استانادا شوشقا تۇماۋىنىڭ تابىلۋى كوپشىلىكتى دۇرلىكتىرگەنى راس. بۇل دەرت قازاقستاندىقتارعا قانشالىقتى قاۋىپتى؟ ىندەت قالاي تاراپ، ودان قالاي ساقتانامىز؟ «ايقىن» گازەتىنىڭ ساۋالدارىنا رەسپۋبليكالىق سەس-ءتىڭ باس دارىگەرى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك كەڭەس وسپانوۆ جاۋاپ بەرەدى.

- شوشقا تۇماۋىن بىرەۋلەر الەمدى شارپىعان قاتەرلى دەرت ساناسا، باسقالار ونىڭ شىنايى قاۋپىنەن گورى ونى ۋشىقتىرۋ، كوپىرتۋ، قۇر اڭگىمە باسىم دەيدى. ءسىز نە ويلايسىز؟

- بىرىنشىدەن، شوشقا تۇماۋى - بۇرىن كەزدەسپەگەن، جاڭادان پايدا بولعان ۆيرۋس. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، بۇرىن اۋرۋ تاراۋى ءۇشىن 6 اي كەرەك بولسا، ناۋرىز ايىندا عانا پايدا بولعان ىندەت 1 جارىم ايدىڭ ىشىندە بۇكىل دۇنيەجۇزىن شارلاپ شىقتى. قازىردىڭ وزىندە 143 مىڭ ادام وسى دەرتتى جۇقتىرسا، ونىڭ 800 مىڭى قايتىس بولدى. وسىنىڭ ءوزى اۋرۋدىڭ قاۋىپتى ەكەندىگىن كورسەتپەي مە؟ وعان قوسا بۇل اۋرۋعا قاتىستى جاعداي كۇز بەن قىستا وتە قيىنداي تۇسپەك.

- نەگە؟

سەبەبى اۋرۋ ءبىر ورگانيزمنەن ەكىنشىسىنە وتكەن سايىن الدەنىپ، ۆيرۋس كۇشەيىپ الادى. كۇز بەن قىستا ۆيرۋستىڭ تارالۋىنا مۇمكىندىك زور.

استانادا شوشقا تۇماۋىنىڭ تابىلۋى كوپشىلىكتى دۇرلىكتىرگەنى راس. بۇل دەرت قازاقستاندىقتارعا قانشالىقتى قاۋىپتى؟ ىندەت قالاي تاراپ، ودان قالاي ساقتانامىز؟ «ايقىن» گازەتىنىڭ ساۋالدارىنا رەسپۋبليكالىق سەس-ءتىڭ باس دارىگەرى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك كەڭەس وسپانوۆ جاۋاپ بەرەدى.

- شوشقا تۇماۋىن بىرەۋلەر الەمدى شارپىعان قاتەرلى دەرت ساناسا، باسقالار ونىڭ شىنايى قاۋپىنەن گورى ونى ۋشىقتىرۋ، كوپىرتۋ، قۇر اڭگىمە باسىم دەيدى. ءسىز نە ويلايسىز؟

- بىرىنشىدەن، شوشقا تۇماۋى - بۇرىن كەزدەسپەگەن، جاڭادان پايدا بولعان ۆيرۋس. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، بۇرىن اۋرۋ تاراۋى ءۇشىن 6 اي كەرەك بولسا، ناۋرىز ايىندا عانا پايدا بولعان ىندەت 1 جارىم ايدىڭ ىشىندە بۇكىل دۇنيەجۇزىن شارلاپ شىقتى. قازىردىڭ وزىندە 143 مىڭ ادام وسى دەرتتى جۇقتىرسا، ونىڭ 800 مىڭى قايتىس بولدى. وسىنىڭ ءوزى اۋرۋدىڭ قاۋىپتى ەكەندىگىن كورسەتپەي مە؟ وعان قوسا بۇل اۋرۋعا قاتىستى جاعداي كۇز بەن قىستا وتە قيىنداي تۇسپەك.

- نەگە؟

سەبەبى اۋرۋ ءبىر ورگانيزمنەن ەكىنشىسىنە وتكەن سايىن الدەنىپ، ۆيرۋس كۇشەيىپ الادى. كۇز بەن قىستا ۆيرۋستىڭ تارالۋىنا مۇمكىندىك زور.

- شوشقا تۇماۋى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قانشالىقتى كەڭ تارالۋى مۇمكىن؟
- ازىرگە اۋرۋدىڭ تارالۋ قاۋپى جوعارى ەمەس. سەبەبى ناۋقاستاردىڭ ءبارى ەلگە كەلىسىمەن جىلدام انىقتالىپ، تىركەلدى. ولار ۇكىمەت بىرنەشە جىل بۇرىن الىپ قويعان شۆەيتسارلىق ءتamىflu دەگەن ءدارىنى قابىلداپ جاتىر. ەگەر اۋرۋ جۇقتىرعاندار دارىگەرلەردىڭ ايتقاندارىن مۇلتىكسىز ورىنداپ، ۇيلەرىندە وتىرىپ، 7 كۇنگە دەيىن ءبارى جاقسى بولىپ كەتسە، اۋرۋ ونشا تاراي قويمايدى. دەگەنمەن قازىرگى زاماندا جۇرت ۇشاقپەن ۇشادى. انگليادا جۇرگەن وقۋشىلار ءبىر تاۋلىك ىشىندە ۆيرۋستى استاناعا الىپ كەلدى عوي. اۋرۋ وسىلاي جىلدام تاراپ جاتىر.

- جاڭا دەرتتىڭ بەتىن الۋعا قانشالىقتى دايىنسىزدار؟ ماماندار بار ما؟ ءدارى-دارمەك جەتكىلىكتى مە؟

- بۇل اۋرۋدىڭ كەلەتىنىن بىلگەنبىز. شوشقا تۇماۋى تۋرالى سىبىس العاش شىققان كەزدەن باستاپ-اق ماماندارىمىزدى وقىتتىق. ولارعا رەسەيدەن، اقش-تان كەلگەن ماماندار ءدارىس بەردى. سوندىقتان دا ءبىز اۋرۋ ەلگە جەتكەننەن كەيىن 6-7 ساعاتتىڭ ىشىندە ونى دەرەۋ انىقتادىق.
- قالاي بولعاندا دا، ەندى دەرت قازاقستاندا تىركەلدى. ەندىگى قارەكەتتەرىڭىز قانداي بولماق؟

-       جان-جاققا تاعى حابار تاراتتىق. سەبەبى شەكارا - اشىق. ىندەت رەسەي جاقتان دا، بىشكەك جاقتان دا ەلگە ەنىپ كەتۋى مۇمكىن. جولداردا، تەمىرجولداردا، ۇشاقتاردا سانيتارلىق بەكەتتەر بەكىتىلدى. ەندى سونداعى ادامدار مۇقيات بولۋى ءتيىس. بىراق بۇل كەسەلدىڭ بەلگىلەرى 7 كۇنگە دەيىن بايقالماۋى مۇمكىن. سول كەزدە ناۋقاس ۇشىپ كەلسە، ونى قىزمەتكەرلەر اڭعارماي قالۋ قاۋپى بار.
قازىر تۋريستىك فيرمالارمەن، ۇشاقتاعى ستيۋاردەسسالارمەن جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. مىسالى، ستيۋرادەسسا ۇشاقتا ناۋقاستى بايقاسا، بىردەن بىزگە حابارلاپ قويۋى ءتيىس. ۇكىمەت تاپسىرماسى بويىنشا ارنايى جوسپار ازىرلەنىپ، ەگەر اۋرۋ اسقىنىپ كەتسە، قانداي شارا جاسايتىندىعىمىز، وعان قانشا قارجى ءبولىپ، ءدارى-دارمەك قورىن قالاي دايارلايتىندىعىمىز تالقىلانۋدا. قازىردىڭ وزىندە بىزدە ۆيرۋستى ەمدەيتىن 30 مىڭ دوزا ءدارى بار.
- ال ۆاكتسينا شە؟ تۇماۋدان قورعانۋ ءۇشىن الدىن الۋ شارالارى جوق پا؟
- ەلدىڭ كوبى: «ءدارى ءىشىپ، جازىلا سالامىز» دەپ سالعىرت قارايدى. بىراق شوشقا تۇماۋىنا ءالى ۆاكتسينا شىققان جوق. ارينە، دۇنيەجۇزى عالىمدارى ىزدەنىپ جاتىر. 3-4 ايدىڭ ىشىندە ۆاكتسينا جايى بەلگىلى بولاتىن شىعار. بىراق عالىمدار ونى تاۋىپ، ونى الەمگە تاراتقانشا ءبىراز ۋاقىت وتەدى... بولاشاقتا قازاقستاندىق عالىمداردىڭ دا ونداي دارمەك ويلاپ تاباتىندىعىنا سەنىمدىمىن. سەبەبى قۇس تۇماۋى شىققان كەزدە ونىڭ ۆاكتسيناسىن ءبىزدىڭ عالىمدار شىعاردى ەمەس پە؟!
- دەگەنمەن ءدال قازىر قاراپايىم جۇرتتىڭ قاتەرلى ىندەتتەن قورعانۋ امالدارى قانداي؟
- كۇندەلىكتى دەنساۋلىقتارىن كۇتكەن دۇرىس. دەنەشىنىقتىرۋمەن اينالىسىپ، جاقسى تاماق ءىشىپ، دۇرىس دەمالعان ءجون. مەنىڭشە، قازىر ورىنسىز شەتەلگە بارىپ، ساياحات جاساۋدىڭ قاجەتى جوق. اسىرەسە، اۋرۋ شىعىپ جاتقان ەلدەرگە بارعاندا اباي بولعاندارى ابزال. ەلىمىزدىڭ ءبىرتالاي جاقسى جەرلەرى، دەمالىس ورىندارى بار ەمەس پە؟!
- قازىر جاز كەزى. قالاي بولعاندا دا، شەتەلدە دەمالاتىن وتانداستارىمىز جەتكىلىكتى. ولارعا نە ايتار ەدىڭىز؟
- باراتىن ەلىندە قانداي اۋرۋ بارىن انىقتاپ العاندارى دۇرىس. دەنساۋلىقتارىن تۇزەۋدىڭ ورنىنا اۋرۋ «ساتىپ» السا، قالاي بولادى؟ ەگەر ءبىر تۇسىنىكسىز جاعداي بولسا، بىردەن حابارلاسسىن. شەتەلدە بولىپ كەلگەندەر سىرقاتتانسا، بىردەن دارىگەرگە بارىپ، اۋرۋىن انىقتاعانى ءلازىم. سونىمەن، تاعى ءبىر ەسكەرتەتىن جايت: كەيبىر ەلدەردە زەرتحانالىق قىزمەت دامىماعاندىقتان، شوشقا تۇماۋىن انىقتاۋ مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى. سونىڭ سالدارىنان بۇل مەملەكەتتەردەگى ناۋقاستار ەسەپكە الىنباۋى ىقتيمال.
- شوشقا تۇماۋىن قانداي جولمەن جۇقتىرىپ الۋ مۇمكىن؟ ونىڭ العاشقى بەلگىلەرى قانداي؟
- اۋا ارقىلى تارالادى. تۇماۋ سياقتى. ناۋقاستىڭ دەنە قىزۋى كوتەرىلەدى. جوتەلەدى...
- قازىر ەلىمىزدە بۇل دەرتتى جۇقتىرىپ الۋعا بەيىم قانداي توپتاردى اتاي الار ەدىڭىز؟
- ازىرگە اۋرۋ جۇقتىرىپ كەلگەندەردىڭ وتباسى مۇشەلەرى، بىرگە وقىعان دوستارى. ولاردىڭ ءبارىن قازىر قاراپ، انىقتاپ جاتىرمىز. اۋرۋمەن بايلانىستى ادامدار بەتتەرىن تۇمشالاپ، بەتپەردە كيىپ ءجۇر.
- اۋرۋعا شالدىققانداردىڭ ەمدەلىپ، ايىعىپ كەتۋ مۇمكىندىگى قانداي؟
- بىرنەشە ايدىڭ ىشىندە الەمدە 800-دەي ناۋقاس وسى اۋرۋدان كوز جۇمعان. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى دەرەكتەرىنە قاراعاندا، كەيبىر ەلدەردە ەمدەلمەگەن ادامنىڭ وزىنەن-ءوزى وسى اۋرۋدان جازىلىپ كەتۋ فاكتىسى دە تىركەلگەن. بىراق دۇنيەجۇزى دارىگەرلەرى ونىڭ كۇز بەن قىستا جىلدام تاراپ كەتۋىنەن قاتتى قاۋىپتەنىپ وتىر.

-

ايجان كوشكەنوۆا

«ايقىن» گازەتى، 25.07.2009