاۋىمىز كەرەك. مىنە، بۇگىنگى قوعام، بۇگىنگى بيلىك وسى ماسەلەنى ەسكەرۋى ءتيىس. ال الگى سۋ تاسقىنى جىلدا نەگە قايتالانادى؟ ونىڭ سەبەپ-سالدارىن بىلەتىن بىرەۋ بار ما؟ مۇنىڭ سەبەبىن مەن ايتايىن، قىرعىزستانداعى گيدروەلەكتر ستانسالارى سۋدىڭ 60 پايىزىن قىستا بوساتادى. نەگە؟ ويتكەنى باسقا قۋات كوزى جوق. قىرعىزستانداعى ستانسالاردىڭ 99 پايىزى سۋ ستانسالارى. ولاردىڭ قۋاتى بۇكىل قىرعىزستاندى ەلەكتر قۋاتىمەن، سۋمەن قامتاماسىز ەتە المايدى. ويتكەنى سۋ امالسىزدان قازاقستانعا، ودان ءارى وزبەكستانعا كەتەدى. انىعىراق ايتقاندا، شاردارا سۋ قويماسىنا سىيمايتىن ىلعال ارناسايعا، قۇمعا سىڭەدى. ال نەگىزگى تۇتىنۋشى سانالاتىن ارال تەڭىزىنە سۋ جەتپەيدى. جالپى، سۋ توڭىرەگىندە قوردالانعان ماسەلەنى ءار ەل ءوز بەتىنشە، جەكە-دارا شەشۋگە تىرىسىپ جاتىر. مىسالى، وزبەكستان «دوستىق» سۋ رەتتەگىشىن سالۋدا، ال ول جەردە سۋ ەكىگە ءبولىنۋى ءتيىس-ءتىن. ياعني وزبەكستان اۋماعى ارقىلى قازاقستانعا كەلۋى كەرەك ەدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە سول سۋ قازاقستانعا جەتپەي قالۋى دا ىقتيمال. سول سياقتى، قازاقستان دا كوكسارايدى سالىپ جاتىر. قازىر وندا سۋ جوق. قولداعى دەرەكتەر وندا ونىڭ بولماۋى دا مۇمكىن ەكەنىن راستايدى. سەبەبى سۋدىڭ ءبىر بولىگى ارناسايعا، قۇمعا كەتىپ جاتىر، ەكىنشى ءبىر بولىگى تاسقىن سۋعا اينالادى.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: وسى جەردە ءسىز قانداي ۇسىنىس ايتاسىز؟
ەرنەست كارىبەكوۆ: ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز مىناۋ: ەنەرگەتيكالىق رەجيمنەن يرريگاتسيوندى تاسىلگە كوشۋ ءتيىمدى بولماق. ياعني سۋدى مەزگىلىنە قاراي دۇرىس رەتتەپ وتىرعان ءجون. قىستا سۋدى ساقتاپ، جازدا مولىنان جىبەرۋ امالى. بۇل ءۇشىن ءبىز قىرعىز جەرىنەن گيدروستانسالارعا بالاما رەتىندە جىلۋ ەلەكتر ستانسالارىن سالۋدى ۇسىندىق. مىسالى، قىرعىز ەلىنىڭ قىسقى سۇرانىسى سەكۋندىنا 650-800 تەكشە مەتر. بۇل سۋ توقتوعۇل گەس-ىنە كەتسە، قالا بەردى قىسقى اۋىرتپاشىلىقتى جىلۋ ەلەكتر ستانسالارى قولدانسا، قالعان 300 تەكشە مەتر سۋدى سىرداريا وزەنىنىڭ ارناسىندا-اق تىنىش ساقتاۋعا ابدەن بولادى. بۇل كەزدە ارتىق سۋ ءتىپتى ارناسايعا بارماي-اق، ارال تەڭىزىنە قۇيىلادى. ودان ءارى ءبىزدىڭ «ىستىقكول ارقىلى الماتىعا ەلەكتر وتكىزۋ ورتالىعىن سالساق» دەگەن يدەيامىز بار. سوندا الماتىدا جاڭا بالامالى ەنەرگەتيكالىق شەڭبەر پايدا بولادى. بۇكىل ورتالىق ازيانىڭ ەنەرگەتيكالىق جۇيەسىن ۇيلەستىرەتىن ديسپەتچەرلىك ورتالىق تاشكەنتتە. ال ءبىز وسىنداي ورتالىقتى الماتىدان اشۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز. بۇل ورتالىق قىرعىز-قازاق جۇيەسىن رەتتەپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: وزبەك اعايىندار وكپەلەپ قالماي ما؟
ەرنەست كارىبەكوۆ: ەگەر توقتوعۇل ستانساسى ءبىر رەجيمدە جۇمىس ىستەسە، رەسەيمەن قاناتتاس جۇيەگە قوسىلادى. وڭتۇستىك قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەنەرگەتيكالىق جۇيەسى بۇگىنگى سالماقتى كوتەرە المايدى. ويتكەنى جىل وتكەن سايىن قۋات كوزىنە دەگەن سۇرانىس تا، ونى تۇتىنۋ دا ارتىپ كەلەدى. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، ءوندىرىستىڭ قۋاتى تومەن. الگى بالاما ەنەرگەتيكالىق جوبا ءارى تاپشىلىقتان قۇتقارادى، ءارى ارتىق سالماقتى جويۋعا ىقپال ەتەدى.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ورتالىق ازيانىڭ ەنەرگەتيكتەرى بۇرىنعى كەڭەستىك جۇيەنى قولدانىپ وتىر دەي الامىز با؟
ەرنەست كارىبەكوۆ: ءيا، بۇگىنگى كۇنى وسىلاي دەۋگە بولادى.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ىستەلگەن جۇمىس بار ما، مىسالى، قۇبىرلار كەڭەيتىلدى مە؟
ەرنەست كارىبەكوۆ: جوق. تەك قازاقستان «سولتۇستىك-وڭتۇستىك» جوباسىن قولعا الدى. ونىڭ ءوزى ەنەرگەتيكالىق تاپشىلىقتان تولىق قۇتقارا المايدى. وڭتۇستىك وڭىردە 300-400 مۆت تاپشىلىق بار ەكەنىن ءبارىڭىز دە جاقسى بىلەسىزدەر.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ءسىز ايتىپ وتىرعان قيىن جاعدايدى باسقالار بىلە مە؟ بيلىك نەگە مويىن بۇرمايدى؟ الدە وكىمەتتىڭ ءوز ەسەبى بار ما؟
ەرنەست كارىبەكوۆ: بۇگىندەرى ماسەلەنى وزبەكستان ءوز بەتىنشە، قىرعىزستان مەن قازاقستان دا ءوز بەتتەرىمەن، جەكە-دارا شەشۋگە تىرىسىپ جاتىر.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: سوندا قازىر ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىندا سۋ-ەنەرگەتيكالىق «سوعىسى» ءجۇرىپ جاتىر ما؟
ەرنەست كارىبەكوۆ: ءيا، بەيرەسمي تۇردە سولاي دەۋگە نەگىز بار.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ناقتى ءجۇرىپ جاتىر دەپ ايتا الامىز با؟
ەرنەست كارىبەكوۆ: ايتا الامىز، ءجۇرىپ جاتىر.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ماسەلەنىڭ سۋبەكتيۆتىلىگى باسىم شىعار؟
ەرنەست كارىبەكوۆ: دۇرىس ايتاسىز، سۋبەكتيۆتىلىگى مولىراق. مىسالى، نارىن وزەنى بولسىن، سىرداريا مەن ءامۋداريا - بۇلار ءبىر مەملەكەتتىڭ اۋماعىندا جاتقان جوق قوي. ەگەر بۇل وزەندەر ءبىر عانا قىرعىز جەرىندە بولسا، وسى وڭىردەن باستاۋ الىپ، وسى ايماققا قۇيسا، وندا ترانسشەكارالىق سۋ تۋرالى اڭگىمە قوزعالماۋشى ەدى. ەندى سۋ اينالاسىندا ءتورت-بەس مەملەكەت وتىرعاننان كەيىن ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا ورتاق تۇيتكىلدى بىرىگىپ شەشپەسەك، ءتۇبى ۇلكەن ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق زارداپ شەگەتىنىمىز ايان.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: الگى مەملەكەتتەر ءبىر-بىرىنە بارىپ، ماسەلە قويىپ، كەلىسىپ-كەزدەسكەننەن گورى ءبىزدىڭ باسقارۋشىلارعا ءوز بەتىنشە بىردەڭە سالا سالۋ ءتيىمدى سياقتى؟ وركوكىرەكتىگىمىز جانە بار؟
ەرنەست كارىبەكوۆ: كوپ ءىس كەلىسسوز جۇرگىزۋشىلەرگە بايلانىستى. كەز كەلگەن مەملەكەتتە عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى بار، ستراتەگيالىق ساراپتاۋ ينستيتۋتتارى بار، سولار ينتەگراتسيالى جوبا ۇسىنۋلارى كەرەك. تاعى قايتالاپ ايتامىن، ينتەگراتسيالى جوبا بولماسا، ءبىز ءوز جەرىمىزدە وتىرىپ، ەشتەڭە شەشە دە، ىستەي دە المايمىز. كەۋدەمسوقتىقتى ىسىرىپ قويۋ كەرەك، ەگەر ءوز ماسەلەمىزدى ءوزىمىز شەشپەسەك، ەرتەڭ رەسەيلىكتەر نەمەسە قىتايلار كەلىپ، يگەرە باستايدى. ويتكەنى وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر، ءبىزدىڭ ايماق - شۇرايلى، قۇنارلى ايماق. ەگەر ديپلوماتيالىق كەلىسسوز ارقىلى ەشتەڭە شەشە الماساق، وندا ناقتى جوبالاردى قولداۋ قاجەت. مىسالى، ءبىز ءوز جوبامىزدى ۇسىنىپ وتىرمىز، ەكىجاقتى قولداۋعا يە بولدى. مەنىڭ ايتىپ وتكەن جوبامدى ءاۋ باستا قازاقتار دا ۇسىنعان. قارجىلاندىرۋ ماسەلەسىن كەلىسە وتىرىپ شەشكەن ابزال. ونى كەز كەلگەنى قارجىلاندىرا الادى. ەگەر ءبىز اقشا سالۋعا قينالساق، ىرگەدەگى قىتاي دايىن وتىر. ويتكەنى بۇل جەردە كومىر كەنىشىن بىلاي قويعاندا، ورتالىق ازيادا تەڭدەسى جوق تەمىر كەنىشى بار. قازىر قىتاي ەكى كوزىن كەنىشكە تىگىپ وتىر. وسى جەردە مەن قىرعىز بەن قازاققا ءتان ورتاق ءبىر ماتەلدى ايتايىن، «جامان ءۇيدى قوناعى بيلەيدى» دەيدى.
نۇرلان ەرىمبەتوۆ: بۇل جوبانىڭ قۇنى قانشا؟
ەرنەست كارىبەكوۆ: KEGOK كومپانياسى ەسەپ-قيساپقا سالىپ ەدى، 2,3 ملرد دوللار مولشەرىندە ەكەن. قازاقستان 82 ملرد كۆت ساعات ەلەكتر قۋاتىن تۇتىنادى. 300 مۆت جەتپەيتىنىن ەسكەرسەك، ءوز بەتىمىزشە ەشتەڭە شەشە المايمىز. ەنەرگەتيكالىق پروبلەما ارقىلى سۋ تۇيتكىلىن شەشە الامىز. ماسەلەنى كەشەندى تۇردە قاراستىرۋ قاجەت. ايتپەسە تىعىرىققا تىرەلگەنىمىز تىرەلگەن. بۇل جوبا قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ مەملەكەت باسشىلارى دەڭگەيىندە كەلىسىم تاپقان. ەندى ونى زاڭدى كۇشىنە ەنگىزۋ ءۇشىن ۇكىمەتارالىق كەلىسىم كەرەك، ونى ەكى ەلدىڭ پارلامەنتتەرى بەكىتۋى ءتيىس. ءسويتىپ، ىسكە كىرىسكەن ابزال. ايتپەسە، پروبلەما جىل وزعان سايىن ۇلعايا بەرمەك. ەكى ەلدىڭ ەنەرگيانى دا، سۋدى دا تۇتىنۋى ءوسىپ كەلەدى. جىل سايىن 6-7 پايىزعا كوبەيۋدە.
الەمدە ءدال بىزدىكىندەي، ءتورت-بەس مەملەكەتتى باسىپ وتەتىن ترانسشەكارالىق سۋ اعىنى جوق. ەگەر سۋدى جاعالاي قونىستانعان مەملەكەتتەر ءوز ماسەلەمىزدى ءوزىمىز شەشە الماساق، الەمدىك قاۋىمداستىق الدىندا ابىرويىمىز ايرانداي اقتارىلادى. ءبىزدىڭ باستى كەمشىلىگىمىز - ءبىر-ءبىرىمىزدى ورتاق جۇمىسقا شاقىرمايمىز. دۇرىس، ءار ەل ءوز ايماعىندا سۋ ستانساسىن سالا ما، جوق الدە، جىلۋ ستانساسىن سالا ما، ءوزى ءبىلسىن. ەشكىم «قوي» دەمەيدى. بۇعان ءتىپتى وزبەكستان جاعى دا قارسى ەمەس. «ەگەر ءبارىمىز بىرىگىپ، ءبىر جوبانى جۇزەگە اسىراتىن بولساق، الدىمەن ساراپتاما جۇرگىزەيىك» دەيدى. مۇنىمەن دە كەلىسۋگە بولادى. باستى ماسەلە اقشادا ەمەس، امبيتسيادا. بەس مەملەكەتتىڭ ۇكىمەت باسشىلارى ءبىر ۇستەل باسىنا وتىرىپ، 15-20 جىلعا ارنالعان ۇكىمەتارالىق كەلىسىمگە قول قويۋى كەرەك. وسى كەلىسىمدە كەز كەلگەن جوبانىڭ جۇمىس ىستەۋ ءتارتىبى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن جازىلىپ، پارلامەنت بەكىتۋى ءتيىس. سوندا عانا ءىس جۇرەدى. ءار ەل ءوزىنىڭ ۇلتتىق، ەكونوميكالىق، ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن قورعايدى. دۇرىس. مەنىڭ ايتارىم، سۋ، ەنەرگەتيكا ماسەلەسىندە ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ قاجەت. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىستاعى زاڭ، كەلىسىمدەردىڭ ءبارى ەسكىرگەن. وسىلاردىڭ ءبارىن قايتا قارايتىنداي جاعدايدى ءوزىمىز ىستەمەسەك، بىزگە سىرتتان كەلىپ بىرەۋ جاساپ بەرمەيدى.
جۋرناليست ساۋالى: بەس مەملەكەتتىڭ ىشىندە قايسىسى ەنەرگيا جاعىنان قاۋىپسىز ايماقتا؟
ەرنەست كارىبەكوۆ: وزبەكستان. ەگەر قىرعىز-قازاق كونفيگۋراتسياسى جۇزەگە اسسا، وندا، ارينە، باعىت-باعدار وزگەرەدى. ورتالىق ازيانىڭ ورتاق ماسەلەسىن ءوزىمىز شەشپەسەك، ەرتەڭ سىرتتان كەلگەن ينۆەستورلارعا «جەم» بولامىز. مىسالى، اقش ينۆەستورلارى ءوزىنىڭ جوباسىن ۇسىنىپ، قۋات كوزىن ءتىپتى اۋعانستانعا، پاكىستانعا دەيىن ەكسپورتتاۋ جاعىن ايتا باستادى. سول سياقتى حالىقارالىق بانكتەر وزبەكستانعا بارىپ ءبىر جوبا تۋرالى ايتسا، قازاقستانعا كەلىپ باسقاشا سويلەپ كەتەدى، قىرعىزستانعا بارىپ مۇلدەم باسقا اڭگىمە ايتادى. تاعى قايتالاپ ايتامىن، ورتالىق ازيا - قازبا بايلىققا دا، باسقا بايلىققا تولى قازىنالى كەنىش. سىرتتان كوز الارتۋشىلار وتە كوپ. بەس ەلدىڭ باسى بىرىكپەي جۇرگەندە، ەن داۋلەتىمىز قولدى بوپ كەتپەسىن. بۇگىنگى مەنىڭ سىزدەرگە ايتقىم كەلگەنى وسى.
جازىپ العان گۇلزات نۇرمولداقىزى
«جاس قازاق» گازەتى، 24.07.2009
