ءIىى

قاپاس ەكەۋمىز كۇن رايى مەن امانبەكتىڭ رايىن باعىپ، سول كۇنى جۇرىستەن تاعى توقتاپ قالىپ ەدىك.  تۇستەن كەيىن قوسىندا امانبەك جوق دەگەن حابار ءبىر كەلدى دە، ىلە-شالا وعان جۋىعىراق وتىرعان ۇيدەن كەمپىر كەلىپ مالىمدەدى: قوسىنان مەن شىعىسىممەن امانبەك بۇكشەڭدەپ بارىپ، وسى كەمپىرگە جالىنىپتى. قايىن ەنەسى مەن قوناقتاردى ۇيىنە شاقىرۋدىڭ ءجونىن تابا الماي، «ماعريپانى شاقىرىپ الىپ، ەكەۋىڭىز كومەكتەسسەڭىزدەر!» دەپ، ەندى ادام بولاتىندىعىنا انت ەتىپ جالبارىنعان ەكەن.

«الدىمەن وتىن اكەلمەسەڭ ول مولاڭا قۋالاعان يت تە كىرمەيدى!» دەپ كەمپىر ۇرسىپ-ۇرسىپ الىپتى دا، «بۇگىنشە كومەكتەسۋگە» ۇلىن قوسىپ بەرىپتى. وسىنى ايتا كەلگەن كەمپىرگە مەن ءجون ۇيرەتىپ قايتاردىم.

كۇن ەكىنتىگە تامان ەڭكەيگەندە ءبىر ارقا عانا تىربىق جىڭعىل تەڭدەگەن وگىزدى قۇم بوراندا بۇكشەڭدەي جەتەكتەپ كەلە جاتقان امانبەك كورىندى. كومەكتەسۋشى جىگىتتى ءبىر اۋىلدان قوي سۇراتىپ جىبەرىپتى. كەڭەسشى كەمپىردىڭ اقىراڭداپ تۇرىپ، وزىنە وت جاققىزعانى دا ەستىلدى.

سول كەشتە امانبەك اۋىل اقساقالدارى مەن ءۇش كەمپىردى عانا شاقىردى قوسىنا. ماعريپانى شەشەسىنەن ايىرىپ، امانبەكتىڭ جۇمىسىنا سالۋدى مەن شەكتەپ قويعانمىن. مۇنداي مالعا اينالىپ كەتكەن ادامدى قايتادان ءۇيلى-باراندى ادامعا اينالدىرۋ ءۇشىن الدىمەن اتا-انانىڭ، بالا-شاعانىڭ قادىر-قىمباتىن تانىتۋ قاجەت ەكەندىگىن ايتقانمىن.

ءIىى

قاپاس ەكەۋمىز كۇن رايى مەن امانبەكتىڭ رايىن باعىپ، سول كۇنى جۇرىستەن تاعى توقتاپ قالىپ ەدىك.  تۇستەن كەيىن قوسىندا امانبەك جوق دەگەن حابار ءبىر كەلدى دە، ىلە-شالا وعان جۋىعىراق وتىرعان ۇيدەن كەمپىر كەلىپ مالىمدەدى: قوسىنان مەن شىعىسىممەن امانبەك بۇكشەڭدەپ بارىپ، وسى كەمپىرگە جالىنىپتى. قايىن ەنەسى مەن قوناقتاردى ۇيىنە شاقىرۋدىڭ ءجونىن تابا الماي، «ماعريپانى شاقىرىپ الىپ، ەكەۋىڭىز كومەكتەسسەڭىزدەر!» دەپ، ەندى ادام بولاتىندىعىنا انت ەتىپ جالبارىنعان ەكەن.

«الدىمەن وتىن اكەلمەسەڭ ول مولاڭا قۋالاعان يت تە كىرمەيدى!» دەپ كەمپىر ۇرسىپ-ۇرسىپ الىپتى دا، «بۇگىنشە كومەكتەسۋگە» ۇلىن قوسىپ بەرىپتى. وسىنى ايتا كەلگەن كەمپىرگە مەن ءجون ۇيرەتىپ قايتاردىم.

كۇن ەكىنتىگە تامان ەڭكەيگەندە ءبىر ارقا عانا تىربىق جىڭعىل تەڭدەگەن وگىزدى قۇم بوراندا بۇكشەڭدەي جەتەكتەپ كەلە جاتقان امانبەك كورىندى. كومەكتەسۋشى جىگىتتى ءبىر اۋىلدان قوي سۇراتىپ جىبەرىپتى. كەڭەسشى كەمپىردىڭ اقىراڭداپ تۇرىپ، وزىنە وت جاققىزعانى دا ەستىلدى.

سول كەشتە امانبەك اۋىل اقساقالدارى مەن ءۇش كەمپىردى عانا شاقىردى قوسىنا. ماعريپانى شەشەسىنەن ايىرىپ، امانبەكتىڭ جۇمىسىنا سالۋدى مەن شەكتەپ قويعانمىن. مۇنداي مالعا اينالىپ كەتكەن ادامدى قايتادان ءۇيلى-باراندى ادامعا اينالدىرۋ ءۇشىن الدىمەن اتا-انانىڭ، بالا-شاعانىڭ قادىر-قىمباتىن تانىتۋ قاجەت ەكەندىگىن ايتقانمىن.

اتىرەت باستىعى سول قوستان ەل جاتاردا ارەڭ قايتتى، كۇلىپ قايتتى. كەڭەسشى بولعان كەمپىر مەنىڭ ايتقانىمدى ەكى ەتپەي ورىنداپ، كەشەگى تاياقتان مۇكشيىپ قالعان امانبەكتى ءوزىنىڭ ۋاڭ قوجايىنىنشا جورعالاتقان ەكەن. وتتى ءوزى جاعىپ، قوناقتارىنا شايدى ءوزى قۇيىپ، جالبارىنىپ بارىنە دە جىلاي وتىرىپ انت بەرىپ، كەشىرىم سۇراپتى. «ماعريپاداي جاپ-جاس قىزىمىزدىڭ باعاسىن جەتكىزەمىز دەپ سويلەسىپ وتىرىپ، ءوز كەمپىرلەرىمىزدىڭ وزىمىزگە قانشالىق قىمبات زات ەكەندىگىن، ءوزىمىز وسى تالقىدا عانا تولىق ءتۇسىنىپ قايتتىق!» دەپ كۇلدى اتىرەت باستىعى. ماعريپا مەن شەشەسى تەرەڭ كۇرسىنىپ قانا جىميىستى ماعان قاراپ. ءبىزدىڭ ەرتەڭ دە ەرۋ بولاتىندىعىمىزدى بىلگەن سوڭ ۇيىقتاۋ ءۇشىن بالالارىن كوتەرىپ ەسەپشىنىڭ ۇيىنە كەتتى.

ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ كۇن كوتەرىلە ويانىپ تۇرەگەلدىك. سىرتقا شىعىپ قاراساق، امانبەكتىڭ جالعىز ادامدىق قانا سۋىق اباقتىسى جىعىلىپ، بەرگى ۇيگە ىرگەلەسە ءتورت قاناتتى ءبۇپ-ءبۇتىن كيىز ءۇي تىگىلىپتى. ءار ۇيدەن، ءتىپتى باسقا اۋىلداردان دا جىلۋ جيىلىپ، كيىز، كورپە-جاستىق، ىدىس-اياق جاعىنان دا كومەك كەلىپ جاتقانى بايقالدى. بۇرىنعى سەلتيگەن سەرى اراقكەشتىڭ ءوزى جىرتىق تون-شالبار كيىپ العان ەكەن. بۇكشەڭدەپ-شويقاڭداپ، ءۇش-ءتورت وگىزگە توقىم سالىپ، اشاماي ەرتتەپ ءجۇر. وتىنعا بارماق سياقتى. ءبىز ول جاققا كوز قيىعىمەن عانا قاراپ قويىپ، دۇزگە بارىپ قايتتىق. امانبەكتىڭ جىلاپ-ەڭىرەپ بەرگەن انتىنا قاراي كوپشىلىكتىڭ دە ءجىبىپ، ەلدىك قامقورلىققا كىرىسىپ جاتقانىن اقاتاي ايتتى. جىلۋ اكەلگەن ءار جىگىت ءبىر زەكىرىپ، «مۇنان سوڭ بۇرىنعى ادەتىن تاستاماسا» كورەسىنى وزىنەن كورەتىنىن ەسكەرتەدى ەكەن.

«قىر دا جوي» جەندەتتىكتى عانا ءبىلىپ كەلگەن ماڭگۇرتتىڭ وگىز توقىمداعانىن تەكسەرىپ، ءتۇرتىپ كورسەتىپ جۇرگەن قارتتىڭ تاياعىنا كۇلە قاراسىپ ءبىراز تۇردىق تا، ۇيگە كىردىك.

اتىرەت ەسەپشىسىنىڭ ۇيىنە تۇنەپ شىققان ماعريپا مەن شەشەسى قايتىپ كەلىپتى. جۇزدەرىنە قان جۇگىرىپ، ەستەرىن جيىپ قالعان ەكەن. ۇلكەن جيەنىن الدىنا الىپ، ەركەلەتە سىلاعىشتاب وتىرعان مۇعالىم انا ءۇي يەسى بايبىشەگە «ەل ءىشى - التىن بەسىك» دەگەن تاقىرىپتا شەشىلە سويلەپ، رازىلىق ايتىپ وتىرعان ۇستىنە كىردىك. توزاڭداي توزىپ جوعالعان مۇراتبەك مارقۇم ۇيەلمەنىنىڭ ءتىرى قالعان جۇرناقتارى باس قوساتىن باسپانا قۇرالىپ جاتىر عوي!

وتىننان كۇن ەڭكەيە قايتقان امانبەكتىڭ كەلە سالا بۇكشەڭدەي جورعالاپ بارىپ، اقاتايدى مەكتەپ جولىنان توسىپ تۇرعانى ەستىلىپ ەدى. مۇعالىم وعان قاراماي، توقتاماي ءوتىپ كەتكەن سوڭ سوڭىنان قيرالاڭداپ بارىپ ۇيىنە كىرىپتى. بوساعاسىنا جۇگىنىپ وتىرا قالىپ، «ىنىسىنە» كوپتەن ايىپتى ەكەندىگىن ەڭكىلدەي ايتىپ، باس قويعان ەكەن. اقاتاي جاۋاپسىز-ءۇنسىز قايتارىپتى.

ول قايتىپ، ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ اۋىل قارتى دا سوندا بارىپ، اقاتاي مەن ايەلىن ءوز ۇيىنە باستاپ اكەتتى. ىلە-شالا كەمپىرى شىعىپ، شەشەسى مەن ماعريپانى دا ۇيىنە شاقىرا كەلدى. اۋىلدىڭ ەڭ ۇلكەنى باسالقا بولىپ، الدىمەن ءوزارا كەلىستىرىپ، تاتۋلاستىرۋ ءۇشىن شاقىرعانىن، امانبەكتى اياقتارىنا جىقپاق ەكەندىگىن بىلدىك.

«شەشەمە قۇرمەت ەتپەيتىن كۇيەۋدى مەن دە تانىماۋعا اقىلىمىن» دەپ كوپشىلىك الدىنا ماعريپانىڭ تارتىنباي شارت قويۋىن ەسكەرتىپ قويعانمىن. سول بويىنشا قاباق استىمەن ىمداپ شىعاردىم.

- «كۇشتىنىڭ قۇيرىعى تيىرمەن تارتىپ» وتىر دەشى! - دەپ قاپاس كۇلدى ماعان. اتىرەت باستىعى قارقىلداپ كۇلدى دە، مەن باستىققا ءوز ءجونىمدى ءتۇسىندىردىم:

- امانبەكتىڭ ەڭ تۇپكى ماقساتى، مەنى قولعا كەلتىرۋ عانا. ەنەسىن ۇيىنە شاقىرىپ العان سوڭ، مىنەكي ءۇي بولدىق، تاتۋلاستىق، كورىپ رازى بولىڭىز دەمەكشى دە، مەن كەتكەن سوڭ بۇرىنعى اۋەنىنە قايتا باسپاق! مۇنىڭ اۋرۋى وڭايلىقپەن جازىلمايتىن اۋرۋ. سوندىقتان بۇل شاقىرۋىنا مەن بارماي، قورقىنىشىن جۇرەگىنە ماتاپ، وتارلاپ كەتەمىن. سول ءۇيدىڭ ءۇي بولۋى ءۇشىن قاجەتتى شارتتاردى ءسىز ءوزىڭىز بارىپ قويىڭىز دا، مۇنان سوڭعى باقىلاۋ مىندەتىن اقاتاي مەن ءوزىڭىز وتەيتىندىگىڭىزدى مىقتاپ ۇقتىرىڭىز. امانبەككە قويىلاتىن ەڭ ۇلكەن شارت، زورلانىپ كەلگەن اقىلدى ماعريپاعا ەندى قاباق شىتپايدى، وعان ءسوزسىز باعىنادى!

قاريا ءوز ۇيىندە امانبەكتى شەشەسى مەن ماعريپانىڭ، ونان سوڭ اقاتايدىڭ اياعىنا جىعىپتى دا، «ءبىر جولعا عانا كەشىرىڭدەر، ەگەر وسى انتتارىن تولىق ورىندامايتىن بولسا، ايتقاندارىڭا كونبەي اراعىن ءىشىپ الىپ، بۇرىنعى اۋەنىنە باساتىنداي بولسا، سونان سوڭ كورەلىك، قازىرشە ءبىر سەنىپ بايقاڭدار!» دەپ ماعريپا مەن شەشەسىن امانبەككە قوسىپ قايتارىپتى.

ايتقانىمىزداي-اق، كەش تۇسە قاپاس ەكەۋمىزبەن اۋىل باستىقتارىن امانبەكتىڭ ءوزى شويرىلا كەلىپ شاقىردى ۇيىنە. مەن، مۇنداي اسقان قىلمىسكەردىڭ ۇيىنەن، ماسەلەلەرى ءبىر جاقتىلى بولماي ءدام تاتپايتىندىعىمدى ايتىپ تويتاردىم. «ۋاڭ شۋجي ەكەۋىڭنىڭ ۇستىلەرىڭنەن تەكسەرۋ جۇرگىزىلەدى. تاعدىرىڭدى وسى اۋىل بەلگىلەيتىن بولادى، ۇعىپ قوي! مەن سول قىزمەتپەن كەلىپ، ءيا، تەلەفوندا سۇراپ، احۋال يەلەپ تۇرامىن. ەسىڭە جانە ءبىر ساقتايتىن ماسەلە، ماعريپادا تيتتەي ماسەلە دە، قالپاق تا جوق. ول، سەن تۇگىل مەنەن دە قورىقپايدى مۇنان سوڭ! ال، ونىڭ اكەسى مەن شەشەسى جاقىن ۋاقىتتا اعارادى. ول ەكەۋىنە ارتىلعان قىلمىستىڭ تۇگەل جالا ەكەندىگى دالەلدەنىپ جاتىر! قۇيرىعىڭدى ەندى مىقتاپ قىسپاساڭ، اجال سول قۋىسىڭنان كىرەتىن بولادى! بار، جوعال! قىلمىسىڭدى جەڭىلدەتۋ جونىندە ءوز اۋىل ادامدارىڭمەن سويلەس!»

امانبەك اتىرەت باستىعىنا يىلە قاراپ ىمداپ، شويقاڭداي زىتتى. ونىڭ ۇيىنە ارتىنان بارعان اتىرەت باستىعى ەل ۇيقىعا كەتكەندە كۇلە قايتتى: قويعا اۋىل قارياسى باتا ىستەپ، سول قويدىڭ قانىنا امانبەك وزدىگىنەن قولىن مالىپ قايتالاپ انت ەتكەن ەكەن. ماعريپاعا باعىنىپ، «مۇنان سوڭ ماعريپاشتىڭ پىكىرى بويىنشا عانا جۇرەتىندىگىن» ءبىرىنشى شارت ەتىپ قويىپتى وزىنە. اۋىل يەلەرى وسى انتتىڭ ورىندالۋى جونىندە ءۇي ىشىندەگى ەڭ ۇساق-تۇيەك جۇمىسقا دەيىن تاپتىشتەپ سويلەپ، ماڭگۇرت ميىنا قۇيىپ بەرگەندەي، ماعريپانىڭ شەشەسىن رازى ەتىپ، وزدەرى دە رازىلىقپەن داستارقانعا جاقسى تىلەۋ تىلەپ قايتىپتى.

اتىرەت باستىعى ءوزىنىڭ دە بۇيىرىنەن قادالعان دەرتتەن قۇتىلعانداي ماعان بار العىسىن ايتىپ، مول جول ازىعى مەن جول باستايتىن اڭشىعا قوسىپ، تاڭ كورىنە اتتاندىردى ءبىزدى. شەشەسى مەن ماعريپا دا شىعىپ، ماعان ءساتتى جول تىلەپ، قوشتاسىپ-جىلاسىپ ايىرىلىستى.

قۇم بورانى توقتاسا دا، ىزعىرىعى توقتاماي، قارسى الدىمىزدان كەيدە ىرىلداپ، كەيدە ىرسيىپ قانا وتكىزە بەردى. ويپاڭ-جىقپىلداردان باسقا جەردە قار قالماپتى. قۇمى تاياز، تاتىراڭداۋ جازاڭدا جەدەلدەتىپ، جەلە جورتقانىمىزدا، جەل ءالى دە ارسىلداي توسادى الدىمىزدان. سوقپاق جولدار بوراسىننان ءوشىپ، كوشپەلى قۇممەن باسىلىپ قالعان. بىزگە ادام بالاسى دا، اڭ دا باسىپ كورمەگەندەي بىركەلكى تاڭداي قۇم مەن جولبارىس قاپتالدى تارعىل بەلدەر عانا كورىنەدى. جول باستاۋشىمىزدىڭ سوڭىنان اتىمىزعا كەيدە قۇم ومبىلاتىپ، كەيدە شاشالاتىپ ىلەسە بەردىك. بۇلىڭعىر اسپان كۇنى كەشكە دەيىن بۇلدىراپ، ارەڭ كورىنىپ بارىپ، كوكجيەككە ەڭكەيگەندە جەل تاقىرلاپ كەتكەن، تىقىر جۋساندى، تىربىق بۇتالى الاڭقى تاۋىپ، ات جايىلىمى ءۇشىن سوندا تۇستىك. ماڭىنداعى توبە-تومپەشىكتەردە وتىندىق جىڭعىل مول ەكەن. جول باستاۋشىنىڭ قۇدىق بار ەدى دەگەن مولشەرلى ويپاڭىنان قۇم ارالاس ۇردەسىن قار عانا تابىلدى. اڭشى باقىرىنا ەرتىپ، تۇندىرىپ، قايناتىپ، تاماقتاندىق تا سوندا تۇنەدىك. بۇل ماڭدا اۋىل جوق ەكەندىگىن ەستىگەنبىز.

ەرتەڭىنە ەرتەرەك ءجۇرىپ، ءتۇس ۋاقىتىندا جول باستاۋشىمىز قۇم شەتىنە ىلىنگەندىگىمىزدى ايتتى. ءبىر بيىك قۇم شوقىنىڭ ۇستىنە شىعارىپ، ماڭايىمىزدى تۇگەل كورسەتتى. كۇنباتىس جاق قارسى الدىمىزدان شوقى-شوقى قۇم تومپەشىكتەر مەن بۇتالى بورباس كورىنەدى ەكەن. سوعان قاراپ قۇم شەتى اتالعانى بولماسا، وڭ-سول جاقتارىمىز كوز جەتەر جەرگە دەيىن قۇلا تارعىل قۇم. جولباستاۋشى اڭشى الدىمەن جايىر تاۋىنىڭ «باس جاق تۇسى» دەپ بوز بورباستى نۇسقاپ كورسەتىپ، قارامايدىڭ جەلكە جاعىنان وتەتىندىگىمىزدى ايتتى دا، «قوبىق تۇسى» دەپ باتىس-سولتۇستىك جاقتى، ءالى دە تۇتاس بەلەڭ-بەلەڭ قۇمدى كورسەتتى. قۇم شەتىنە بۇل جاقتان ءالى دە ءبىر كۇندىك جول بارىن ايتتى. بۇگىنگى قونالقىلىق اۋىلىمىز، قوبىق تۇسى دەلىنىپ تاياۋدان كورىنىپ تۇرعان قۇم ادىردىڭ بەرگى باۋىرىندا ەكەن.

جول باستاۋشىمىز سول جەردەن قولداسىپ قوشتاسىپ، كەيىن قايتتى دا، ءبىز وعان العىسىمىزدى ايتىپ، قۇم ادىر جاققا تارتتىق. بۇل جاقتا اتىن اتاپ ىزدەيتىندەي «كوزدەگەن اۋىلىمىز» بولماعانىمەن، ۇكىمەتتىڭ تەكتەپ-تەرگەۋىنەن شالعاي، بەيعام اۋىلدار دەپ ەستىگەنبىز. ەكەۋمىز دە «ساۋان اۋدانىنان شىققان»، تانىستىرۋلارى مىقتى «مال ىزدەۋشىلەرمىز» عوي.

ءبىر شۇقاناققا تىعىلىپ، جيى تىگىلگەن ءتورت كيىز ءۇيدىڭ ارقايسىسى ءوز ەسىكتەرىنىڭ الدىنان عانا جەر قازىپ، ءۇستىن بەرەزەنتپەن، تۋىرلىقپەن كۇركەلەگەن توشالالارى بار ەكەن. ورتاداعى ۇلكەنىرەگىنە كەلىپ تۇستىك. ءجونىمىزدى جولقاعازىمىز بويىنشا عانا بايانداپ، سيرەك سارى مۇرتتى ءۇي يەسىنەن «جوعالعان» ءبىر ءۇيىر جىلقىمىزدىڭ ءتۇس-تۇگىن ايتىپ سۇرادىق. امانداسىپ ءجون سۇراي كىرگەن ۇزىن بويلى جىلقىشى قارا جىگىت تە كورمەپتى ونداي ساياق جىلقىنى. ۇرى-قاراقشىنىڭ بۇل جاقتا ءتىپتى كوبەيىپ كەتكەنىن ايتتى.

اتتارىمىز سۋىعاندىقتارىن ءبىلدىرىپ تىقىرشىعاندا ءوزىمىز شىعىپ، ەر-توقىمدارىن الدىق تا، قۇدىقتان سۋعارىپ اكەلىپ، اتدوربالارى مەن ءوزىمىز بوكتەرىپ جۇرگەن جەمنەن ىلدىك. مۇنداي تاڭداۋلى اتتارعا ۇرى-قارى كوپتەن دە كوپ بولسا كەرەك قوي. جايىلىمعا شىعارماي، كىسەندەپ قويىپ كىردىك ۇيگە. شاعىن عانا قوناعاسىدان سوڭ جاتۋدان باسقا جۇمىس تا، اڭگىمە دە جوق ەدى. ءشول ساحارانىڭ قۇبىلمالى اۋاسى ەندى كۇنشىعىس جاقتان قۇيىنداتتى. قاپاس شىعىپ اتتاردى ءۇيدىڭ ىق جاعىنا بايلاپ كىردى. قاتتى ۇيىقتاپپىز.

تاڭعا جاقىن اتتانداپ كەلگەن ەكى داۋىس وياتتى. جەلكەمىزدەگى قۇم ادىردىڭ سىرت جاعىندا تاعى دا ءۇش-ءتورت ءۇيلى اۋىل بار ەكەن. كوپ قاراقشى ءتۇن ورتاسىندا كەلىپ، ادامدارىن قاماپ قويىپتى دا، جىلتىرار ءۇي جيھازدارىن، توشالالارىنداعى ەت پەن استىقتارىن، وگىز-سيىرلارىنا دەيىن تۇگەل توناپ كەتىپتى. حابارشىلاردىڭ قاماۋدان ەسىك بۇزىپ شىعىپ، جىلقى كۇزەتىنەن كولىك الىپ ءمىنىپ جەتكەندەرى وسى ەكەن. «قوبىق جاققا اكەتتى، اعاتايلار، كومەكتەسىڭدەر!»، «جيىلىپ، ىزدەرىن وشىرمەي قۋىپ جەتىپ قايتارماساق، اشتان قىرىلاتىن بولدىق!» دەسەدى. مال كۇزەتشىلەرى مەن جاساقتارىنا تۇگەل حابارلاۋعا جۇگىرىستى اۋىل ادامدارى.

قاپاس ەكەۋمىز دە شىعىپ، ات ەرتتەدىك.

- جاۋ قوبىق جاققا كەتسە، قاپيا دا قۇمنىڭ وسى تۇسىندا، جاقىن. وسى قۋعىنشىلارمەن بىرگە ءجۇرىپ كەتەيىن. ءسىزدىڭ جولىڭىز تىم الىس. قاراقشى ىزدەسپەي-اق، وسى بەتىڭىزبەن كەتە بەرىڭىز! - دەپ قاپاس مەنى الدىمەن جونەلتپەك بولدى. التىاتارىمدى بەرىپ كەتپەك بولىپ ەدىم، المادى. - ەندىگى جولىما مىنا قايىڭ سويىل-اق جەتكىزەدى. ءسىزدىڭ جولىڭىزدا تالاي ماشاقات بار!

- ولاي بولسا، كوپ قاراقشى مىنا اۋىل قۋعىنشىلارىنا مىلتىقسىز بوي بەرە قويماس، بىرگە بارىپ قايتايىن! - دەپ قۋعىنعا بىرگە شىقتىم.

جاۋ شاپقان اۋىلعا ءبىز جەتكەندە تاڭ اعارىپ، ءىز كورىنەتىن بولىپ قالىپ ەدى. بىراق، شىعىس بورانى ءالى ۇلىپ تۇر. مالشىلار اتىرەتىنىڭ باستىعى ەكى-ءۇش جاساعىن ەرتىپ، قاراماي ساقشىسىنا كەتىپتى. ماڭىنداعى ەكى-ءۇش اۋىلدان جينالعان ازاماتتارعا قوسىلىپ، ءىز قۋا جونەلدىك. العاشىندا توناۋشىلاردىڭ ۇلى قۇمعا كىرگەنى انىق ەدى. ىزدەرى بوراننان وشكىندەپ بارىپ، مۇلدە جوعالدى. ەندى شەپ جايا ىزدەدىك. ءىز تاستاپ الداپ كەتەر دەگەن پىكىر بويىنشا قۇم شەتىنە - كۇنباتىسقا قاراي جارىم-جارتىسى بولىنە جايىلدى. شەبىمىز سيرەي بەردى. ءبىرازدان سوڭ جاقىن قاتارلاس كەلە جاتقان قاپاس ەكەۋمىزدەن باسقاسىنىڭ قاراسى كورىنبەي، بوران شاڭىتىنا ءسىڭىپ، الىستاپ كەتتى. بۋالدىر تۇتەك قاپاستى دا ءبىراز ۋاقىت كورسەتپەي كەتىپ ەدى. مەنىڭ الدىمنان ءبىر عانا جاياۋ ادامنىڭ جاڭا ءىزى تابىلىپ، سونى قۋا بەردىم. قاراقشىلاردىڭ كوبى جاياۋ دەپ ەستىگەنبىز. سويىلىن تاقىمىنا قىسقان قاپاس قايتا كورىنىپ، ماعان قاراي ويىسىپ كەلەدى ەكەن. ونىڭ دا قۋىپ كەلە جاتقان ءبىر ءىزى بار سياقتى. قاپاس قايتا الىستاپ، تاعى دا كورىنبەي كەتتى دە، ءبىر بەلەڭنەن اسقان سوڭ ماعان قاراي توتەلەپ كەلىپ جاقىنداستى. وسى ەكى جاياۋدىڭ دا بىردەمە ىزدەپ جۇرگەندەر ەكەندىگى بايقالدى. قاتارلاسا ءجۇرىپ ءبىراز اقىلداسىپ العانداي، تىكە قايتادان الىستادى ەكى ءىز. ەكەۋمىز دە سول ىزدەردەن ايىرىلماي قۋدىق. قاپاس تاعى ءبىر قۇم بەلەڭنەن اسىپ كورىنبەي كەتىپ ەدى. مەن قۋعان ءىزدىڭ يەسى قاراڭداپ كورىندى الدىمنان. ول دا مەنى كورە سالىپ، تۇرا قاشتى. اتىمدى قامشىلاپ جىبەرىپ، جەتە بەرگەنىمدە، جانالقىمعا كەلگەندەي شىرىلداپ قاشىپ ەدى. «توقتا!» دەپ زەكىرگەنىمدە ەكپەتىنەن قۇلادى. سۇراۋىمدى دا، ءامىرىمدى دە تىڭداماي، ءۇن قاتپاي جاتىپ الدى.

التىاتاردى قولىما الا ءتۇستىم اتتان. كيگەنى ىڭعاي قۇمدى سۇر تەرى بەشپەت-شالبار مەن ۇزىن قونىشتى تەرى بايپاق، قالىڭىراق تەرىدەن شاقاي تارتىپ الىپتى. باۋىن مىقتاپ بايلاعان ءبىر ءتۇرلى باس كيىمى دە تەرى. ءبارى دە قارا قۇيرىق، ەلىك تەرىسى. ءبىر جاعىنا اۋناتىپ ءتۇسىرىپ ەدىم، تاعى دا شىر قاقتى. ءجۇزىن قولىمەن باسىپ الدى دا تاعى دا بۇك ءتۇستى. داۋىسى تىم جىڭىشكە، قاپ-قارا، تۇكسىز كوسە ادام ەكەن. ءمۇيىز ساپتى ۇزىن پىشاعىن قايىس بەلدىگىندەگى قىننان سۋىرىپ الىپ ءوز قونىشىما تىقتىم دا، تيىسپەيتىندىگىمدى حانزۋشا دا، قازاقشا دا، ۇيعىرشا دا ايتىپ، ءجون سۇرادىم. جاۋاپ بەرەر ەمەس. تاعى دا شالقالاتتىم دا، جىڭىشكە عانا ەكى بىلەگىن ەكى تىزەممەن باسىپ، باس كيىمىنىڭ باۋىن شەشتىم. ەلىك تەرىسىنەن كۇلاپاراعا ۇقساتىپ، كوكتەي سالعان باس كيىمىن باسىنان جۇلىپ الىپ ەدىم. تاعى دا شىر ەتە تۇسكەندە تۇقىل ءتىلىنىڭ ءتۇپ جاعى بۇلتىڭداي قالعانىن كورىپ، ءوزىم دە شىرقىراپ جىبەرە جازدادىم. كەسىلگەن ءتىل!... وتە ولاق قىرىقتىقپەن قىرقىلعان بۋرىل شاشى جاڭا قىرقىلعان قوي جۇنىندەي بىلەۋ-بىلەۋ. نازىكتەۋ جۇزىنە تەكسەرە قاراعانىمدا قۇلاعىنىڭ سىرعالىعىنان تەسىك كورىندى. كادىمگىدەي سىرعا تاعىلعان تەسىك. ۇستىنەن ىرشىپ تۇرەگەلدىم. ايەل ەكەن، قازاق ايەل!... قولىنان كوتەرىپ تۇرعىزىپ، جەردەن باس كيىمىن الىپ بەرە ەڭكىلدەدىم ءوزىم.

- ءتىلىڭ كەسىلگەن ەكەن-اۋ، قارىنداس! بىلمەپپىن، بىلمەپپىن، كەشىر!

شاڭ توپىراق باسىپ ارەڭ جىلتىراعان كوزىن ماعان اسا سۋىق قاداپ، قاراي قالدى. اسكەري سارى پالتو-ىشىگىمە، سارى ءتىستى اسكەري مالاقايىما قارايدى.

- قورىقپا، قارىنداس، مەن دە ءوزىڭ سياقتى قاشقىنمىن! - ءجونىمدى ايتا تۇرىپ، جانقالتامداعى مىلتىقتى قولتىعىمداعى قابىنا سالماق بولىپ جۇلىپ العانىمدا شىر ەتە ءتۇستى دە تۇرا قاشتى. ەلىكشە ىرشىپ، ۇزىن بۇتىمەن لەزدە تالاي جەرگە كەتىپ بولدى. اتپەن قۋىپ جەتىپ، بوران دۇرىلىنەن اسىرا، قاتتى داۋىسپەن سويلەي ەردىم سوڭىنان.

- قاشپا، قارىنداس، قاشپا مەنەن! مەن دە وزىڭدەي قاشقىنمىن! ۇستالىپ قالماۋىم ءۇشىن عانا كيگەن كيىمىم، ساعان سۋىق كورىندى! مىلتىقتى قاراقشى قىتايدان تارتىپ العانمىن. جۇگىرمە دەيمىن، بەكەر شارشاما، قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ! سەنەن ءجون سۇراماقشى ەدىم، سويلەي المايدى ەكەنسىڭ، ەندى ءوز جونىمە كەتەمىن. جاتقان اۋىلىمدى توناپ قاشقان قىتايدى ىزدەپ شىققان كوپ ادامبىز. ءبارى قازاق، الدىڭدا دا سولار بار. ولاردان قورىقپا!

قارسى قاراپ تۇرا قالدى ايەل. مەنىڭ ءسوزىمدى ۇعىپ كەلەدى ەكەن. سەندىرە ءتۇسۋ ءۇشىن قونىشىما تىققان پىشاعىن الىپ، الدىنا تاستاي سالدىم. باس سالدى دا جالما-جان قىنىنا تىقتى. شولدەگەنىمدى ايتىپ، سۋدى ءوزىنىڭ قايدان تاۋىپ ىشەتىندىگىن سۇراپ ەدىم، سولتۇستىك جاقتى نۇسقادى دا، ءوزى وڭتۇستىك جاققا بەت الىپ جۇرە بەردى. مەن ونىڭ نۇسقاعان جاعىنا بەتتەپ جۇرگەن بولدىم دا، ول قىرقادان اسىپ كەتىسىمەن قايتا بۇرىلىپ كەلىپ، اسقان قىرقاسىنان باسپالاپ قارادىم. ايەل ارتىنا جالتاقتاي قاراپ، ءبىراز ءجۇردى دە، كەلگەن جاعىمىزعا قايتا بۇرىلىپ زىتا جونەلدى. ءوزىنىڭ قاتتى شولدەگەنى بەلگىلى ەدى. سۋسىندايتىن مەكەنىنە تەز جەتۋگە اسىققانىن تۇسپالدادىم دا، سول قىرقانى دالدالاي جەلىپ بارىپ، تاعى دا باسپالادىم. ايەل مەنىڭ ءوز تۇسىنا كەلىپ تۇرعانىمدى بىلمەي، مەنەن ايىرىلىسقان تۇسقا ءبىراز قاراپ تۇردى دا، الدىنداعى ءبىر قۇم توبەنى ايلانا جونەلدى. مەن قىرقادان اسا جورتىپ بارىپ، سول قۇم توبەدەن باسپالاپ ەدىم، كورىنبەدى. اتقا قايتا ءمىنىپ، ىزىنە ءتۇستىم.

قۇم توبەنى ول ءوز ءىزىن جاسىرۋ ءۇشىن ايلانىپتى: ايلانا بەرە ىرشىپ بارىپ تىقىر كەرىش قىراتپەن جونەلىپتى. ءىزى تابىلمادى. سوڭعى ىزىنە قاراعاندا بەتالىسى باتىس-سولتۇستىك. دەمەك، بۇل مىلقاۋدىڭ تۇلكىدەن دە سۇم بولعانى عوي. بۇل جاق، ءبىر سىپىرا جەرگە دەيىن جازىق دالا بولىپ كورىندى. اتىمدى ءبىر جىڭعىل تۇبىنە بايلاي سالا ىرشىپ بارىپ، قۇم توبەگە شىعا قۇلادىم. وسى جازىقتان شىققانىنشا قاراسى ءبىر كورىنۋگە ءتيىستى عوي. ءوزى تۇلا بويىمەن تاڭداندىراتىن سىر. ال، وسى قۇمداعى بار سىردى بىلەتىندەي اسا قۇپيا سىر بولىپ سەزىلدى. قاپاستىڭ قايدا كەتكەنىن دە بىلمەي قالدىم.

الدىمداعى جازىقتان كوز الماي جارىم ساعاتتاي جاتىپپىن. ۇستىندەگى قۇمداي قۋقىل تەرىمەن ءسال الىستاسا، كورىنبەي كەتەتىنى بەلگىلى ەدى. سول كەرىش جازىقتىڭ ورتا شەنىنەن بىردەمە قىلتىڭداپ كورىنگەندەي بولدى دا، كوزىمدى سىعىمداپ جىبەرىپ قايتا ۇڭىلگەنىمشە جوعالدى. ول دا جاتا قالىپ، ماڭايىن شولعان ەكەن. وزىنە قاۋىپتى ەش نارسە كورىنبەگەن سوڭ تىك تۇرەگەلدى جاتقان جەرىنەن. ءبىر-ەكى قادام عانا ءجۇرىپ، قايتادان عايىپ بولدى. سول جەردە تىك شۇڭقىر بار سياقتى. توبەدەن ءتۇسىپ بارىپ، اتقا ءمىندىم دە توتەلەي شاپتىم سولاي قاراي.

باتىس-وڭتۇستىككە قاراي ءسال سوزىلىپ بارىپ، قۇمدى جازىققا اينالىپ كەتەتىن، ەنى تار عانا تەرەڭ جىرا ەكەن. جىڭعىلدى، شوپتەسىندى جىرا. ماڭايى جاپ-جازىق كەرىش. سول جىرانىڭ تۇيىق قۇلاما باسىنا تاپ بولىپپىن. باعانا ايەلدى العاش قۋالاعان تۇسىما جاقىن ەكەن. ايەل بۇل ورىننىڭ قۇپيالىعىن ساقتاۋ ءۇشىن مۇندا بۇرىلماي، بەتالدىنداعى قالىڭ قۇممەن قاشا بەرىپتى. جاردىڭ ءبىر كەتىگىنەن اتتى جەتەكتەپ ءتۇستىم.

جىرامەن قۇلداپ ايەلدىڭ ءىزىن تاپپاق بولىپ ءبىراز جىلجىپ ەدىم. سىبدىرىنان دا ەشقانداي دەرەك تابىلمادى. مايسالى سونى ءشوپتىڭ ءىز ءتۇسىپ جاپىرىلعان جەرى جوق. تۇرىپ قالدىم. جانمىلتىعىمدى جەڭىمە جاسىرىپ، جان-جاعىما قاراي بەردىم. ءيىسشىل قارا قاسقانىڭ ءدۇر سىلكىنىپ الىپ، اۋىزدىعىن شايعىلاۋىنان بۇل جىرادا قۇدىق بارى سەزىلدى. جىڭعىل تومارىنا اتتى بايلاي سالىپ، الدىمەن ات ماڭايىنان دالدا قالدىرماي ارالاپ تەكسەرىپ شىقتىم. جابايى بولىپ كەتكەن ايەلدىڭ سىرتىمنان شىعا كەلىپ پىشاعىن ساپ ەتكىزۋىنەن سەسكەنە قارايمىن ارت جاعىما. شولدەگەن ات وقىرانىپ، شىلبىرىن تومەن قاراي تارتا بەردى. مەن ايەلدى الدىمەن تاۋىپ، تەزدەتىپ قۇرالسىزداندىرۋعا اسىقتىم.

جىرانىڭ وڭ جاق ىرگەسىن قايتالاپ تەكسەرگەنىمدە تۇيىقتان ون بەس مەتردەي عانا تومەن وسكەن مارجىڭعىلدىڭ ىرگە جاق دالداسىنان ەڭبەكتەگەن ادام سيپاتىنداي عانا ەلەۋسىز ۇڭگىر تابىلدى. سىبدىرسىز بارىپ، اتىمدى كىسەندەپ شوپكە قويىپ قايتا كەلدىم. ۇڭگىرگە باس سۇعىپ قاراسام، قاپ-قاراڭعى، ەشتەڭە كورىنەر ەمەس. اپانىنىڭ ءبىر جاق بۇيىرىنەن اڭدىپ تۇرىپ پىشاق سالسا بىتكەنىم. قايدا تۇرعانىن انىقتاۋ ءۇشىن تىڭ تىڭداپ ءبىراز جاتتىم. قاراڭعىعا كوزىم ۇيرەنە كەلە ءتۇپ جاعىنان ءالسىز ءبىر ساۋلە جىلتىرادى. نەداۋىر تەرەڭ ۇڭگىر سياقتى. اۋىز جاعىنىڭ عانا تارلىعى بولماسا، ەڭكەيىپ، اياقپەن جۇرۋگە كەلەتىنى بايقالدى. ونىڭ مىلتىقتان قانشالىق قورقاتىندىعىن بىلگەنىم بويىنشا مىلتىق كەزەنىپ، اسا ساقتىقپەن ىشكەرىلەپ بارعانىمدا قابىرعاداعى تاۋشادا جانىپ تۇرعان مايشىراعى كورىندى. بىراق، يەسىنىڭ قايدا ەكەندىگى بەلگىسىز. «قارىنداس قورىقپا، قاس قىلسام انت اتسىن!» دەپ دىبىس بەرە ىلگەرىلەدىم. شىراق استىنداعى ساكىدەن بەرى ەسىك تارىزدەس ءۇش ويىق بارى كورىندى. سونىڭ تومەنگىسىنەن «قارىنداسىمنىڭ» تەرى كۇلاپارالى باسى قىلت ەتى ءتۇستى. مەنى اڭدىپ تۇر ەكەن. پىشاعى قولىندا، قالتىراپ ءۇنسىز جىلاپ تۇرعانداي. جۇگىنىپ وتىرا قالىپ تاعى ايتتىم قاس قىلمايتىندىعىمدى. ءۇن جوق.

ەڭ تۇپكە كولدەنەڭنەن تەكشەلەپ جاسالعان كەرىش ساكىگە اڭ تەرىلەرىن قاباتتاپ توسەپ قويىپتى. جاتىن ورنى سول سياقتى. جەرگە قويا سالعان قۇلۋى مەن ساپتى اياعى دا كورىندى. تۇرەگەپ بارىپ قۇلۋىنان سول اياققا سۋ قۇيىپ ءىشتىم دە، الدىنا قايتا كەلىپ مالداس قۇرا وتىردىم. قانشا ىمداسام دا وتىرمادى. پىشاعىن ءدىر قاقتىرىپ، مەنى ەسىپ جىبەرۋگە ىڭعايلاپ قىمتاپ ۇستادى دا تۇردى. باتىلى ءسال جەتىڭكىرەمەي تۇرعانى بايقالدى. مالاقايىمدى باسىمنان الىپ، ىشىگىمدى شەشىپ تاستاي وتىرىپ سويلەدىم.

- قارىنداس، سەن ءوزىمنىڭ قازاعىمنىڭ قىزىسىڭ. مەن ەلۋ سەگىزىنشى جىلدان بەرى «قازاق ۇلتشىلى»، «كەرى توڭكەرىسشى»، «وڭشى» اتالىپ، ۇرىمجىدەن سوناۋ تاكلاماكان شولىنە ايدالىپ كەتكەنمىن. ادام بالاسى كورمەس دەگەن قورلىقتىڭ ءبارىن كورىپ، ءۇشىنشى رەت قاشىپ شىققانىم وسى. ۇرىمجىدەگى ايەلىم مەن جالعىز ۇلىم جوعالىپ، ەندى سول ەكەۋىن ىزدەپ جايىر تاۋىنا كەتىپ بارامىن. بۇگىن قونعان اۋىلىمنىڭ قاسىنداعى ءبىر اۋىلدى كوپ قاراقشى كەلىپ توناپ كەتكەن ەكەن. ءىزى وسى قۇمعا كەلىپ كىردى دە جوعالدى. اۋىلدىڭ كوپ ادامىمەن بىرگە ءىز قۋىپ، وسىندا كەلگەنىمدە جالعىز سەنىڭ ءىزىڭ عانا تابىلدى. اۋىلدىڭ قۋعىنشىلارى شەپ جايىپ تاراپ كەتكەن. سەنىمەن قاتار كەلە جاتقان ءبىر ىزگە مەنىڭ جولداسىم ءتۇسىپ قۋىپ كەتىپ ەدى. ودان دا ايىرىلىپ، سەنى تاۋىپ وتىرمىن. ماقساتىم، اۋىل توناعان سول قاراقشىلاردى تابۋ ءۇشىن سەنەن ءجون سۇراپ قانا كەتپەكپىن! -دەدىم دە توسقالتامنان قاعاز بەن قالام الىپ، الدىنا قويدىم. -سويلەي المايدى ەكەنسىڭ، مىناعان جاز، بۇگىن تاڭەرتەڭ الىستان بولسا دا كورگەن ادامدارىڭ بولسا، سولاردىڭ قاي جاققا بەتالعانىن جاز!

بىردەمە دەگىسى كەلگەن ايەل شۇلدىرلەپ قالدى دا، ماڭدايىن ءبىر نۇقىپ، قولىن شايقادى. حات بىلمەيمىن دەگەنى سياقتى. سونان سوڭ كوزىن كورسەتىپ، توڭىرەكتى يشارالاعان قولىن تاعى شايقادى. بۇل ماڭنان ونداي ادام كورمەدىم دەگەنىن ءتۇسىندىم. بۇل جاۋابى، اقىلىنىڭ ساپ-ساۋ ەكەندىگىن بىلدىرسە دە، وشتەسكەن راقىمسىز كوزى ماعان ءالى قادالىپ تۇر. ادامزاتقا سەنۋدەن قالعان ايەل ەكەندىگى بايقالادى.

- مىنا مىلتىق ۇكىمەتتىكى ەمەس، ءوزىمدى اناۋ تاۋدا ولتىرمەك بولعان قاراقشى قىتايدان تارتىپ العانمىن! - دەي سالا بەشپەتىمنىڭ قولتىعىنان سۋىرىپ العانىمدا تاعى دا شىر ەتە ءتۇستى. كىلتتەۋلى قالپىندا الدىنا تاستاي سالدىم. - ەگەر كەرەك بولسا سەن ال، اڭ اتىپ جەۋىڭە كەرەك! - ايەل جالت-جۇلت قارادى مەنىڭ جۇزىمە. - سەنىڭ مەنى اتپايتىندىعىڭا سەنەمىن، قارىنداس. مىنا وق قالتاسىن دا سەن ال! - بەلىمە بايلانعان وق بەلدىكتى دە اعىتىپ الىپ، الدىنا تاستادىم. - ءجۇز وق بار.

ايەلدىڭ قيىقشا قارا كوزىندەگى وشتىكتىڭ ىزعارى سوندا دا قايتار ەمەس. قولىنداعى پىشاعى ءالى دە قالتىراپ تۇرعانىنا تاڭدانا قارادىم. ءبىر ءتۇرلى اششى ۇنمەن ءشۇلدىر قاقتى دا مىلتىق پەن وق بەلدىكتى اياعىمەن ءوز الدىما سەرپىپ-سەرپىپ تاستادى. قولىمەن ۇڭگىر اۋزىن نۇسقادى سونسوڭ. كەت دەگەنى ەدى. ءۇنسىز قاراسىپ قالدىق ءبىر-بىرىمىزگە.

بۇل ايەلدەن سىر ءبىلۋدىڭ مۇمكىندىگى جوقتىعىن ءتۇسىنىپ، تورىعا تۇرەگەلدىم ورنىمنان. سىناۋ ءۇشىن كيىمدى دە قارۋىمدى دا الماي، سىرتقا بەتتەدىم. شۇلدىرلەپ كيىمىم مەن قارۋىمدى سەرپي بەردى اياعىمەن. «الىپ كەت» دەيدى. ۇڭگىردەن شىعىپ بارىپ، اتىمدى جەتەكتەي جونەلدىم قۇدىق جاققا. ارتىمنان شىعىپ قاراي قالدى دا سىپ ەتىپ اپانىنا قايتا كىرىپ كەتتى. كۇن ەكىنتىگە اۋىپ قالعان ەكەن. قۇم بوران ءالى گۋلەپ تۇر.

ايەل ەندى مىلتىقتى الىپ شىعىپ اتار ما ەكەن دەگەندەي كۇدىكپەن جالتاقتاپ بارا جاتىر ەدىم. ۇڭگىر اۋزىنان بىردەمە سالدىر ەتە ءتۇستى. جۋان اعاش استاۋ مەن باقىر لاقتىرىپتى. قۇدىقتان ات سۋعارۋعا مەنەن كورى اقىلدىراق بولعانى عوي. قايتا كەلىپ، ىدىستارىن الىپ قايتتىم.

ەڭكەيگەندە قول جەتەتىندەي عانا تاياز قۇدىق ەكەن. شولدەپ قالعان قاراقاسقا وسقىرا تۇرىپ بەس استاۋ سۋ ءىشتى. اپان اۋزىنا اكەلىپ، ەر-توقىمىن الىپ كىسەندەپ قويا بەردىم دە، بوكتەرىنشەگىمدەگى ازىق قورجىنى مەن ات جەمىن الىپ، اپانعا قايتا كىردىم. مەن جوقتا مىلتىق اتۋدى ۇيرەنسە، وسى كەلە جاتقانىمدا اتار-اق دەگەن سەزىممەن ءتۇيىلىپ، ساقتانا كىرىپ ەدىم. جاتىن تۇراعىن ادامزاتتان جاسىرعىسى كەلسە، مەنى ءولتىرۋى قاجەت بولماي ما! كەلىپ قاراسام، مىلتىعىما دا، كيىمىمە دە قول تيگىزبەگەندەي، تەۋىپ تاستالعان ورىنىندا قالىپتى. ايەلدىڭ ءوزى جوق. توسەك ساكىسىنىڭ اۋىز جاعىنان جانداسا قازىلعان ءۇش ۇڭگىرگە دە كىرىپ قارادىم. ساكىگە تاياۋ ءبىرىنشى ۇڭگىرگە ەت قويىپتى. باسقا ەشتەڭە كورىنبەدى. ودان ءۇش مەتردەي عانا تومەن ەكىنشى ۇڭگىردە وتىن بار ەكەن. ءۇشىنشى ۇڭگىر بوس. وت جاققان ەشقانداي بەلگى جوق. اۋا الماستىرۋ ءۇشىن عانا بولسا كەرەك، ءار ۇڭگىردىڭ تورىندە تىشقان ىنىندەي عانا تەسىكتەر بارىن كوردىم. ايەلدىڭ ۇڭگىر اۋزىنان شىعىپ كەتپەگەنى انىق سياقتى ەدى. ەكىنشى كىلەتتەگى وتىندى قايتا بارىپ اقتارىپ، ەشتەڭە تابا الماي، ەت قويماسىنا كىردىم. ىرگەگە بولەك-بولەك جايىلعان اڭ ەتتەرىن استىلارىنا توسەلگەن تەرىلەرىمەن كوتەرىپ، ءبىر-بىردەن قاراپ جۇرسەم، ءتور بۇرىشتىڭ بىرىنە جايىلعان ەتتىڭ استىندا تاعى ءبىر ۇڭگىر اۋزى بار ەكەن. ءۇش-ءتورت تال جىڭعىلدى ايقاستىرىپ، تەرىنى سونىڭ ۇستىنە جايىپتى. ەڭبەكتەپ كىرە جونەلدىم. اۋزى جەر استىنا قاراي قازىلعان بۇل ۇڭگىر ساتىلاپ جوعارىعا قاراي قايتا كوتەرىلە بەردى. ارتقى قۇپيا ەسىگى وسىندا بولعانى عوي، شىعىپ كەتكەن ەكەن-اۋ دەپ اسىعا ەڭبەكتەپ ەدىم، كەڭي قالدى. ءبىر باسپالداقتان شىعىپ باسىمدى كوتەرىپ الدىم. ايەل ءدال الدىمدا ەت جەپ وتىر ەكەن. توبەسىنەن ساڭىلاۋى بار، جارىق تۇسەتىن ۇيشىك. جالت قاراپ، ىرشىپ تۇردى ايەل. پىشاعىن قىمتي ۇستادى. سۇرلانا قالدى ءوڭى. قىدىرىستانىپ-قيسايىپ كەتكەن قىزعىلت كوزى اسا سۋىق قادالىپ، اتىلۋعا وقتالعان اشۋلى تاعىداي راي كورسەتتى دە، قولىنداعى قاقتالعان ەتتى قارسىلداتا اسادى. سويتە تۇرا كورريدوردىڭ كەڭىگەن بۇرىشىنا ۇيىلگەن اعاش كومىرىنە ءبىر قاراپ قويدى. تاماق جەپ الىپ قاشپاق بولىپ كەلگەن ارتقى جولى وسىندا ەكەندىگىن تۇسپالدادىم.

- اسىقپاي تاماقتان، قارىنداس، ۇيىڭە قوناق كەلگەندە قاشپا، ۇيات بولادى! - دەدىم دە الدىنداعى داستارقاندىق تەرىسىنەن ءبىر تۋرام ەت الىپ، ءدامىن تاتتىم. ءسال شالا قاقتالعانى بولماسا، اڭنىڭ بابىندا تۇزدالعان، ءدامدى ەتى! ايەل ار جاق بۇيىرىندەگى كەرىش قۋىسىنا ەڭكەيىپ قول سالىپ، ەتتىڭ ءبىر كەسەگىن سۋىرىپ الدى دا ۇستاتا سالدى قولىما. مۇنىسى ىستىق ەت ەكەن. جۇمساقتىعىنان جاس ەت ەكەنى دە بايقالدى. «كەت» دەگەندەي، كىرگەن جاعىمدى تاعى دا نۇسقادى سونسوڭ. ەت العان كەرىش قۋىسى - اعاش كومىرىمەن قىزاتىن، مورجاسىز وشاق كورىنەدى. ەت قاقتاپ قويىپ، كوبىنشە سونىمەن تاماقتانسا كەرەك.

وسى «اس ۇيىنەن» جەر ۇستىنە شىعۋعا، جاڭاعىداي ساتىلى ۇڭگىرمەن ەندى كوپ بولعاندا ەكى مەتردەي عانا ورلەۋى مۇمكىن. ول ۇڭگىردىڭ اۋزى ۇيىلگەن اعاش كومىرىنىڭ استىندا ەكەندىگى، بۇل قۋىستىڭ باسقا ىڭعايلى جەرى جوقتىعىنان دا انىقتالدى.

- وسىنشالىق كۇردەلى پانانى جالعىز ءوزىڭ جاسادىڭ با، قارىنداس؟.. جوق، باسقا اسا مىقتى ۇستا سەرىگىڭ بار سياقتى  عوي؟ - دەگەنىمدە ايەل ءتىپتى ۋىتتانا قارادى ماعان. سول مىقتى سەرىگىنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ كەتكەن قاپاس جازىم بولدى ما ەكەن دەگەن ويمەن قاۋىپتەنە قالدىم. ءۇيۋلى كومىردى اياعىممەن سيىرىپ-سيىرىپ جىبەرىپ ەدىم. تەرى جابىلعان ۇڭگىر اۋزى كورىنە قالدى.

ايەلدىڭ كوزى شوقتاي شاشىرادى ماعان قاراپ، پىشاعىن كوتەرە وقتاپ، باسىمدى كوزدەي سەرمەپ قالعانىندا شاپ بەرىپ بىلەزىكتىگىنەن ۇستاي الدىم. شىرىلداعانىنا قاراماي پىشاعىن الدىم دا قونىشىما تاعى تىقتىم.

- ءجۇر، تومەن ءتۇس! ايتقان انتىم-انت، ساعان قاستىق ىستەمەيمىن! جالعىز-اق سەرىگىڭنىڭ قايدا ەكەندىگىن، ۋاقىت الماي ايتىپ بەرسەڭ بولعانى! وعان دا تيىسپەيمىن، ءجون سۇرايمىن!

تومەندەگى جاتىن ورنىنا قاراي ەڭكەيىپ-بۇگىلىپ، ءۇنسىز ءتۇستى دە، ەت قويماسىنان ساكىسىنە كەلىپ وتىرا كەتتى.

- قارىنداس، سەن ءتىپتى دە جالعىز ەمەسسىڭ، مىناداي كەرىشتەن ويىپ جاسالعان كەرەمەت باسپانانى جالعىز ءوزىڭ جاساعان ەمەسسىڭ! شەبەر دە اسقان قايراتتى سەرىگىڭ بار. ءىزىن قۋىپ بارعان مەنىڭ جالعىز جولداسىمدى ءولتىرىپ كەتتى مە ەكەن؟ ماعان سونىڭ ورىنىن تاۋىپ بەرىپ قايت!

ايەل «ول ولتىرە المايدى. جۇرەگى جۇمساق، جاقسى شال، ءوزى ۇستالسا وسىندا ەرتىپ كەلەدى!» دەگەنىن يشارالاپ ۇقتىردى.

مەن بارىپ كيىمىمدى كيدىم دە ازىق سالعان قورجىنىمدى اكەلىپ، تەرىگە ەت پەن باۋىرساق توكتىم.

- جە، جەي عوي، اۋىل تاماعىن قانشالىق ساعىنعانىڭدى تۇسىنەمىن. وسى قۇمداعى ساۋان اۋدانىنا قاراستى ءبىر اۋىلدىڭ پىسىرىپ بەرگەن جول ازىعى، - دەگەنىمدە ۇڭىلە قارادى دا ءبىر باۋىرساق الىپ اۋزىنا سالا تۇرەگەلدى. ءۇنسىز ەگىلە جىلادى سونسوڭ. تەرى بەشپەتىنىڭ ەتەگىنەن تارتىپ وتىرعىزا سويلەدىم. - تۇسىنەمىن، قارىنداس، جاس-شاعىڭداعى ءوز ءۇيىڭنىڭ، اتا-اناڭنىڭ پىسىراتىن تاعامى ەسىڭە ءتۇسىپ جىلادىڭ! تاكلاماكان قۇمىندا جۇرگەنىمدە وسى تاعامداردى ويلاپ، مەن دە تالاي جىلاعانمىن!..

وسى سوزگە كەلگەنىمدە مەنىڭ دە كوزىمنەن جاس پارلاپ، سويلەي الماي قالىپ ەدىم. ۋىتتى كوزىنىڭ قيىعىمەن عانا قاراپ قويىپ، سەمىز جامباستى قولىنا الدى دا، اۋزىن تولتىرا جۇلىپ الىپ، جەي وتىرىپ جىلادى. بۇل قىلىعىنا مەن سولقىلداپ جىبەردىم دە، قۇلۋدان ساپتى اياعىنا سۋ قۇيىپ، الدىنا قويدىم.

ۇڭگىردىڭ اۋىز جاعىنان سىبدىر ەستىلدى. قولتىعىمداعى مىلتىقتى جۇلىپ الىپ ەدىم، ايەل تاعى دا شىر ەتە ءتۇستى دە، ىرشىپ تۇردى ورنىنان. تون ەتەگىنەن ۇستاي الىپ، ىمداپ كۇشتەپ ارەڭ وتىرعىزدىم. ەكى ادامنىڭ اياق دىبىسى جاقىنداپ كەلىپ توقتادى. «كەلىڭدەر!» دەگەن داۋىسىما قاپاس كۇلىپ جىبەرىپ شىعا كەلدى. ءدال وسى ايەلدىڭ كيىمىندەي ىڭعاي جەڭىل تەرى كيىنگەن اقساقالدى شالدى يتەرمەلەپ اكەلدى. قۇرىسىپ ايقىش-ۇيقىش ءاجىم باسقان ءجۇزىن بۇلكىلدەتە سالەم بەردى شال. ايەل وعان جالتاقتاي قارادى دا، جەڭىمەن دە، قولىمەن دە ءجۇزىن ءسۇرتىپ جىميىپ، جىلىۇشىراي قالدى. شالدىڭ تىزەسى قالتىراپ تۇرعانىن بايقاعان قاپاس سويلەدى وعان:

- قورىقپاڭىز، ۇلكەن كىسى، باعانا ايتقانمىن عوي، مەنىڭ ساپارلاسىم، بيعابىل دەگەن كىسى وسى. قاشقىندىعىن سىرتىنان بايقاتپاۋ ءۇشىن وسىلاي اسكەري تۇستەس كيىنگەن.

قاپاستىڭ داۋىسىن العاش ەستىگەنىمنەن-اق مىلتىقتى جانقالتاما سالىپ ۇلگەرگەنمىن.

- وتىرىڭىز، وتىرىڭىز! مىنا اۋىل تاعامىنان جەي وتىرپ سويلەسەلىك! ءبىر-بىرىمىزگە قاس قىلساق، وسى ءدام اتسىن، قورعانباڭىز! - دەدىم.

- سۋ، سۋ! - دەدى شال، ايەلگە قاراپ، ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قالدى. ايەل تەز تۇرەگەلىپ، شالدىڭ سىرتىنان وتە شىقتى دا ساپتى اياقتى تولتىرا سۋ قۇيىپ، الدىنا قويدى.

- باعانا سەن قۋعان ءىز وسى كىسىنىكى مە ەكەن؟ - سۇراي قارادىم قاپاسقا.

- يە، وسى كىسى ەكەن. سوڭىنان باسپالاپ بارىپ، ۇڭگىرىنەن تاپتىم. جاۋاپ بەرمەي كوپ اۋرەلەدى. اۋىل توناعان قاراقشىلاردى كورمەگەنى انىق ەكەن. جاڭا عانا سەندىم ول سوزىنە. بۇل كىسىنى ايداپ كەلە جاتقانىمدا كۇنباتىس جاقتاعى بيىك توبەگە اتتى ادام شىعىپ، تىماعىن بۇلعالاقتاتۋىنان ءتۇسىندىم: قاراقشىلاردى كۇنباتىس جاققا ءبولىنىپ كەتكەندەر تاۋىپتى. توناپ كەتكەن مال-مۇلكىن قولعا تۇسىرگەن سياقتى. اۋىلداستارىن تۇپ-تۋرا اۋىلعا قايتۋدى يشارالادى!

- اببالە، ولاي بولسا، باسقا الاڭدايتىن ءىسىمىز قالمادى! بۇگىن وسىندا تۇنەپ كەتەلىك. ات جايىلىمىنا تابىلمايتىن سونى جىرا ەكەن! - دەدىم.

ەكەۋمىزدىڭ ءسوزىمىزدى ەلەڭ قاعىپ تىڭداعان ەكى تاعى ءبىر-بىرىنەن كوز الماي قاراستى. ايەلدىڭ بىلىنەر-بىلىنبەس قانا باس شايقاۋىنان، شالعا شىنىڭدى ايتپا دەگەندەي ىم بايقادىم. ساپتىاياقتان سۋ ىشكەن قاپاس شالدى تاماققا قۋزادى. سۋىق سۋدى كەزەكتەسە ۇرتتاپ وتىرىپ تاماقتاندىق. ماۋزىدۇڭنىڭ وتكەن كۇز باسىندا ولگەنىن ايتىپ ەدىم. ءتىلسىز ايەل شاق ەتە ءتۇستى ماعان قاراپ. ەكى قولىنداعى ون ساۋساعىن جۇمىپ-جازىپ ءبىر نەشە رەت كورسەتتى دە، اسپانعا قاراپ باسىن شايقادى. «ماڭگى جاسايدى» دەگەنى ەكەنىن ءتۇسىنىپ قارقىلداپ كۇلدىم.

- ساياسي جاقتان قاتەلەسەمىن دەپ بىزدەن قورىقپاي-اق قويىڭدار! - دەدىم دە قاشان ولگەنىن، ورنىنا حۋاگوپىڭ دەگەننىڭ وتىرعانىن، ۇكىمەتتىڭ بۇرىنعى باسكەسەر قىتىمىرلىقتان جۋاسىپ قالعانىن ايقىنداپ قىسقاشا سويلەپ بەردىم.

ايەل شالعا قاراپ، باسىن تاعى ءبىر شايقاپ قالدى. «بۇعان سەنبە» دەپ وتىرعانداي.

- ءجا، مىنا قارىنداس ءسىزدىڭ نەڭىز بولادى؟ - دەپ سۇراعانىمدا:

- مەنىڭ بالام! - دەدى شال بوگەلمەي.

- كۇيەۋ بالاڭىز قايدا؟

- جوق، ءالى تۇرمىستانباعان بالا.

ايەلدىڭ يشاراسى بويىنشا وتىرىك ايتىپ وتىرعانداي سەزىپ، شالدان «قىزىنىڭ» سۋ قايناتىپ بەرۋىن ءوتىندىم. ەكەۋى ءبىر-بىرىنە قاراسا قالدى دا ايەل باسىن تاعى شايقاي تۇرەگەلىپ، باقىرى مەن قۇلۋىن الا جونەلدى. ەت قويماسىنان ءوتىپ، بوس ۇڭگىرگە بارىپ كىرگەنىن بايقادىم. وندا دا وشاق بار سياقتى.

- اناۋ بوس ۇڭگىردە وشاقتارىڭىز بار ما ەدى؟

- يە، ۇلكەن وشاعى سونىڭ ۇستىندە، - دەدى شال. ايەلدىڭ سوڭىنان جەتىپ بارسام، بوس ۇڭگىردىڭ ارعى قالتارىس بوساعاسىنان ءبىر ۇڭگىر اشىلىپ، سوعان كىرىپ كەتىپتى. بۇل شەبەرلىككە ىشتەي تاڭدانا كەلىپ، شالدىڭ قاسىنا قايتا وتىرا سۇرادىم:

- بۇل، ءالى تۇرمىستانباعان بالاڭىز بولسا، نەلىكتەن  بىرگە تۇرماي، ەكەۋىڭىز ەكى جاقتاعى يەن ۇڭگىرلەردە جاسايسىزدار؟ مۇنىڭىز وتىرىك بولىپ قالدى-اۋ، اقساقال! - كۇلىپ جىبەرىپ جالعاستىردىم ءسوزىمدى. - اللا اتىنا انت ەتەيىن، سىزدەرگە قاستىق-زيانكەستىك ىستەمەيمىز، راسىن سويلەڭىز. شىن احۋالىڭىزدى ايتساڭىز، قولىمىزدان كەلىسىنشە كومەكتەسىپ كەتەمىز. ەگەر جاسىرىپ، ءبىزدى كۇمانداندىرساڭىز، ماڭايداعى اۋىلداردان سۇراستىرۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. ولاي بولعاندا مىنا جاسىرىن تۇراقتارىڭىز ەلگە اشكەرەلەنىپ قالادى. ءسويتىپ، جاسىرساڭىز-اق مىنا تاڭعاجايىپ تۇرمىستارىڭىزعا زيان جەتكەلى تۇر، بىلمەگەن ۋ ىشەدى عوي، انىعىن ۇقتىرىڭىز بىزگە.

- شىراعىم، مەن، 52-ءشى جىلى ەلۋ-الپىس قانا قوي-ەشكىم بار، مالشى ەدىم، - دەپ باستادى شال ءوز اڭگىمەسىن. قوبىق اۋدانىنا قاراستى، بالاسىز، جارىمجان ايەلى بار، ەكى باستى عانا شارۋا ەكەن. كوپ بالالى ءىنىسىنىڭ ءبىر ۇلىن اسىراپ الىپتى دا، مالىنا قاراتىپ، ءوزى اڭشىلىق ىستەپتى. سونى كورگەن ۇكىمەت، مالاي ىستەتكەن مال يەسى - «پومەششيك» دەگەن پرينتسيپىنە سيعىزىپ جازالاپ، وڭتۇستىككە ايداتىپ جىبەرگەن ەكەن. «كەڭشىلىك ەتتىك» دەپ جارىم جىلدان سوڭ قايتارىپتى ءوزىن. (بۇل، ۋاڭجىننىڭ قاتە ساياساتىن تۇزەتۋ ءۇشىن شيجۇشىننىڭ جاساعان كەڭشىلىگى ەكەنىن ەسىمە ءتۇسىردىم.) اۋىلىنا قايتىپ كەلسە، ءۇيى جوق. اۋرۋ ايەلى «پومەششيكتىڭ حانىمى» دەگەن قالپاقپەن كۇرەسكە تارتىلىپ، قيناۋدا ءولىپتى. ءۇي مۇلكىن بەلسەندى بادىراقتارعا تاراتىپ بەرىپ، از عانا مالىن ۇكىمەتتىڭ ءوزى جيىپ العان كورىنەدى. ناقاقتان مۇنشالىق ويراندالعانى باسىنا سيماي جۇرگەنىندە ايەلىن ۇرىپ ولتىرگەن قاندىقول جەندەت وڭاشا كەزدەسە قالىپتى ءبىر كۇنى. شوقپارمەن ۇرىپ اتتان قۇلاتىپتى دا، باس سالىپ باۋىزداپ ءولتىرىپتى. ونىڭ اتىن قوسارلانىپ الا جونەلىپتى ءسويتىپ. سوۆەت وداعىنا ءوتىپ كەتىپ سىڭە المايتىندىعىن ەستىگەنى بويىنشا وسى قۇمدا قاڭعىپ ءجۇرىپ اتتارىن ءولتىرىپتى دە، بۇرىن ءوزى كورىپ جۇرگەن وسى ۇڭگىردى تاۋىپ ورنىعىپ، قاقپانشىلىعىمەن اڭ اۋلاپ كۇنەلتە بەرىپتى.

ءوزىن ىزدەۋشى-ىزشىلەردەن قاۋىپتەنگەن سايىن بۇل تۇراعىن بالتالاپ تەسەلەپ ءجۇرىپ تەرەڭدەتىپ تۇزەپ، ارت جاعىنان جاسىرىن ەسىك، دالدالى قۋىستار شىعارىپ الىپتى.

1962 جىلى تۋىسقاندارى تۇگەلىمەن قازاقستانعا قاشقاندا ولاردان مۇلدە بەيحابار قالعان ەكەن. ارتىنان ىزدەپ شەكاراعا ەكى رەت بارىپ، وتە الماي سوڭعى رەتىندە ۇستالىپ قالىپتى. قىتاي اسكەرلەرى مىلجالاپ-مىلجالاپ اكەلىپ، بەڭتۋاننىڭ ءبىر مايدانىنا تۇرمەلەگەن ەكەن. قانشا جاتقانىن ءوزى بىلمەيدى. ەسىنە كەلگەن سوڭ ەسسىز ەسىرىككە اينالعان بولىپ، بۇرىندى-سوڭدى ىستەگەن قىلمىستارىنان دا، ءتىپتى، وسكەن اۋدان-رايوندارىنان دا دەرەك تاپتىرماي قويىپتى. ايتەۋىر، ساۋاننىڭ شايا دۇيىنە ايدالاتىن بولعانىن ەستىپ، تاعى قاشىپتى دا، وسى ۇڭگىرىن قايتا تاۋىپتى. «توپىراعىم وسى ۇڭگىردەن بۇيىرعان سياقتى عوي!» دەپ كەڭكىلدەپ جىلادى شال. سول سوققىدان سىنعان قولىنىڭ قيسىق بىتكەن شىنتاعىن، شودىرايىپ بىتكەن يىعىن كورسەتتى، وڭ جاق قابىرعاسىندا دا ەكى-ءۇش بۋىنتاق بار ەكەن. تەرىدەن باسقا ىشكيىمنەن ەشتەڭەسى جوق ەكەندىگىن، شەشىنىپ سىنىقتارىن كورسەتكەندە ءبىلدىم.

- مىنا قىزىڭىزدىڭ كيىمى دە وسىلاي ما؟ - دەپ سۇراعانىمدا اڭگىمەلەدى ونىڭ جايىن. - بالام دەپ ونىڭ كوز الدىندا ايتقانىم بولماسا، بۇل بالا ەكەۋمىز ءالى دە تولىق تانىسپايمىز، - دەپ كۇرسىندى شال. - ءوزىنىڭ قايسى اۋداننان ەكەندىگىن دە بىلدىرگىسى كەلمەيدى. ءتىلى بولماعان سوڭ قۋزامايمىن. مەن 67-ءشى جىلى كۇزدە ءار جەرگە قۇرعان قاقپاندارىمدى شولىپ جۇرگەنىمدە، ءبىر ۇزىن ەتەكتى ايەلدىڭ قۇمنان قاراڭداپ، ارەڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقانىن كورىپ، الدىنان توسىپ جاتىپ ۇستادىم. جايىر جاقتان كەلە جاتقانداي كورىنىپ ەدى. ونداعى بارلىق كيىمى دە، ءوڭ-ءمۇسىنى دە، قانشالىق جۇدەسە دە، جاڭا ءوسپىرىم عانا قىز ەكەندىگىن ايقىنداعان بولاتىن. تارتقان كۇيىگى مەن ىڭعاي تەرى كيگەن مىنا تۇرمىسى ءوڭىن الىپ، تەز قارتايتىپ جىبەردى! - دەپ ءبىر كىدىرگەن شال جالعاستىرا بەردى اڭگىمەسىن.

بۇل ەكەۋى اكە-بالا بولىپ بىرگە كۇن كورىپ جۇرگەلى ون جىلعا جۋىقتاپ قالىپتى. شال قىزدىڭ اتى-ءجونىن راسىندا دا بىلمەيدى ەكەن. باسىنان كەشكەن وقيعانى ىم-يشارامەن سۇراپ ءجۇرىپ، ارەڭ ءتۇسنىپتى: مالدى-اۋقاتتى ءبىر اتا-انانىڭ الپەشتەپ جۇرگەن جالعىز قىزى سياقتى. بىراق، وقۋ جاسىنا جەتكەن شاعىندا قالپاقتى باي شارۋانىڭ قىزى بولعان سوڭ وقۋعا كىرە الماي، ساۋاتسىز قالىپتى. اكەسىنە كيگىزىلگەن ناقاق قالپاقتىڭ كۇيىگىنەن شەشەسى بۇرىنىراق ولگەن ەكەن. مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ الدىنداعى ءبىر قىرعىندا (شالدىڭ مەجەلەپ ايتىپ وتىرعان قىرعىنى - «سوتسياليستىك تاربيە» ناۋقانى بولسا كەرەك) اكەسى اتىلۋ جازاسىنا ۇكىم قىلىنعان ەكەن. ءوز تىرشىلىگىنىڭ جالعىز عانا تىرەگى بولىپ كەلگەن اكە، مايدانعا شىعارىلىپ اتىلعاندا، كورىپ تۇرعان جالعىز قىز شىرقىراپ باقىرا جونەلىپتى. مۇلدە ناقاق اتىلعاندىعىن، «كەرى توڭكەرىسشى ەمەس» ەكەندىگىن جيىلعان حالىققا جار سالىپ جاريالاي بەرىپتى. جەندەتتەر قىزدىڭ اۋزىن تۇمشالاپ، قولعا الىپ قورقىتىپ بىرقانشا كۇن قاماپتى. مىلتىق دۇمىمەن سوققىلاپ، «ەگەر ەكىنشى رەت مۇنداي كەرى توڭكەرىستىك ۇران كوتەرسەڭ، ءوزىڭ دە اتىلاسىڭ!» دەپ كەسەتىپ شىعارعان ەكەن. قىز شىعا سالا «ماۋزىدۇڭنىڭ قانى دا وسىلاي توگىلسىن، جوعالسىن!» دەپ ۇرانداي قاشىپتى. ەسىرىپ جىندانعان قىز، قۋعىنشىلارعا جەتكىزبەي، اداستىرىپ كەتىپتى.

جاناشىر ادامدار ونى جاسىرىپ، تاماقتاندىرىپ، مۇنداي اشىق ۇران شاقىرسا ۇكىمەت ءوزىن دە ۇستاپ اتىپ تاستايتىندىعىن تۇسىندىرسە، اقىلعا كونگەن بولىپ باس يزەپ شىعادى ەكەن دە، تاعى دا ءبىر كوشەگە شىعا كەلىپ، اكەسىنىڭ مۇلدە ناقاق اتىلعاندىعىن ايقايلاپ سويلەيدى ەكەن. تاعى دا ۇرانداپ جىبەرىپ قاشادى ەكەن سونسوڭ...

وزىنە جاناشىعانسىپ جۇرەتىن بىرەۋ (ساقشى جاعىنان قاتتى تەكسەرىلىپ قورقىپ، قىزدى ۇستاپ بەرۋگە مىندەتتەلگەن ادام سياقتى.) ىمىرت تۇسە كوشەدەن كەزدەسە قالىپتى ءبىر كۇنى. تاماقتاندىرۋ سىلتاۋىمەن قولىنان تارتىپ اپارىپ، كوشە مۇيىسىندە تۇرعان ماسكالى، كوز اينەكتى ەكى جەندەتكە ۇستاتا قويىپتى. ەكەۋى قىزدىڭ اۋزىن تىعىنداپ بايلاپ موتوتسيكلمەن الا جونەلىپتى د،ە بەلگىسىز ءبىر جەرگە اپارىپ ءتىلىن كەسىپ، دارىلەپ قانىن تيىپ قويا بەرىپتى.

مۇلدە سورلانعان قىز ءار ادامنىڭ الدىنا بارىپ ءبىر شۇلدىرلەپ جىلاپ ءجۇرىپ، ءسوزىن ەشكىمگە ۇقتىرا الماعان سوڭ بەت الدىنا قاڭعىپ كەتە بەرىپتى. قۇمداعى اڭشىعا كەزدەسىپتى ءسويتىپ.

مەنىڭ مىلتىعىمدى كورگەن سايىن شىر ەتە تۇسەتىن سەبەبىن دە، سارى كيىمدەردەن بەزەر بولعان مىنەزىن دە اڭشى شالدىڭ وسى ايتقان اڭگىمەسىنەن ءتۇسىندىم: اكەسىن اتقان مىلتىق، سول قاندى مايداندا ەسىنەن اداستىرعان ۇرەيلى قورقىنىشتى ەلەستەتەدى دە، وزىنە جاقسىلىق ىستەپ جۇرگەن «جاقسى» ادامنىڭ جەندەتكە ۇستاپ بەرگەندىگى، جان-جۇيەسىنە بۇكىل ادامزات دۇنيەسىن جيرەنىشتى جىرتقىش ەتىپ ورناتقان ءتارىزدى.

قىز باستاپقى بىرەر جىلدا وسى قامقور اڭشىدان دا بىرنەشە رەت قاشىپتى. بۇل قۇمنان جول تاۋىپ شىعا الماي شولدەن ولەتىندىگىن بىلەتىن شال سۋ تولتىرعان قۇلۋىن ارقالاي ءجۇرىپ ىزدەپ، بىرنەشە رەت ولگەلى جاتقان جەرىنەن تاۋىپ قۇتقارىپتى. ءسويتىپ، جاس جان ءوزىنىڭ اكە-شەشەسىندەي بىردەن-ءبىر جانكۇيەرى وسى جابايى شال عانا ەكەندىگىن ءىس جۇزىنەن ءتۇسىنىپ جەتكەن سياقتى. ەس جيىپ، اڭشىلىعىنا كومەكتەسىپ بىرگە شىعاتىن، جىرتىلعان تەرى بەشپەت-شالبارىن جاماپ بەرەتىن، ءتىپتى اڭ تەرىلەرىن يلەۋدى شالدىڭ وزىنەن ۇيرەنىپ الىپ، جاڭادان كيىم تىگىپ تە بەرەتىن بولىپتى.

- ال، وسىنداي جانكۇيەر «اكەلى-بالالى» ادامدار بولا تۇرا نەلىكتەن ايىرىلىسىپ، ەكەۋىڭ ەكى جاقتاعى ۇڭگىرگە ءبولىنىپ كەتتىڭدەر؟ - دەپ سۇرادىم مەن. - جالعىزدىق دەگەن مىناداي يەن قۇمدا سىزگە دە، اسىرەسە قىزعا اسا قيىن توزاق ەمەس پە؟

- دۇرىس ايتاسىڭ شىراعىم، ادام بالاسىنىڭ باسىنا تۇسپەسىن. قۇدايدىڭ دا بۇدان قيىن توزاعى جوق شىعار! سويتسە دە جالعىزدىققا ۇيرەنىپ جابايىلاسىپ كەتكەن ادام، تىرشىلىك دۇنيە قىزىعىنان كۇدەر ۇزگەندە جالعىزدىق - تىنىشتىقتان باسقانى ىزدەمەي مە ەكەن دەپ قالدىم. ءبىزدى وسىنداي حالگە ءتۇسىرىپ قويعان ادامزات قانا دەپ ەسەپتەيتىن سياقتىمىز. قىزىم ءدال وسىلاي، كەيدە مەنەن دە قاستاندىق كورىپ قالاتىنداي سەكەم الىپ، قاۋىپتەنە قالاتىندىعىن بايقايمىن. بىراق، وعان كىنا تاققىم كەلمەيدى. ويتەتىنى، دۇنيەگە العاش كوز اشقاننان-اق اكەسى تاپ جاۋى اتالىپ، باسقا ادامدار جاعىنان تەپەرىش كورىپ، تاياق جەپ كەلگەن عوي. ال، قالپاقتىلاردىڭ باسقالارمەن تاتۋ بايلانىسى شەكتەلگەن. ادامداردىڭ بۇرىنعى سالتىن بۇل قىز بىلمەيدى. بۇل دۇنيەدە ءبىرىن-ءبىرى اڭدىماي، تەپە-تەڭ، تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرەتىن ادامدار دا بولاتىندىعىن كورمەگەن. ىڭعاي اڭدىسىپ، بىرىنەن-ءبىرى قورقىپ، قالتىراپ-ساقتانىپ جۇرەتىن جاتباۋىرلاردى عانا بىلەدى. جيىن بولسا-اق اكەسى جۇلمالانادى. «سەنەن باسقا كىم باعادى مەنى، اكە، سەن ولمەشى!» دەپ قولتىعىنا تىعىلىپ جۇرگەن اكەنىڭ قانى، سول جۇلمالاپ جۇرگەن سىپىرا تاسباۋىر جاعىنان قالاي توگىلگەنىن كورگەن وسىنداي قىز ادامزاتتان نە وپا كۇتپەك! - دەپ اۋىر كۇرسىندى شال. بۇل قيسىننان شالدىڭ اقىل-ويى تولىق ادام ەكەندىگىن ءبىلدىم. سولاي بولسا دا، ءبىر جاقتىلى پىكىر تولىق سەندىرە المادى مەنى.

- ءسويتىپ، وسى يەن قۇمداعى ەكەۋىڭىزدىڭ ءبولىنىپ تۇرۋلارىڭىزعا سەبەپ بولعان قايسىنىڭىز؟

- وسى مىلقاۋ قىزىمنىڭ شۇلدىرلەپ-شاڭگىرلەپ بولسا دا بىرگە تۇرىپ، بىرگە ءجۇرۋىن بۇكىل دۇنيەنىڭ بازارىنداي كورەتىن بولىپ قالعامىن عوي مەن.  ءبىر كۇنى قىزىم ماعان ىلەسىپ بارىپ، اناۋ جاقتاعى تاعى ءبىر اپانىمدى كورگەن سوڭ-اق، ونداعى تەسەم مەن كۇرەگىمدى الىپ سونى جوندەۋگە كىرىستى. ار جاعىنداعى قاقپاندارىمدى كورىپ قايتۋعا ءوزىم جالعىز كەتتىم. قايتىپ كەلسەم، تەرلەپ-تەپشىپ، ۇڭگىردى نەداۋىر تەرەڭدەتىپ قويىپتى. جالت قاراپ، مەنىڭ اياعىمدى قۇشا جىعىلدى.

«وسى ۇڭگىردى تۇزەپ، ءوزىم جالعىز تۇرايىن!» دەپ جالىنعانىن ءتۇسىندىم. ال، ول شاقتا مىنا ۇڭگىردىڭ بارلىق جۇمىسى بىتكەن، دايىن، جانە ماڭايىنا ءىزى تۇسپەيتىن، قاتەرسىز. ءبىر قاۋىپ سەزىلە قالسا تىعىلاتىن قۋىستارى دا، قاشىپ قۇتىلاتىن ارتقى اۋزى دا بار، وزىمشە ەڭ كەمەلدى پانامىز بولاتىن. قىزىمدى اياۋشىلىقپەن وسى تاڭداۋلى پانانى سوعان بەرىپ، ول ۇڭگىردى تولىقتاپ تۇزەپ الۋعا ءوزىم قالدىم. ايىرىلىپ تۇرۋعا جوعارىدا ايتقانىمنان باسقا سەبەپتى الىگە دەيىن تابا الماي ءجۇرمىن. مەنەن جيرەنگەندىكتەن، ءيا، قورىققاندىقتان ايىرىلدى دەيىن دەسەم، اۋىق-اۋىق ءوزى بارىپ كيىمىمدى جاماپ، سۋىمدى اكەلىپ، ارقامدى ىسقىلاپ جۋىپ، اكەسىندەي ايمالاپ-ەركەلەپ قايتادى. قاقپان كورۋگە، ولاردى قايتا قۇرىپ قايتۋعا، قاقپان الىپ قاشقان اڭدى ىزدەسۋگە ۇنەمى مەنىمەن بىرگە شىعادى. بۇگىن دە ءبىر قاقپانىمىزدى جوعالتىپ، ىزدەپ جۇرگەنىمىزدە، ءوز ءىزىمىز سىزدەردىڭ كوزگە ءتۇسىپ ۇستالىپ وتىرمىز.

- «ۇلى سوزدە ۇيات جوق قوي»، اقساقال، ءوزىنىڭ اكەسىندەي كورىپ جۇرگەنىندە، الدەقانداي ءبىر ەركەكتىك كورسەتىپ، شوشىندىرىپ قويعان جوقسىز با؟ - دەپ كۇلە سۇرادىم مەن.

- استاعىپىراللا، شىراعىم، ويدەمە! - قارت ماعان ەندى شوشىنا قارادى. - قايدان كەلسە دە ولگەندە كورگەن جالعىز بالام بولىپ وزدەسىپ قالعانىندا وعان باسقاشا ءناپسى كوزىمەن قاراسام، نە بولعانىم، و دۇنيەگە كوك ەسەك بولىپ بارماقپىن با!

- جاسىڭىز نەشەدە؟

- بيىل ەلۋجەتىدەمىن. جانە جاسىمنان كورگەن ازابىم، سوققى، تەپكى، قايعى-قاسىرەت ەڭسەمدى ەرتە باسىپ قالعان. اسىرەسە، بالام بولىپ قالعان سوڭ... ايەلدەنۋگە قايتىپ بەتتەرسىڭ!

شالدىڭ اسا مومىن ەكەندىگىن ءتۇسىندىم. راقىمسىز تاعدىر بۇل بەيشارانى تىرشىلىك ۇمىتتەن دە ەرتە ايىرىپ، كوڭىلىن مۇلدە ءوشىرىپ تاستاعان. مۇنداي حالدەگى مومىن شال ەندى كوپ جاساي المايدى. بۇل ولسە، ەندى يەن قۇمدا جالعىز قالعان سورلى قىز، قىرشىن قالپىندا ولەدى عوي! مۇنان سوڭعى قايتادان تابىلمايتىن جالعىزدان-جالعىز تىرەگىنىڭ تۇنەك قاراڭعى كوڭىلىنە شىراق جاعىپ كورەيىن دەگەنگە كەلدىم.

- قويىڭىز، اقساقال بۇل الدانۋدى، بۇلاي جەكە تۇرىپ، ماعىناسىز ولە سالماڭدار! - دەپ باستادىم ءسوزدى. - بۇل قىز، بالام دەگەنىڭمەن وزدەسپەيدى، بالا بولا المايدى سىزگە. جاس شاماسى وتىزعا ەركىن جەتە قويماسا دا، قازىر ەلۋدەن اسقان ءوزىڭىز قۇرالپى اق بۋرىل كەمپىر بولىپ قالىپتى. ەندى سىزدەن باسقا سىرالعى ەركەك تاۋىپ تۇرمىستى بولۋ قاسيەتىنەن ايىرىلعان، ادامزاتتان بەزگەن، كوڭىلى سەمگەن، جۇرەگى سونگەن ايەل، مۇنداي دارا تىرشىلىكپەن ەندى كوپ ءومىر كەشىرە المايدى. بالام بولىپ قالسىن دەپ ءجۇرىپ، ءتىپتى ەرتە ايىرىلىپ قالاسىز! ال، ءسىز دە يەن ۇڭگىردەگى مىنا توزاقتا جاساي بەرە المايسىز! ومىردەن زەرىگىپ، قۋ تومارعا اينالىپ بارادى ەكەنسىز. ءتىلى بولماسا دا اقىل جاعىنان كامەلەتكە كەلىپ بولعان بۇل قىزدىڭ كوڭىلىندە قازىر سىزدەن باسقا ەشقانداي ءۇمىت جوق. سوندىقتان ەكەۋىڭىزدەن جاقىن ادام جوق. باعانا ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىزدى كورە سالا بوي تۇزەۋگە تالپىنىپ، ءجۇزىن ءسۇرتىپ، جىلى شىرايعا كەلە قالعانى سونىڭ عالاماتى. ال، جەكە اپاندا بولۋدى تالاپ ەتكەنى - ايەلدىك سىپايىلىقتىڭ، ۇياتتىڭ مۇقتاجىنان بولعان. ءسىزدى ءوز اكەسىندەي كورسە، ايىرىلماي بىرگە تۇرا بەرمەس  پە ەدى! اپانىڭا ءجيى بارىپ، كىرىڭدى جۋىپ، ارقاڭدى سيپالاپ تۇراتىنى، ءسىزدى وياتىپ، ەر-ايەلدىك تۇرمىستا بولعىسى كەلگەنى. ەكەۋىڭىز نەكەلەنسەڭىز، ونىڭ اكە ءولىمى جونىندەگى كۇيىگىن جەڭىلدەتىپ، بوي جازدىرىپ، قاسىرەتتەن سەرگىتەدى. ءسىز دە جاڭا ءبىر تۇرمىستىق كۇيگە كەلىپ، جاڭا ۇمىتكە-جىگەرگە يە بولاسىز. قۇداي بەرسە، بالالى دا بولاسىزدار. ەلۋبەك، ءتىپتى، الپىسباي، جەتپىسباي دەيتىن كىسىلەر، سىزدەيلەردىڭ ۇرپاعى ەمەس پە! ءسويتىپ ەكەۋىڭىزدىڭ دە ولمەي جاساي بەرگىلەرىڭىز كەلەتىن بولادى. جاڭا تىرشىلىككە بوي ۇراتىن، جاساراتىن بولاسىزدار. ءدال وسى كەشتە ەكەۋىڭىزدىڭ نەكەڭىزدى قيىپ كەتپەسەك، شىنىمدى ايتايىن، مىنا جابايى حال-جاعدايلارىڭىزدان ءبىز دە الاڭداپ، جارىم كوڭىل بولىپ كەتەتىن سياقتىمىز. ءسىز باستاپ، نەكەلەنۋ ىقىلاسىڭىزدى ءبىلدىرىڭىز وعان!

ايەل، سۋ قايناتقان باقىرىن كوتەرە كەلىپ، جالتاقتاي قارادى ەكەۋمىزگە. شال تومەن قاراپ تۇقىرىپ الىپ ەدى. شالىم جىلاپ وتىر ما دەگەندەي ايەل ۇڭىلە قاراعاندا، جىمىڭ ەتە ءتۇستى «قۋ» شال.

قاپاس اتتاردىڭ قاسىنا كەتكەن بولاتىن. ايەل ەت قويعان مىنا قۋىسقا كەلىپ، مەنىڭ كەيىنگى ءسوزىمدى ەستىپ العان سياقتى. باقىردى قويا سالىپ، كيىمسىماعىن تۇزەگەندەي بولدى. ءبىر تىزەلەپ قانا وتىرا قالدى سونسوڭ. ساپتى اياققا قايناقسۋ قۇيدى دا، الدىما قويدى. ىزعارسىز، جىلى شىرايمەن قارادى ماعان. تەرى داستارقانعا وراپ اكەلگەن اڭ ەتىن جايدى. مەن قورجىننان ەت پەن باۋىرساق الىپ، سول داستارقانىنا توكتىم. قاپاس كەلىپ، مەنىڭ قاسىما وتىرىسىمەن، «قۇداي قوسقان ءۇي يەلەرىنە وزدەرىنىڭ ماعان سەزدىرگەن تالاپتارى بويىنشا» نەكە قياتىنىمدى جاريالادىم. شالعا ىم قاعىپ، سەرىگىنە تىزەلەسە وتىرۋدى بۇيىرىپ ەدىم. جىميا سىرىلىپ كەلىپ وتىرا قالعانىندا، قىز ءسال عانا قىمتىرىلىپ، تۇقىردى. ساپتىاياقتاعى سۋعا تۇز سالىپ، دۇعا وقىعان بەينەمەن اۋزىمدى جىبىرلاتا ءتۇستىم دە، الدىمەن شالدان سۇرادىم:

- ءسىز، مىنا گۇلايىمدى شىن ىقىلاسىڭىزبەن قابىل الدىڭىز با؟

- بۇدان باسقا جاناشىرىم بار ما! - دەپ تومەن قاراپ مىڭگىرلەدى شال.

- مۇنىڭىز شاريعات جولىندا جاۋاپ بولمايدى، انىقتاپ ايتىڭىز، سۇيەسىز بە، سۇيمەيسىز بە؟

- سۇيەمىن، ءتىپتى... سۇيەمىن!

قىز، بەتىن باسا قالدى. مەن ەندى وزىنەن رازىلىق سۇراعانىمدا، ىركىلمەي يەك قاعىپ تۇقىردى.

تاعى دا دۇعا وقىعان بولدىم. قول جايعانىما قاپاس باستاپ ەكەۋى دە قول جايىپ، اللاھۋ اكبار ايتىپ بەت سيپاعانىمدا ەكەۋى دە بەت سيپادى. تۇقىرىپ وتىرىپ قالعان ەكەۋىنە ساپتىاياقتى «نەكە سۋىن» ۇسىندىم. شال ءبىر ۇرتتاپ الىپ، قىزعا ۇسىندى. قىز وعان كوز استىمەن كۇلىمسىرەي قاراپ قويىپ، ەكى قولىمەن الدى دا، ءۇش رەت ۇرتتاپ، قاپاستىڭ الدىنا قويدى. نەكەلەسۋلەرىنە كۋالىك ەتۋ بەلگىسىمەن ەكەۋمىز دە ۇرتتادىق. ءتۇرى مەن ۇلكەن-كىشىلىگى ۇقساس ەكى باۋىرساق الدىم دا ەكەۋىنە ۇستاتتىم.

- وسى باۋىرساقتاي تەڭدىك-ۇقساستىقپەن تاتۋ-ءتاتتى ءومىر كەشىرىڭدەر! - دەپ باستاپ، اقىل ايتا وتىرىپ، بىرگە تاماقتاندىق. «قىزعا» قويدىڭ ءتوسىن، «جىگىتكە» اسىقتى جىلىك ۇستاتقانىمدا، ەكى «جابايى» ءبىر-بىرىنە كۇلە قاراسىپ قابىلدادى. ءبىرىنشى رەت ەستىگەنى بولسا كەرەك، قىزدىڭ جاعىمدى-قۋانىشتى كۇلكىسىنە شالى دا تاڭىرقاعانداي جىميا قاراپ قالىپتى...

قاپاس ەكەۋمىز اتتارىمىزدى كۇزەتە جاتاتىندىعىمىزدى ايتىپ، سىرتقا شىقپاق بولىپ ەدىك، شال بىزگە باس يزەپ راحمەت ايتىپ، سىرتقا بىرگە بەتتەدى. ىدىس-اياقتارىن ورىن-ورنىنا قويعان ايەل، تاۋشاداعى شىراعىنا توڭماي سالدى دا، قۇلۋىن الا شىقتى بىزبەن بىرگە. اپان اۋزىنان ەڭبەكتەپ شىعىسىمىزبەن قۇلۋدى شال الىپ سۋعا كەتتى دە، ايەل جار ۇستىنە كيىكشە ىرشىپ شىعىپ، جان-جاعىن بارلادى. كورىنبەي ارى كەتتى سونسوڭ. دۇزگە بارعان سياقتى. ءبىز ات قاسىنا بارىپ، ىشىگىمىزبەن قيسايدىق.

شال قۇدىقتان سۋ الىپ قايتقاندا، ايەل جاردان تىك ىرشىپ ءتۇستى.

- ابايلاپ، ساتىلاپ تۇسسەڭشى! - دەپ كۇبىرلەدى شالى. - اياعىڭ وقىس بولماسىن! - قۇلۋدى ايەلى الىپ ۇڭگىرگە كىرىپ كەتتى دە، شالى ءبىر كەتىكپەن دۇزگە بارىپ قايتتى. جىڭعىل شىرپىسىمەن ۇڭگىر اۋزىنان ءىز وشىرە كىردى.

- كاسىپتىك قاشقىننىڭ داعدىسىن قاراشى! -قاپاس كۇلە كۇبىرلەدى. - قايراتى قايتپاعان، ءالى ورتا جاستاعى كىسى كورىنەدى، ءتىپ-تىك جۇرەدى ەكەن. ال، الىگە دەيىن وسى قارتايعان قىزدى زارىقتىرىپ قويعان نەتكەن نىساپتى ادام!

- كوڭىلى ءولىپ قالعان ادام عوي، مىنا قىز ەندى باپتايدى بىراق، مۇنى تىرىلتۋگە ۋاقىت كەرەك شىعار. بۇل جايىن دا ءبىلىپ شىعايىن! - ىشىكتى تاستاي سالىپ كۇلە تۇرەگەلدىم. ەپتەپ باسىپ بارىپ كىردىم ۇڭگىرگە.

نەكەلى بولعانىنا رازى ايەل، ساكىدەگى تەرى توسەنىشى مەن جاستىعىن كەڭىتىپ سالىپ، كورپەگە ارنالعان قۇراما، مول تەرىسىن اياق جاعىنا دايىنداپ قويعان ەكەن. بەرگى جاعىندا تەرىس قاراپ جالاڭاش وتىرعان شالىنىڭ ارقاسىنان سۋ قۇيىپ جۋىندىرىپ بولا بەرگەنىندە كىرىپپىن. تومەنگى بوس ۇڭگىردىڭ اۋزىن دالدالانىپ وتىرا قالدىم. عاۋراتىن قولىمەن باسىپ تەرىس قاراعان بەتى توسەككە ىرشىپ بارىپ بۇك تۇسكەن كۇيەۋىن تەرى كورپەسىمەن جابا قويدى كەلىنشەك. ءوزى قايتا كەلىپ باسى مەن اياعىن جۋدى دا بەشپەت-شالبارىن شەشپەي بەتىن باسىپ، توسەك الدىندا تۇرىپ قالدى.

- ەندى ءبىر-بىرىمىزدەن ۇيالماي-اق قويالىقشى! - شالى سول تەرىس قاراپ جاتقان قالپىندا كۇبىرلەدى. ءوزى دە ۇيالىپ جاتقانداي، ىشكيىمسىز كەلىنشەگىن ۇيالماي شەشىنىپ جاتسىن دەگەندەي باسىن دا بۇركەپ الدى دا، قولىن سوزىپ، بەشپەت ەتەگىنەن تارتىپ قويدى. - مۇنان سوڭ الگى اۋليەنىڭ كۇلايىم دەپ اتاعانى بويىنشا ءوزىڭدى «كۇلاي» اتايىنشى، جانىم، ۇيالماي-اق قوي ەندى! قۇداي قوستى، بىرگە جاتامىز، شەشىنە عوي ەندى!

ايەل شىراقتى وشىرە سالىپ شەشىندى دە، كورپەگە كىردى. مەن سىبدىرسىز بارىپ، ءدال قاستارىنداعى ەت قويماسىنىڭ اۋزىنا وتىردىم. شالى بەرى قاراپ قۇشاقتاي الدى بىلەم. ايەل قىتىعى كەلگەندەي سىقىلىقتاپ كۇلدى.

- مەنىڭ كۇلايىم، جانىم، كۇلكىڭنەن اينالدىم! -ەمىرەنە ءتۇستى ەركەگى. قىز سالدەن سوڭ شيق-شيق كۇلە بۇلقىندى. - دىرىلدەيسىڭ عوي، پەرىشتەم-اۋ، توڭدىڭ با؟ قورىقپا مەنەن، قورىقپا! - قاپسىرا تارتىپ قۇشقانداي بولدى ەرى. - مىنە وسىلاي جاتامىز مۇنان سوڭ، نەسى بار ەكەن؟ قۇداي قوسقان سوڭ بار دەنەمىز قوسىلسىن!

جىم بولا قالدى ەكەۋى. ايەل دە قۇشاقتاپ، ارقاسىن سيپالاعانداي، شالدى ءتىپتى ەمىرەندىردى.

- پو-پو-پو، شىركىن-اي، شىركىن-اي! ايەل كورمەگەنىمە كوپ زامان بولىپ ەدى، كۇنىم-كۇنىم! ەسىمە قايداعىنى ءتۇسىردىڭ عوي، پو-پو-پو! ومىردەن ءۇمىتىم ءۇزىلىپ بولعاندا قايتا جانعان شىراعىم بولارسىڭ، كۇنىم! باقىتىم بولارسىڭ! - دەپ سايرادى شال. ايەل دە ەرىپ، قولتىعىنا كىرىگە تۇسكەندەي، تۇنشىعا، ءجيى الدى دەمىن.

ىلە-شالا سەرپىلىپ قۇتىلماق بولعانداي توسىن قارسىلىق قيمىلعا كەلە قالدى قىز: «ءۇي-ءۇي-ءۇي!» دەگەنى عانا انىق، بىردەمە دەپ قىنجىلا شۇلدىرەپ جىبەرىپ تىندى. شال قاھارعا كەلگەندەي قاتتى القىنا جونەلدى. جارىسا القىندى ەكەۋى.

سىلق-سىلق كۇلگەنىنەن ءبىلدىم، قاپاس تا كەلىپ، ارت جاعىمداعى وتىن قويماسىنىڭ اۋزىندا وتىر ەكەن. شالدىڭ ءسوزى ەستىلدى ازدان سوڭ:

- مەن بۇرىنعى مارقۇم ايەلىمە تىم از جولىققانمىن. اڭعا قۇمار ەدىم. كوبىرەك جولاۋشىلاپ كەتە بەرىپپىن. كەيىنىرەك، ايەلىم ءبىر تۇسىك تاستادى دا، سونان سوڭ-اق سارعايىپ، ارىقتاي بەردى. ءبىر تەرى ءبىر سۇيەك، اۋرۋشاڭ بولىپ كەتكەن سوڭ ءتىپتى ايايتىن بولدىم... ەندىگى بارلىق قىزىقتايتىنىم، كۇنىم، جانسەرىگىم، قورعايتىنىم، ءوزىڭ عاناسىڭ! تىرىلىگىمدە... تىرىلىگىمدە تابانىڭا قادالاتىن تىكەنگە ماڭدايىمدى توسىپ وتەرمىن. ال ەندى ءوزىم دە قايتا جاسارارمىن-اق! اناۋ قويماداعى تەرىلەر مەن بوكەن ءمۇيىزىن بازارعا ەپتەپ-ەپتەپ اپارىپ، اقشا تاۋىپ، كيىم-كەشەك، استىق اكەلۋدىڭ قامىن ىستەيىن!...

كۇلايى بازارعا بارۋ ىسىنە قارسىلىق بىلدىرگەندەي، ەڭكىلدەپ شۇلدىرەي قالدى. سول پالەلى جاققا - ادامدار اراسىنا شالىن جىبەرگىسى كەلمەي جاتقانىن مەن دە ۇقتىم. «قاۋىپتەنبە جانىم، ۇستالىپ قالمايتىن جاعدايدا عانا، ۇلكەن ساقتىقپەن بارىپ تۇرامىن، الدىمەن سەنى كيىندىرەمىن. قايتسەم سەنىڭ تۇرمىسىڭ جاقساراتىندىعىن بىلەمىن! - دەپ تاسقىندى شال. -انداي-مۇندايىمىز تولىقتانعان سوڭ ادام اۋلايتىن جاققا بارماي-اق قويارمىز!

ايمالاسقان سىبدىرلارى ەستىلە كەلە ىرگە جاقتاعى پالەسى تاعى دا كوتەرىلىسكە اتتانعانداي بولدى. بۇل جولى ىرقىنا قارسىلىقسىز كوندى كۇلاي...

قاپاس ەكەۋمىز، جەر ويىلىپ كەتپەسىن دەگەندەي ەپتەپ باسىپ سىرتقا شىققان سوڭ كۇلىستىك. ۇڭگىر اۋزىنداعى مول جىڭعىلدان مەن دە شىرپى الىپ، ءىزىمىزدى مايقانداي قايتتىم.

- كۇندەرى ءبىتىپ قالعان ەكى تاعىنىڭ دوقتىرى راسىندا دا ءسىز بولعاندىعىڭىزدى مويىندادىم! - دەپ كۇلدى قاپاس. - جىندىمدى تاپسام، مەن دە وسىلاي ەمدەيمىن عوي تەگى، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا...

- ءۇي، اقىرىن كۇل، انا ەكەۋىن شوشىتىپ، كۇيىتىن قايىرىپ تاستارسىڭ! قاپيا عوي سەنى كورىسىمەن-اق جازىلادى!

- ايتپاقتايىن مىنا شال، قوبىق مالشىلارىنىڭ قىستاۋلىق قۇمىن تولىق بىلەدى ەكەن. جولدا كەلە جاتىپ سۇراعانىمدا ەندىگى جولىمدى ايقىنداپ ۇقتىردى. ءبىر دوڭگە شىعىپ، تۇسىن كورسەتتى. مەنىڭ ەندىگى جولىم جاقىن سياقتى.

تاڭەرتەڭ كۇن شىعا وياندىق. بوران توقتاپتى. ات سۋعاراتىن استاۋ مەن باقىردى شال اكەلىپ قاسىمىزعا قويىپ، ءوزى جار ۇستىنە شىعىپ قاراۋىلداپ تۇر ەكەن.

اتتاردى سۋعارىپ، قايتادان وتقا قويعانىمىزدا كەلىنشەك شىعىپ، جاس بالاشا جۇگىرىپ كەلدى قاسىما. جۇمساق تەرىدەن تاۋىرىرەك تىگىلگەن جاڭا كيىمدەرىن كيىپ شىعىپتى. ۇيگە كىرىپ شاي ىشىڭىزدەر دەگەندەي ىمدادى. ەركەلەي قارادى ماعان. تىرشىلىك وتى قيىقشا قارا كوزىنەن جارقىراي قالىپتى. تاپ-تازا جۋىنىپ العان ەكەن. كەشەگى قاتپارلى قارا قوشقىل جۇزىنە قان جۇگىرىپ، جىلى قىزعىلت شىرايلى جاپ-جاس اجار بايقاتتى. قولىنان ۇستاي الىپ، ارقاسىنان قاقتىم. ناقتىلى كۇلاپاراعا ۇقساپ تىگىلگەن جاڭا باس كيىمىن الىپ، قىرىقتىقپەن قىرقىلعان بۋرىل شاشىنا قارادىم.

- جىلى سۋمەن ءار كۇنى جۋىپ تۇرساڭ تەز وسەدى. ساعان ەندى بۇرىم قاجەت! - دەگەنىمدە باسىن يزەپ-يزەپ قالىپ جەتەكتەدى «ۇيىنە» قاراي.

- ەندىگى ەڭ جاقىنىمىز، سەن ەكەۋىڭ بولدىڭدار! - دەي ءتۇستى شال جىراعا. - جەڭگەڭنىڭ شىرايىنان بايقاعان شىعارسىڭ. بۇگىنشە ايال بولىپ، جاس ەت جەپ، سورپالانىپ الىپ جۇرىڭدەر!.. قۇداي بەرسە، بۇگىن قاقپاندارىمىزدىڭ بىرىنە بوكەن دە تۇسكەن شىعار. تۇسپەسە ءبىر قويمامىزدا دايىنى بار. ەكى جۇبىن، ەكەۋىڭنىڭ قانجىعاڭا بايلايمىن! - ۇڭگىرىنە ەڭبەكتەپ كىرىپ، تورىنە دەيىن ەڭكەڭدەي ەرىپ، ساڭعىرلاپ باردى.

كەشەگىدەي قۇر جەر ەمەس، استىمىزعا تەرىلەرىنەن توسەپ، تەرى داستارقاندارىن جاساپ قويىپتى.

- بىزگە بەرمەك جولدىعىڭىزدى وسى قارىنداسىمنىڭ كيىم-كەشەگىنە، ايەلدىك مۇلكىن تولىقتاۋعا جۇمساڭىز! -دەدىم مەن. -بۇل بالا جاسىنان سورلانىپ وسكەن، شەكسىز كەمتىلگەن، قاسىرەتى زور بالا عوي، مۇنى ەرەكشە، ءتىپتى ەرەكشە كۇتىڭىز! - دەگەنىمدە كۇلاي، كوز جاسىن ءبىر ىرشىتىپ الىپ جىميدى. قارىنداسىمنىڭ ءوزىنىڭ دە اشۋ-ىزانى، كونە قاسىرەتتى مۇلدە تاستاۋىن، مىنا جالعىز قامقورىمەن اسا تاتۋ بولۋىن، ەرلى-زايىپتى ادامزاتتىڭ «باقىت» دەپ تىلەيتىنى تاتۋ ماحابباتتا عانا ەكەندىگىن ايتقانىمدا كۇلاي تاعى دا يزەكتەدى. الدىمىزعا ۇلكەن ساپتىاياقپەن شاي شوپتەن قايناتقان شاي قۇيىپ، باسىن شايقاي جىميدى.

- ۇقتىڭىز با، ءدال قازىر نەگە مۇقتاج بولا قالعانىن؟ - دەپ شالعا قارادىم.

- تۇسىنەمىن، تۇسىنەمىن شىراقتارىم، امان بولساق ءبارى دە تەز تولىقتانادى ەندى! - دەپ ول يزەكتەدى. قاقتاپ پىسىرعان ەتتەرىنەن جەي وتىرىپ، زاتتە جۇرەكتى ايەلدىڭ قاۋىپ-كۇدىگىن جويۋ ءۇشىن قازىرگى قوعام جونىنەن تۇسىنىك سويلەدىم سونسوڭ: ەندى بۇل ەكەۋىن ىزدەپ، قاتەر توندىرەتىن ەشكىم جوق ەكەندىگىن ۇقتىرىپ، جالعىز-اق وزدەرىنە بۇرىن قاس قىلعان جەندەتتەر كەزىگە قالسا، وزدەرىن تانىتپاي وتە بەرۋلەرىن تاپسىردىم. ولار ءوز قىلمىستارىن جاسىرىپ كەتۋ ءۇشىن، ەگەر كورىپ تاني قالسا ءالى دە جاسىرىن قاستىق ويلاۋى مۇمكىن عوي. قازىرگى حالىق بۇرىنعى ءبىز كورگەندەگىدەي الدانعان قالپىندا ەمەس، تەگىس ويانىپ، كىمنىڭ قاس، كىمنىڭ دوس-ءوز ادامى ەكەندىگىن ءبىلىپ بولعان جايلارىن، بۇرىنعى تانىس-بىلىستەرىنىڭ قۇشاق جايا قارسى الاتىندىعىن، ءوزىم كورىپ كەلە جاتقان باۋىرمالدىق-قامقورلىقتاردى مىسال ەتىپ سويلەپ بەردىم. ەكى «جابايى» تاڭدانىسا تىڭداپ، ۇلكەن اۋىرتپالىقتان جەڭىلدەگەندەي كۇرسىنىستى. تەرى ساتىپ الاتىن دۇكەن، قازىر، كوممۋنا ورتالىعى بولعان قىستاقتاردا دا بار ەكەندىگىن ايتىپ، بىراق، بوكەن مۇيىزدەرى مەن تەرىسىن ول جەرگە كورسەتپەي، ايىرىم ادامدارعا ساۋدا جولىمەن جاسىرىن ساتۋدىڭ ءادىسىن تۇسىندىردىك. وسى قۇمدا ادام سياقتى كيىنىپ، تۇرمىستارىن ادام قالپىنا كەلتىرىپ العان سوڭ الدىمەن كۇلايدىڭ اۋىلىنا كوشىپ بارىپ ورنالاسۋدىڭ قاۋىپسىز ەكەندىگىن ايتتىم. شال قازاقستانعا ءوتىپ كەتكەن تۋىستارىنىڭ اتى-جوندەرىن، بۇرىنعى مەكەنىن داپتەرىمە جازدىرىپ، سالەم ايتتى. كۇلاي قورجىنىمنىڭ بوساعان باسىن اڭ ەتىمەن تولتىرىپ قويىپتى.

قاپاس ەكەۋمىز شالدىڭ جول كورسەتۋىمەن سول جىرادان ساسكەدە ايىرىلىسىپ، ەكى جاققا اتتاندىق.

تاقىر كەرىشتى جازىقتىڭ كۇنباتىس جاق شەتىنە جەتىپ، ءبىر قۇم جوتاعا جاياۋلاپ شىقتىم. قاشقىنعا اسا قولايلى وسى جىرانىڭ ورنىن ەسكە ساقتاۋ ءۇشىن، ماڭايىن تۇگەل بارلاپ، بەلگىلەپ العىم كەلدى. كوز جەتەر جەرى داپتەرىمە سىزىلىپ تا ورنادى. الگى قوساقتالعان قوس تاعى قاقپاندارىن كورۋگە شىققان ەكەن. ءبىر-بىرىنە تىعىلىسا سۇيەنىپ، ءجيى توقتاپ قۇشاقتاسىپ، قول سىلتەي ىمداسىپ سويلەسىپ بارادى. وزدەرىن توزاقتاي قيناپ كەلگەن يەن قۇم بۇگىن سايران باقشاسىنا اينالعانداي. جابايىلىقتان ادام قالپىنا كەلتىرىپ ،ولگەن جۇرەكتەرىن ەركىن قۇستاي سامعاتقان مىنا ماحابباتتارىنا قىزىعا قاراپ كۇرسىندىم دە، اسىعا جونەلدىم اتىما ءمىنىپ. مەنىڭ سۇيىكتى، ۇزاق ساعىنىشتى، كوكەيكەستى ماحابباتىم ءالى الىستا عوي!...

ادىلەتتى تەرگەۋشىم، بۇرىنعى بۇزىق زاماننىڭ جاۋىزدارى «باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق» دەپتى عوي. ياپىراي نەتكەن «تەجەۋسىز كەتكەن كەرى توڭكەرىسشىلدىك» دەسەڭىزشى! سول «ازعىندىق» ەرەجەلەرىمەن سوتتى دا شەكتەپ، ولسە دە ايتارىن ايتىپ ولەدى ەكەن. سوتتارى «شىرىكتەسىپ» كەتكەن عوي. ادىلەتىسىز شەكتەلىپ، سول داۋگەر كەرى توڭكەرىسشىلەردىڭ پىكىرلەرىن دە شىمىرىكپەي تىڭدايدى ەكەن. ۇكىمگە قارسى داۋ باستاي بەرگەندەرىندە-اق سىزدەرشە باس سالىپ، تىلدەرىن كەسە سالسا، كوسەمدەرى مەن زاڭدارىنا كىر جۇعار ما ەدى! پاناسىز قالعان جاپ-جاس قىزدىڭ شىرىلداعان دارمەنسىز ءۇنىن دە شىعارماي ءوشىرىپ، اپپاق، ءپاپ-پاك بولىپ وتىرا قالۋدى بىردەن-ءبىر كوممۋنيزمشى سىزدەردەن ۇيرەنبەي، ادامزات قىلمىستان تازارا قويماس!

ال، سىزدەردىڭ وسىنشالىق عىلىمي ادىلەتتەرىڭىزدەن تاربيە الىپ، ادامزات قوعامىنان بەزىپ كەتكەن سول جابايىلاردى ادام قاتارىنا قايتا شاقىرىپ جۇرگەن مەنىڭ كەرى توڭكەرىستىك قىلمىسىم ءۇشىن قاي مۇشەدەن كەسىپ تاستاساڭىزدار راۋا بولار ەكەن؟

(جالعاسى بار)

«Abai.kz»