وتكەن ءومىردىڭ ءبىر وقيعاسى ەدى. 1968 جىلى رەسەيدەن ورىس تىلىندە شىعاتىن «پيونەر» جۋرنالى جازۋشى ل.ۆورونكوۆانىڭ «وت - ءومىردىڭ ءىزى» («سلەد وگنەننوي جيزني») اتتى، بالالارعا ارنالعان رومانىن جاريالاي باستادى. جۋرنالدىڭ ءار سانىن اسىعا كۇتەتىنبىز. الەمدى جاۋلاپ، ۇلانعايىر مەملەكەت قۇرعان، اقىرىندا سكيفتەردى باعىندىرام دەپ كەلىپ ۇلى دالادا توميريس حانشانىڭ قولىنان قازا تاپقان پارسىنىڭ پاتشاسى كيردىڭ ءومىرى جايىنداعى ەسىمىز كەتە وقىعان بۇل قىزعىلىقتى رومان، شىندىعىندا تاريحتىڭ اكەسى بولىپ سانالاتىن گەرودوتتىڭ كىتابىنان الىنعان كوپ حيكايانىڭ ءبىرى عانا ەكەنىن ءبىز كەيىن، ەسەيگەندە بىلدىك. بالا ەدىك. تۋعانىنان ولگەنىنە دەيىنگى ومىرىنە كۋا بولعان ءبىز ءۇشىن كير پاتشا (ەسكى پارسى تىلىندە قۇرىش پاتشا) الەمدەگى ەڭ ۇلى تۇلعا بولاتىن. شاڭ جۋىتپايتىنبىز. ونىڭ جاۋى - بىزگە جاۋ، ونىڭ دوسى - بىزگە دوس، ىستەگەنىنىڭ بارلىعى دۇرىس بولاتىن. اقىرىندا ەسەيىپ ەرجەتە باستاپ، ءتۇرلى عىلىمدارمەن، تاريحپەن اينالىسىپ وڭ مەن سولىمىزدى تاني باستاعاندا سوناۋ ىقىلىم الىستا قالعان بالالىق شاقتان الىپ شىققان ەڭ اسقاق يدەالدار ءبىر-اق كۇندە كۇيرەگەن ەدى. جابايى جاۋ سانالعان سكيفتەر - ءوزىمىزدىڭ كونە بابالارىمىز ەكەنىنە، ال بالا جاسىمنان ەرلىگىنە، مەملەكەتتىك، ەلدىك ىستەرىنە ءسۇيسىنىپ كەلگەن كير پاتشا ءبىزدىڭ وتانىمىزدى، كىندىك قانىمىز تامعان قاسيەتتى توپىراعىمىزدى جاۋلاۋعا كەلگەن، ەشقانداي اياۋشىلىقتى بىلمەيتىن، بىتىسپەيتىن دۇشپان بولعانىنا كوزىم جەتكەن كۇنى مەنى ءبىر ۇرەي بيلەدى.

وتكەن ءومىردىڭ ءبىر وقيعاسى ەدى. 1968 جىلى رەسەيدەن ورىس تىلىندە شىعاتىن «پيونەر» جۋرنالى جازۋشى ل.ۆورونكوۆانىڭ «وت - ءومىردىڭ ءىزى» («سلەد وگنەننوي جيزني») اتتى، بالالارعا ارنالعان رومانىن جاريالاي باستادى. جۋرنالدىڭ ءار سانىن اسىعا كۇتەتىنبىز. الەمدى جاۋلاپ، ۇلانعايىر مەملەكەت قۇرعان، اقىرىندا سكيفتەردى باعىندىرام دەپ كەلىپ ۇلى دالادا توميريس حانشانىڭ قولىنان قازا تاپقان پارسىنىڭ پاتشاسى كيردىڭ ءومىرى جايىنداعى ەسىمىز كەتە وقىعان بۇل قىزعىلىقتى رومان، شىندىعىندا تاريحتىڭ اكەسى بولىپ سانالاتىن گەرودوتتىڭ كىتابىنان الىنعان كوپ حيكايانىڭ ءبىرى عانا ەكەنىن ءبىز كەيىن، ەسەيگەندە بىلدىك. بالا ەدىك. تۋعانىنان ولگەنىنە دەيىنگى ومىرىنە كۋا بولعان ءبىز ءۇشىن كير پاتشا (ەسكى پارسى تىلىندە قۇرىش پاتشا) الەمدەگى ەڭ ۇلى تۇلعا بولاتىن. شاڭ جۋىتپايتىنبىز. ونىڭ جاۋى - بىزگە جاۋ، ونىڭ دوسى - بىزگە دوس، ىستەگەنىنىڭ بارلىعى دۇرىس بولاتىن. اقىرىندا ەسەيىپ ەرجەتە باستاپ، ءتۇرلى عىلىمدارمەن، تاريحپەن اينالىسىپ وڭ مەن سولىمىزدى تاني باستاعاندا سوناۋ ىقىلىم الىستا قالعان بالالىق شاقتان الىپ شىققان ەڭ اسقاق يدەالدار ءبىر-اق كۇندە كۇيرەگەن ەدى. جابايى جاۋ سانالعان سكيفتەر - ءوزىمىزدىڭ كونە بابالارىمىز ەكەنىنە، ال بالا جاسىمنان ەرلىگىنە، مەملەكەتتىك، ەلدىك ىستەرىنە ءسۇيسىنىپ كەلگەن كير پاتشا ءبىزدىڭ وتانىمىزدى، كىندىك قانىمىز تامعان قاسيەتتى توپىراعىمىزدى جاۋلاۋعا كەلگەن، ەشقانداي اياۋشىلىقتى بىلمەيتىن، بىتىسپەيتىن دۇشپان بولعانىنا كوزىم جەتكەن كۇنى مەنى ءبىر ۇرەي بيلەدى. جو-جوق، بۇل ارۋاقتاردىڭ الدىنداعى ۇرەي ەمەس ەدى.

لەرمونتوۆ ءبىر ولەڭىندە ايتادى ەمەس پە، «مەن بۇعاۋدا ءوسىپ تەمىر توردا وتىرعان بۇركىتپىن» دەپ. توتاليتارلىق سيستەمادا تۋىپ، «سانانىڭ تەپكىسىندە»، ءبىر شىندىعى جوق وتىرىك تاريح اتموسفەراسىندا وسكەن سوۆەتتىك بالالارعا الدەبىر كىنا قويۋ، ايىپتاۋدىڭ ءوزى - ابەستىك. مەن «سوۆەتتىك تاريح» دەپ اتالاتىن عىلىمنىڭ قالىپتاستىرعان جالعان عالامىنىڭ ماسشتابىنان شوشىندىم. سىرتقى ءتۇرى شىن تاريحقا ۇقسايتىن، اتى شىققان اۆتوريتەتتەرگە سىلتەمەلەرى بار ۇلانعايىر جالعان حيكايا. تۇتاستاي حيكاياعا ەمەس، ونىڭ كەيبىر تۇستارىنا عانا كۇمان كەلتىرىپ كورىڭىز، سودان سوڭ نە بولاتىنىن كورەسىز. بەرىسى - قوعام تاراپىنان، عىلىمي اۋلەت، ارىپتەستەر تاراپىنان ايىپتالىپ، اتاق-ابىرويدان ايىرىلىپ جۇمىستان قۋىلاسىز. ارىسى - اباقتى مەن ءبىر ءتۇيىر قورعاسىن. بۇگىنگى قازاق ءبىزدىڭ بۇل ايتقانىمىزعا سەنبەۋى مۇمكىن. بىراق سوۆەت زامانىندا تاريح عىلىمىنىڭ سيقى وسىنداي بولاتىن. باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس، سەبەبى تاريح - يدەولوگيانىڭ ەڭ باستى قۇرالى. ادامداردىڭ بارلىعى بىردەي ويلايتىن، بىردەي ءتۇيسىنىپ-سەزىنەتىن كوممۋنيستىك قوعام قۇرۋ ءۇشىن، ادام ساناسىندا بيتتەي الالىق بولماۋ كەرەك. سول ءۇشىن حالىقتاردى ءوزىنىڭ تابيعي مەنتاليتەتىنەن، ۇلتتىق ساناسىنان ايىرادى، سول ءۇشىن اقىلدى، ءبىلىمدى، ءجون بىلەتىن ادامداردى جويادى. ورىستىڭ ءبىر فيلوسوفىنىڭ ايتقانى بار، «سوۆەت وداعىندا تاريح عىلىمى جوق. ءبىزدىڭ تاريح دەپ جۇرگەنىمىز - وتكەن زامانعا ساۋلەسىن تۇسىرگەن، وتكەن زامانعا توڭكەرىلگەن بۇگىنگى ساياسات» («ۆ سوۆەتسكوم سويۋزە نەت يستوريچەسكوي ناۋكي. ناشا يستوريا - ەتو ناشا پوليتيكا وپروكينۋتايا ۆ پروشلوە») دەپ. انىق ءسوز ساپتاسى ەسىمدە جوق، بىراق ماعىناسى تۋرا وسىنداي.

ارينە، تاريحي دەرەكتە كۇنا جوق. ەگەردە ول ادال تاريحشى كەلتىرگەن شىن دەرەك بولسا. تاريحي جادىگەردە كۇنا جوق. ەگەردە ول، الدەبىر ءامىرشىنىڭ، الدەبىر بيلەۋشى اۋلەتتىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ جازىلعان ەمەس، تەك قانا شىندىقتى تايانىش ەتكەن جادىگەر بولسا. تاريحتى بۇرمالايتىن، جالعان سويلەيتىن تاريحشى قازىر دە بار، بۇرىن دا بولعان. ءوزى كۋا بولعاندى ادال جازعان، بۇرىنعى تاريحتى اقيقات ەلەگىنەن وتكىزىپ قولدان كەلگەنشە شىندىقتى قالىپتاۋعا تىرىسقان ارلى، جاۋاپكەرشىلىكتى تاريحشى قازىر دە بار، بۇرىن دا بولعان. دەمەك، وتكەننىڭ ءبارى شىندىق ەمەس ەكەن. بارلىق ۋاقىتتاعىداي، ءدان مەنەن توپاننىڭ ارالاس بولاتىندىعىنداي اقيقات پەن جالعان ۇنەمى قاتار جۇرەدى ەكەن.

ەندى، قۇرمەتتى وقىرمان، وسى قاعيدالاردى ويعا الا وتىرىپ ءوزىم بۇكىل سانالى ومىرىمدە زەردەلەۋمەن وتكەن، الەمدىك عىلىمدا كير مەنەن ءتوميريستىڭ سوعىسى دەپ تاڭبالاناتىن، ال بىزشە، وسىدان ەكى جارىم مىڭ جىلداي بۇرىن ساحارادا بولىپ وتكەن ۇلى قانتوگىستى، ءبىزدىڭ قاسيەتتى تۇمار اجەمىزدىڭ قۇرىش پاتشا باستاعان كونە پارسىنىڭ باتىسقا، ءتۇن تۇبىنە جاساعان ۇلى جاۋگەرشىلىگىن توقتاتقان، وسىلايشا ماجۇسيلىكتە، جابايىلىقتا جاتقان ەۋروپا جۇرتشىلىعىن، قانشاما حالىقتى ءوز ەركىنەن، ءوز ارەكەتىنەن تىس قۇلدىقتان قۇتقارعان ۇلى كۇرەسىن شاما-شارقىمشا بايان ەتىپ بەرەيىن.

القيسسا، ەرتە-ەرتە زاماندا ميديا دەگەن ەلدە استياگ دەگەن پاتشا جاساپتى. ميديانىڭ استاناسى ەكباتان، الدەنەشە شاقىرىم بيىك دۋالمەن قورشالعان، دۋالدىڭ سىرتىن اينالدىرا قازىپ سۋ تولتىرعان تەرەڭ ورى بار، قامبالارىندا نەشە جىل جەسە تاۋسىلماس استىعى، قۇدىقتارى مەن كارىزدەرىندە نەشە جىل ىشسە تاۋسىلماس سۋى بار، الىنباس بەرىك قامال ەكەن.

قازىرگى تاريحقا سۇيەنسەك ورتا عاسىرلاردا ءامۋداريا مەن سىرداريانىڭ اراسى ماۋرەنناحر دەپ اتالعان ەكەن. پارسى مەن تۇرىكتىڭ ورتاق لەكسيكاسىندا «نەحير» - «وزەن» دەگەندى، ال «ماۋرەن» - «ەكى ارالىق» دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني، ماۋرەنناحر - ەكى وزەننىڭ اراسىنداعى جەردىڭ اتى. بىراق، ەرتە زاماندا مەسوپوتامياداعى تيگر جانە ەۆفرات وزەندەرىنىڭ اراسى دا ماۋرەنناحر دەپ اتالعان. كەيىننەن بۇل بۇكىل عاجام ولكەسىنىڭ ەكىنشى اتىنا اينالىپتى. مىنە، ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان ەكباتنا شاھارى وسى ابات ءوڭىردىڭ قولقا-جۇرەگىنە ورنالاسقان ەكەن. استياگتىڭ بالا كەزىندە بۇل ولكەنى كوشپەندى سكيفتەر جاۋلاپتى. سول كەزدەگى وتىرىقشى ەلدەردىڭ تاريحناماسىنداعى رەسمي ءداستۇر-سالت بويىنشا، كوشپەندىلەر ىقتى-جاردى تىڭدامايتىن جىرتقىش، سىرت كەلبەتى ادام دەمەسەڭ تابيعات قۇبىلىستارىنا ۇقساس مىلقاۋ كۇش بەينەسىندە كورىنەدى. استياگتىڭ اكەسى قياقسار پاتشا، ەلگە اۋىر سالماق بولعان كوشپەندىلەردەن قۇتىلۋدىڭ امالىن ويلايدى.

وسىلايشا كۇندەردىڭ كۇنىندە سكيفتەردى مول داستارحان جاساپ قوناققا شاقىرادى. قوناقتار تۇتاستاي قاقتالعان سيىر مەن قويدىڭ ەتىن وپىرىپ جەپ، شاراپتى ساباسىمەن توڭكەرىپ، اقىرىندا ماس بولىپ، ءار جەرگە قىلجيىپ ۇيىقتاپ قالادى. وسى كەزدە قياقساردىڭ دايىنداپ قويعان اسكەرلەرى كەلىپ ءولى ۇيقىدا جاتقان سكيفتەردى قىرىپ سالادى. راس-وتىرىگىن كىم بىلگەن، بىراق ەسكى جادىگەرلەر وسىلاي بايان ەتەدى.

اكەسىنىڭ تاعىن يەمدەنگەن استياگ ءبىر كۇنى ءتۇس كورەدى. تۇسىندە ءوزىنىڭ قىزى ماندانا توبەسى كوك تىرەگەن تەرەككە اينالىپتى. تەرەكتىڭ كولەنكەسى بۇكىل الەمدى جاۋىپتى. شوشىپ ويانعان استياگ كۇنى بويى قوبالجىپ جۇرەدى. كەلەسى ءتۇنى تاعى ءتۇس كورەدى. بۇل جولى پاتشانىڭ قىزى ۇشان دارياعا اينالىپتى، جايىلىپ بۇكىل دۇنيەنى الىپتى. ايقايلاپ شوشىپ ويانعان استياگ سارايعا دەرەۇ جۇلدىزشى عالىمدارىن، ءتۇس جوريتىن ساۇەگەيلەرىن الدىرادى، بولعان جايدى ايتادى. سوندا ساۇەگەيلەر اقىلداسا كەلە ايتىپتى، «ءسىزدىڭ باسىڭىزعا بۇلت ۇيىرىلگەن ەكەن، قىزىڭىز ماندانادان تۋعان جيەنىڭىز ءسىزدىڭ التىن تاعىڭىزدى الادى، جيحانگەر بولىپ اقىرىندا بۇكىل الەمدى جاۋلايدى» دەپ. ساۋەگەيلەر كەتىپ قالعاننان كەيىن پاتشانىڭ ءبىر اقىلشىسى ايتىپتى، قىزىڭىزدى قولىنان ەشتەڭە كەلمەيتىن ءبىر ەزگە بەرىڭىز، ار جاعىن كورە جاتارسىز دەپ.

قازىرگى يران، بۇرىنعى پارسى ول كەزدە ميديانىڭ قۇرامىندا وتىرعان انشان دەپ اتالاتىن شاعىن عانا ءۋالايات ەكەن. استياگ ويلاپ-ويلاپ قىزىن وسى انشانعا ءوزى بيلەۋشى ەتىپ تاعايىنداعان، ۇرىس-سوعىسقا جوق، مومىن كامبيز ەسىمدى ادامعا ۇزاتادى. كەيىننەن ماندانا ايى-كۇنى جەتىپ، بوسانىپ ۇل تۋعاندا، سول ۇلدى ۇرلاتىپ سارايعا الدىرادى. بالانىڭ جورگەگىن اشىپ كورگەن استياگ ءوزىنىڭ باس ءۋازىرى گارپاگتى شاقىرىپ الىپ، نارەستەنى سوعان تابىستاپ، تاۋعا اپارىپ ءولتىرىپ تاستا، تاعىلار جەپ كەتسىن دەپتى. گارپاگ، بارىنەن بەيحابار، ماڭدايى جارقىراپ كۇلىپ جاتقان نارەستەنى ولتىرۋگە قولى بارماي ءوزىنىڭ قويشىسى ميتريدات دەگەن ادامدى شاقىرىپ سونىڭ قولىنا تابىستايدى. ميتريدات بالانى ۇيىنە الىپ كەلگەندە، سول كۇنى ونىڭ ايەلى سپاكو دا بوسانىپتى. بالاسى ءولى تۋعان ەكەن، سول ءمايىتتى تاۋعا اپارىپ، كەيىننەن قول باسىنداي عانا قاڭقانى باس ۋازىرگە اكەلىپ بەرىپتى. گارپاگ بالانىڭ ولتىرىلگەنىنە پاتشاسىنىڭ كوزىن جەتكىزىپتى. سونىمەن استياگ كوڭىلى جايلانىپ تىنىش تاۋىپتى.

وسىلايشا قۇرىش ەسىمدى بالا تۋماي جاتىپ وسىنداي وتكەلەكتەردەن ءوتىپ تاعدىردىڭ قالاۋىمەن ءتىرى قالىپتى.

قۇرىش العىر، قاجىرلى بولىپ وسەدى. اكەسىنە ەرىپ پاتشانىڭ قويى مەن سيىرىن باعىپ ءجۇرىپ ات قۇلاعىندا وينايتىن شاباندوزعا اينالادى. بىردە بالالار پاتشا سايلاپ ويىن وينايدى. قۇرىشتى پاتشا قىلىپ تاعايىنداعان ەكەن، ول جارلىعىن ورىنداعىسى كەلمەگەن ءبىر بالانى قاتتى جازالاپتى. ول بايدىڭ بالاسى ەكەن، اكەسىنە جىلاپ بارىپتى. بىردەن-بىرگە كەتكەن داۋ-داماي اقىرىندا استياگ پاتشانىڭ الدىنا جەتىپتى. قۇرىشتى العاش كورگەندە، ونىڭ پاتشا تاعىندا وتىرعان وزىنەن اينىمايتىنىن كورىپ استياگ ايران-اسىر تاڭ قالعان دەسەدى. ميتريداتتى شاقىرتىپ الدىرىپ، «مىناداي بالا ساعان قايدان كەلدى» دەپ سۇراپتى. «ءوزىمنىڭ بالام» دەپتى ميتريدات. استياگ جەندەتتى شاقىرتىپ، مىنا قويشى شىنىن ايتسىن، ازاپتاڭدار دەيدى. اقىرىندا وتقا قىزدىرعان قانجارمەن جونىنان تاسپا تىلگەندە ميتريدات بارلىق شىندىقتى ايتىپتى.

استياگ پاتشا جيەنىنىڭ قۇرمەتىنە توي جاسايدى، كۇندىزگى تويعا قۇرىشپەن جاستى بالالاردى شاقىرادى. باس ءۋازىردىڭ بالاسى دا شاقىرىلعان ەكەن، بالا ۇيدەن شىعاردا ءبىر جاماندىقتى سەزگەندەي اكەسىنە قيماي-قيماي قاراپتى. گارپاگ، ويىندا ەشتەڭە جوق، «بارا عوي، قۇلىنىم، قۇربى-قۇرداستارىڭمەن كوڭىل كوتەرىپ قايت» دەپ بالاسىن شىعارىپ سالادى. بىراق، ءۋازىردىڭ بالاسى تويدان قايتپاي قالادى. قوبالجىعان گارپاگ كەشكە تويعا ءوزى بارادى. استياگ ۋازىرىنە نەشەتۇرلى ءدامدى تاباق-تاباق قىلىپ تارتقىزادى. ەڭ سوڭىندا «مەن ساعان بۇرىن جەپ كورمەگەن ءبىر تاماعىڭدى تاتىرايىن» دەپ قولىمەن بەلگى بەرەدى. داياشى گارپاگتىڭ الدىنا بەتىن جىبەكپەن جاپقان ءبىر كەرسەندى اكەپ قويادى. «اشىپ، ءدام تات» دەيدى استياگ. ءۋازىر كەرسەندى اشىپ، ىشىندە مۇشەلەنىپ بۇزىلعان ءوز بالاسىنىڭ ەتىن، ەتتىڭ ۇستىندە تۇرعان باستى كورەدى.

«بۇل ءامىرىمدى ورىنداماعان، مەنى الداعان ۋازىرگە عانا ەمەس، ماعان ارامدىق ىستەگەندەردىڭ بارلىعىنا مەنىڭ جاسايتىن سىيىم» دەگەن ەكەن استياگ. گارپاگ قاجىرلى ەر ەكەن. پاتشاسىنىڭ ىستەگەن سۇمدىعىنان كوزى قاراۋىتىپ، بۇكىل دۇنيەسى توڭكەرىلسە دە، ىشىندەگىسىن بىلدىرمەي، ورنىنان تۇرىپ ءيىلىپتى دە «كەشىرە كورىڭىز، ءامىرشىم، بۇل ماعان لايىقتى جازا» دەپتى. دەپتى دە كەرسەندى الىپ سارايدان شىعىپ جۇرە بەرىپتى. بالاسىن ارۋلاپ قويعاننان كەيىن، گارپاگ ەندى ىشىنە قان قاتىپ، پاتشادان قالاي كەك الۋدى عانا ويلاعان ەكەن. بىراق، سىرتقى تۇرىندە ەش وزگەرىس جوق، كۇندە سارايعا كەلىپ، پاتشاعا ادال قۇل بولىپ، مىندەتىن قالتقىسىز اتقارىپ جۇرە بەرىپتى.

استياگ ساۋەگەيلەرىن شاقىرتىپ، بولعان جايدى بايان ەتىپتى. ساۋەگەيلەرى ايتىپتى، «ءسىزدىڭ جيەنىڭىز ويىن كەزىندە ويناپ بولسا دا پاتشا تاعىنا وتىردى وسىمەن ارۋاقتاردان كەلگەن ايان ورىندالدى، ەندى قورىقپاي-اق قويىڭىز» دەپتى. استياگ كوڭىلى جايلانىپ، بالانى انشان ءۋالاياتىنا، اكەسى مەن شەشەسىنە اتتاندىرادى. ال ەندى ماتريدات پەن سپاكوننىڭ جايى نە بولىپتى؟ قۇرىش اتا-اناسىنىڭ قولىنا بارعاننان كەيىن، ءوزىن اجالدان الىپ قالعان، اسىراپ-جەتكىزگەن وسى ەكى ادامنىڭ تاعدىرى نە بولعانىن بىلمەك بولىپ، قولىنان كەلگەنشە تالاي رەت ىزدەۋ سالىپتى. بىراق، ولاردىڭ نە كۇيگە ۇشىراعانىن انىقتاي الماپتى. كەيىننەن ناعاشى اتاسىنىڭ استاناسىن الىپ تاعىنا وتىرعاننان كەيىن عانا شىندىققا جەتىپتى. استياگ پاتشا وسى قازىرگى امىرشىلەردەي-اق ەكەن. كەيىن جيەنىنىڭ توڭىرەگىندە ءتۇرلى قاڭقۋ اڭگىمە وربىمەس ءۇشىن ميتريدات پەن سپاكونى سارايعا الدىرىپ ازاپتاپ ءولتىرىپتى. ال، باقتاشىنىڭ كىشكەنتاي عانا قۇجىرا ءۇيى تىپ-تيپىل ورتەلىنىپتى. مىنە، پاتشانىڭ اۋلەتىنە جازاتايىم جۇعىسقان، ءتىپتى جاقسىلىق جاساعان ادامنىڭ ءوزى كوپ جاعدايدا وسىنداي كەپكە ۇشىراۋى مۇمكىن ەكەن.

قۇرىش ەسەيىپ ەرجەتەدى. مىنە، وسى كەزدە وعان ءبىر قۇپيا حات كەلەدى. حات يەسى باياعى ءۋازىر گارپاگ ەكەن. ول كەزدە دە ءۋالاياتتاردىڭ اراسىنداعى توراپ جولداردا كەدەن تۇرادى ەكەن، ارى-بەرى وتكەن ادامدى تەكسەرەتىن كۇزەتشىلەر بولادى ەكەن. گارپاگ كەۋدەدەگى باس كەتەتىن اسا قاتەرلى ىسكە بارعاندا، البەتتە، بارلىعىن ويلاستىرادى. حاتتى جابايى تاۋشان-قوياننىڭ ىشىنە تىگىپ جىبەرىپتى. گارپاگتىڭ حاتىن جەتكىزەتىن ادام اڭشىلار سياقتى كيىنىپ، كەدەننەن وسىلاي وتكەن ەكەن. كەدەنشىلەر ويىندا ەشتەڭە جوق، بەلىنە بىرنەشە قوياندى اسىپ العان ادامدى انشان ءۋالاياتىنا قاراي وتكىزىپ جىبەرەدى. مىنە، ميديانىڭ كۇيرەۋىنە، استياگتىڭ تاقتان ايرىلۋىنا، قۇرىشتىڭ بيلىككە قول جەتكىزىپ قازىرگى ينديادان باستاپ بالكان تۇبەگىنە دەيىنگى جەردى جاۋلاپ ۇلى پارسى يمپەرياسىن قۇرۋىنا، وسىلايشا ادامزات تاريحىن مۇلدەم باسقا ارناعا بۇرعان ەرەكشە وقيعالار تىزبەگىنە سەبەپ بولعان ءبىر جاپىراق قاعاز ءوزىنىڭ ادرەساتىنا وسىلاي جەتكىزىلگەن ەكەن.

ەندى حاتتاعى ءمان-جايعا كەلەيىك. بۇل كەزدە استياگتىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتتاعى قاتەلەرىنەن الەۋمەتتىڭ احۋالى شيەلەنىسىپ، ۋشىعىپ كەتكەن. سارايدا، پاتشانىڭ جانىندا وتىرىپ مەملەكەتتەگى احۋالدى قالت جىبەرمەي قاداعالاعان باس ءۋازىر گارپاگ، استياگتىڭ بىرنەشە وسال جەرىن جازباي تانىعان. ەڭ اۋەلى پاتشاعا ميديانىڭ اقسۇيەك اۋلەتى، بيلىك جۇيەسىن ۇستاپ وتىرعان اريستوكراتيا مەن شەنەۋنىكتەر قارسى. سودان سوڭ بۇكىل ءدىن مەن مەملەكەتتەگى بارلىق ءدىني راسىمدەردى اتقارىپ وتىرعان ساحابالار قارسى. ەڭ سوڭىندا اسكەرباسىلاردىڭ دەنى پاتشانىڭ وراسان قاتالدىقتارىنان جۇرەگى شايلىعىپ، تەك باستارىن قوسىپ بۇلعاققا باستايتىن ادامدى كۇتىپ وتىر. وسى فاكتورلاردىڭ بارلىعىن ەسەپتەپ كەلگەن گارپاگ قيمىلدايتىن كەز جەتتى دەپ شەشەدى. ارينە، ساراي ءومىرىنىڭ قىر-سىرىنا جەتىك تاجىريبەلى، اككى ءۋازىر ۇلكەن ساقتىقپەن قيمىلداعان. وزىنە كەرەك ادامداردى الدەنەشە تەكسەرىستەن وتكىزگەن. اقىرىندا ءىستىڭ ءساتى بىلىنگەندە قاپىسىز قيمىلداعان. البەتتە، اياعى الماعايىپ بۇنداي بۇلعاقتى باستاۋ ءۇشىن پاتشانىڭ ءوزى جانە جانىنداعى ادال اقىلشىلارى سەنەتىندەي ۇلكەن ءبىر وقيعا سەبەپ كەرەك. كارىنى دە، جاستى دا، ءتىپتى، دۇنيە ەسىگىن جاڭا اشقان نارەستەنى دە قولى قالتىراماي ولتىرەتىن، ادامنىڭ قادىرىن بىلمەيتىن تەكسىز پاتشادان كەك الۋدى كوزدەگەن باس ءۋازىر، ويلاپ وتىرىپ اقىرىندا باياعى ءوزى ولىمگە قيماي قويا بەرگەن قۇرىشتى ەسىنە تۇسىرەدى. انشان ءۋالاياتىندا، ءۋالي دەگەن اتى عانا، ەل قاتارلى قوڭىرتوبەل تىرشىلىك كەشىپ جاتقان كامبيزدىڭ ۇلى، بولاشاق ۇلى پاتشا قۇرىشقا كەمەڭگەر ءۋازىر گارپاگ ءوزىنىڭ حاتىن وسىنداي جاعدايدا جولداعان ەكەن.

تاعدىرلى حاتتىڭ تاعدىرى

گارپاگ ءوزىنىڭ حاتىندا ميديانىڭ ىشكى-سىرتقى احۋالىن قىسقاشا ايتىپ بەرەدى، بيلەۋشى اۋلەتتىڭ، اسكەرباسىلاردىڭ پاتشاعا قارسى ەكەنىن بىلدىرەدى. وزدەرىنىڭ استياگقا اشىقتان-اشىق قارسى شىعا المايتىندىقتارىن، بۇل ۇلى ءىستى باستاۋ ءۇشىن الدەبىر سىرتقى سەبەپ كەرەك ەكەنىن ايتادى. ءسوز سوڭىندا قۇرىشقا، انشان ءۋالاياتىنىڭ حالقىن كوتەرىلىسكە باستاساڭ دەگەن اشىق ۇسىنىس جاسايدى.

كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر (مەن بۇل جەردە ءبىزدىڭ زاماننىڭ عالىمدارىن ايتىپ وتىرمىن) وسى تاڭعاجايىپ وقيعانى كوپ زەردەلەگەن. ەل ىشىندە بۇلعاق ۇيىمداستىرۋدىڭ، مەملەكەتتى قۇلاتۋدىڭ تەحنولوگيالارى بارلىق ۋاقىتتا بىردەي، ءبىر-بىرىنە ۇقساس بولىپ كەلەدى. (الىسقا بارماي-اق، بىزبەن قانداس سانالاتىن وسمان تۇرىكتەرىنىڭ تاريحىنا جۇگىنەيىك. بىرنەشە لەك بولىپ ازيادان قونىس اۋدارعان سەلجۇك تايپالارى قازىرگى تۇركيانىڭ يراكپەن شەكارالاس ءبىر شاعىن ايماعىن ۆيزانتيانىڭ يمپەراتورىنان سۇراپ الادى. ەسەن بۇعا باستاپ بارعان جاۋىنگەر ەل سانى كوبەيىپ جەرگە سيماي بارا جاتقاندا، ىزدەگەنگە سۇراعان دەگەندەي، گرەكتىڭ جەرگىلىكتى شارۋالارى يمپەراتوردىڭ ۇستىنەن ارىز ايتىپ تۇرىكتەرگە كەلە باستايدى. اقىلعا سيمايتىن سالىق جۇيەسى ۆيزانتيانىڭ تۇبىنە جەتتى دەپ جازادى عالىمدار. گرەكتىڭ شارۋالارىنا جانى اشىپ، سالىق جيناۋعا كەلگەن سالىقشىلارمەن ىلىنىسكەن جانجال اقىرىندا تۇرىك-گرەك سوعىستارىنىڭ سەبەبىنە اينالىپ، ۆيزانتيا، يمپەراتوردىڭ ۇستەمدىگىنەن قۇتىلىپ، كونە وركەنيەتتەر بەسىگىندە بۇگىنگى تۇركيا پايدا بولىپتى).

كامەلەتكە جەتىپ قالعان، شەشەسى مەن اكەسىنىڭ شىم-شىمداپ ايتقان اڭگىمەسىنەن ءوزىنىڭ بيىك نەسىبەسى، ۇلى بولاشاعىنان تولىقتاي حاباردار قۇرىش كوپ ويلانىپتى. ءوزىن اڭدىعان جاۋ كوپ، ال ەڭ ۇلكەن جاۋ - ناعاشى اتاسى استياگ بۇنىڭ ءار قادامىن قاداعالاپ وتىر. العاشىندا ۇشبۋ حاتتى استياگتىڭ ارانداتۋى ما دەپ تە ويلايدى، بىراق ول ويىنان اينيدى. سونىمەن بولاشاق جارتى دۇنيەنىڭ ءامىرشىسى تاۋەكەلگە بارادى.

اۋەلى انشاننىڭ شارۋالارىن جيناپ الىپ ءبىر كۇن بەل جازدىرماي اۋىر ەڭبەككە سالىپتى. ەرتەڭىنە اكەسىنىڭ ازىناۋلاق داۋلەتىن شاشىپ، ەگىن دالاسىنا داستارحان جاساتىپ، جۇرتتى كاۋاپقا تويعىزىپ، شاراپ ىشكىزىپ ءماز-مەرەكە قىلىپتى. ءۇشىنشى كۇنى جۇرتتى جيناپ، «ال، كانە، ايتىڭدارشى، قارا تەرگە مالشىنىپ ەڭبەك ەتكەن جاقسى ما، الدە ىشكەن ماس، جەگەن توق، ءومىردى مەرەكەمەن وتكىزگەن جاقسى ما» دەپ سۇرايدى. ارينە، جۇرت ءىشىپ-جەپ، كوڭىل كوتەرگەندى قالايدى. ەندەشە، قاشانعى ميديانىڭ، ونىڭ تويىمسىز ءامىرشىسى استياگتىڭ قۇلى بولىپ جۇرە بەرەسىڭدەر. مەن سەندەردى ەركىندىككە، تاۋەلسىز ومىرگە شاقىرامىن. ەرىڭدەر مەنىڭ سوڭىما. مەنىمەن بىرگە بولىڭدار، بىرگە ولىڭدەر. نە ەركىن ەل بولايىق، نە بۇيتكەن تىرشىلىكتىڭ كەرەگى جوق، بارلىعىمىز جەر جاستانايىق» دەيدى. دەنى ءوزىنىڭ ءجاسوسپىرىم زامانداستارى، قولدارىندا كەمەل قارۋى دا جوق بىرنەشە مىڭ ادام وسىلايشا قاتەرلى، جانكەشتى جولعا ءتۇسىپتى.

العاش حابار كەلگەندە استياگ سەنبەگەن كورىنەدى. كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى ءتىپتى اسكەر شىعارۋدى كەرەك دەپ تاپپاعان ەكەن. وسىنىڭ ارقاسىندا قۇرىش باستاعان، ەندى بەلگىلى ءبىر تارتىپكە باعىنىپ، جۇيەلەنىپ، اسكەر بولىپ قالىپتانا باستاعان جاساق جەرگىلىكتى جەردەگى ميديانىڭ بىرنەشە گارنيزوندارىن تالقانداپ، قولدارى قارۋعا جەتىپ، ەندى باسقا ۇلتتاردى، ءۋالاياتتاردى وزىنە قوسىپ الا باستايدى. ونىڭ ۇستىنە استياگتى قايتقەن كۇندە سوعىسقا ۇرىندىرۋدى كوزدەگەن اسكەريلەر، كوتەرىلىسشىلەردىڭ ىستەرىن، ولاردىڭ جەتىستىكتەرىن الدەنەشە ەسە ءوسىرىپ جەتكىزەدى. يمپەرياعا قاۋىپ تونگەنىن سوندا عانا تۇسىنگەن استياگ ۇلكەن اسكەر جاراقتاپ قۇرىشقا قارسى اتتاندىرىپتى. ادامدى قۇداي ۇراردا، اۋەلى ونى اقىلىنان الجاستىرادى عوي. استياگ پاتشا جەر قايىسقان اسكەرگە باس ساردار قىلىپ ءوزىنىڭ ءۋازىرى گارپاگتى تاعايىنداپتى. گارپاگ وسى اسكەرمەن، انشاننان اۋلاقتا، الا-قۇلا قارۋلانعان جاساقتى باستاپ ءارى-ءسارى كۇيدە تۇرعان قۇرىشقا كەلىپ قوسىلادى. وسىلايشا، بوزبالا قۇرىش، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا الەمدەگى ەڭ كۇشتى ارميالاردىڭ ءبىرىنىڭ ساردارى بولىپ شىعا كەلەدى.

سۇمدىق حاباردى ەستىگەن استياگ كۇيىكتەن ءولىپ كەتە جازداپتى. ەڭ الدىمەن تىندىرعان ءىسى - بۇكىل ساۋەگەيلەرىن، جۇلدىزشى عالىمدارىن جيناپ الىپ، جالىنىپ-جالبارىنىپ، جىلاعانىنا قاراماي بارلىعىن قىرىپ سالىپتى. قۇرىش پاتشا تۋرالى جازىلعان كوپ رومانداردىڭ بىرىندە مىناداي ەپيزود بار. استياگ ساۋەگەيلەرگە اقىرىپ، «سەندەر مەنى الدادىڭدار، سول ءۇشىن وسى جەردە بارلىعىڭنىڭ باسىڭ شابىلادى» دەيدى. ساۋەگەيلەر مەن عالىمدار جىلاپ-ەڭىرەپ پاتشادان راحىم سۇرايدى. سوندا ءبىر عالىم باسىن بيىك ۇستاپ ۇندەمەي تۇرادى. «سەن نەگە جالبارىنبايسىڭ؟» دەپتى استياگ. «ونىڭ نە كەرەگى بار» دەپتى عالىم، «سەن تەك تۇرعاندى دا، جالبارىنعاندى دا ولتىرەسىڭ». سودان سوڭ كۇلەدى. «نەگە كۇلەسىڭ؟» دەيدى استياگ. سوندا عالىم، «باياعى اسپاننان تۇسكەن ايان ورىندالىپ، بىرنەشە كۇننەن كەيىن سەندەي قانىشەردىڭ بيلىگىنىڭ اياقتالاتىنىنا قۋانىپ كۇلىپ تۇرمىن» دەيدى. ارينە، بۇدان كەيىن ونىڭ باسى شابىلادى. وسى شارۋانى تىندىرىپ بولعان استياگ شۇعىل ساۋىن ايتىپ، ميديانىڭ قالعان اسكەرىن ەڭ سوڭعى ساربازىنا دەيىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جينايدى. ءسويتىپ قول باستاپ جاۋعا قارسى ءوزى اتتانادى. بىراق، باسىنان باق تايعان پاتشا العاشقى ۇرىستا قۇرىشتان، دالىرەك ايتقاندا ءوز اقشاسىمەن جاراقتاعان اسكەردەن ماسقارا بولىپ جەڭىلىپ، مايدان دالاسىنان شەگىنىپ، استاناعا قايتىپ كەلەدى، قاقپانىڭ بارلىعىن بەكىتىپ، وردى سۋعا تولتىرىپ قورعانىسقا كوشەدى. ار جاعى ءتىپتى وڭاي. قۇرىش كەلىپ استانانىڭ الدىنا تۋ تىككەندە قالا حالقى قاقپانى اشىپ بەرەدى. مەسوپوتاميا، بىزشە ماۋرەنناحردا العاش قۇرىلعان، زامانىنا لايىق وزىق ەكونوميكا، بيىك مادەنيەت قالىپتاستىرعان يمپەريالاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن ميديا وسىلاي قۇلاعان ەكەن. جاڭادان قۇرىلعان پارسى يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا وسىلاي كىرگەن ەكەن.

قۇرىش ءوزىنىڭ ناعاشى اتاسىنا كەڭشىلىك جاساپتى، گارپاگتىڭ ايتۋىمەن الىس ءبىر ۋالاياتقا ءۋالي قىلىپ تاعايىنداپتى. استياگ كەتەرىندە گارپاگقا «كەگىڭ قايتتى ما، قايتسا مەنى نەگە ءولتىرىپ تاستامايسىڭدار؟» دەيدى. سوندا گارپاگ ايتىپتى «سەن سياقتى بەيباق ءۇشىن تاقتان ايرىلىپ قاتارداعى قۇلدىڭ دارەجەسىنە ءتۇسۋدىڭ ءوزى ولىممەن تەڭ ەمەس پە؟ ال مەنىڭ قۇلمەن كەك الىساتىن ادەتىم جوق» دەپ. استياگتىڭ بۇدان كەيىنگى تاريحى بۇلدىر. قارتايىپ ءولىپتى دەپ كۋالاندىرادى ءبىر جادىگەر. جەڭىلىپ تاقتان تۇسكەن كۇنى كۇيىكتەن ءولىپتى دەپ كۋالاندىرادى ەندى ءبىر جادىگەر. تاعى ءبىر روماندا مىناداي ەپيزود بار، وتىرىك-شىنىن كىم ءبىلسىن. جىلداعى سالىقتى استاناعا الىپ كەتۋگە كەلگەن زەكەتشى استياگتىڭ جەر جەبىرىنە جەتىپ ۇرسادى. مىنا سالىقتى نەگە از جيناعانسىڭ، مەن سەنى وسىنىڭ ءۇشىن دۇرەلەپ الۋعا حاقىم بار دەيدى. ءبىر كەزدەگى ءوزىنىڭ زەكەتشىسى، ءوزىنىڭ قۇلى ايتقان سوزگە توزە الماعان استياگ سول جەردە وزىنە-ءوزى قانجار سۇعىپ ولەدى.

قونعان باقتىڭ ۇشارداعى تاريحى...

تاققا وتىرعان قۇرىش، مەملەكەت باسقارۋ دەپ اتالاتىن زىلدەي اۋىر مىندەتتى موينىنا ارتادى. ۆاۆيلون، اسسيريامەن ەكى اراداعى جەر داۋى، بۇرىنعى بولعان سوعىستاردىڭ ءىزى، الىستاعى مىسىرمەن ەكى اراداعى ديپلوماتيالىق ويىندار، گرەكيامەن (يۋنان) بولاشاق سوعىستارعا دايىندالۋ... تولىپ جاتىر. بىراق، جاس پاتشا ىسكە ەرەن قاجىرمەن كىرىسەدى. اۋەلى ۆاۆيلونعا (بىزشە بابىل) قارسى سوعىس اشادى. بۇل سوعىس ۇزاققا بارماپتى. قۇرىش قالانى قورشاۋعا الىپ ازعانتاي عانا قامايدى. سودان سوڭ ۆاۆيلوننىڭ اتاۋسىز پاتشالارى، شىن بيلىك يەسى ساحابالار نابونيد پاتشانى تۇتقىنداپ قالانىڭ قاقپاسىن اشىپ بەرەدى.

ازعانتاي ۋاقىتتىڭ ىشىندە قۇرىش پاتشا قازىرگى سولتۇستىك ينديا، اۋعانستاننان باستاپ جارتى دۇنيەنى جاۋلاپ ۇلگەرەدى. وسى جەڭىمپاز سوعىستاردىڭ تاريحىن قاراپ وتىرساڭىز تاڭعاجايىپ ءبىر قۇبىلىستى بايقايسىز. كوپتەگەن قالالار قاقپانى وزدەرى اشىپ بەرىپتى. نەگە؟ البەتتە، جاۋلاۋشى، قارسىلاسپاي، سوعىسپاي باس يگەننىڭ جانى قالادى دەپ ۋادە بەرەدى. بارلىق سوعىستاردا دەرلىك سولاي بولادى. قورشاۋعا تۇسكەن قالالاردىڭ حالقى كوپ جاعدايدا قالانى قيراتپاي امان الىپ قالۋ ءۇشىن، جانە ەڭ باستىسى ءوز جانىن ساقتاۋ ءۇشىن جاۋعا بەرىلەدى. بۇل تۇسىنىكتى. بىراق، بۇنىڭ سىرتىندا تاعى ءبىر كىلتيپان بار. ول كەزدە ۇلتتىق مەملەكەتتەر ءالى پايدا بولماعان سياقتى. حالىققا كىم بيلەسە دە ءبارىبىر، ايتەۋىر پاتشا ءوزى بيلەگەن جۇرتىنا جايلى بولسا بولدى. ال، جايلى بولماسا، وندا ماسەلە باسقاشا. كوپ جاعدايدا قالا حالقىنىڭ جاۋعا بەرىلگەن ساتقىندىعىنا ... ءامىرشىنىڭ ءوزى كىنالى. اسكەري مىندەتتەن (بىتپەيتىن سوعىستاردا قولىنا قارۋ ۇستاي الاتىن ەركەك كىندىكتىنىڭ بارلىعىن تاۋىسىپ بىتىرەتىن اقىماق پاتشا كىمگە كەرەك), قولىنداعى بارىن سىپىرىپ الاتىن اۋىر الىم-سالىقتان، ادامدىعىن تاپتايتىن ەزگى مەن قورلىقتان ابدەن شارشاعان حالىق عايىپتان كەلگەن جاۋلاۋشىعا قاقپاسىن اشىپ، پاتشاسىن ءوز قولىمەن ۇستاپ اكەپ بەرىپ جاتسا، ونىڭ قايران قالاتىن ەشتەڭەسى جوق. ول كەزدەگى وتىرىقشى حالىقتار ەلدىك ءۇشىن، ەركىندىك ءۇشىن كۇرەسپەيدى - تىنىشتىق ءۇشىن، ەسەلى، تىرنەكتى ەڭبەككە كەدەرگى كەلتىرمەيتىن تىنىش ءومىر ءۇشىن كۇرەسەدى. قۇرىش پاتشانىڭ تاڭعاجايىپ جەڭىستەرىنىڭ سىرى، از ۋاقىتتا ۇلانعايىر جەردى الىپ، پالەنباي پاتشالىقتى باعىندىرۋىنىڭ سىرى وسىندا جاتىر.

بىراق، تۇتاس پاتشالىقتاردىڭ، تۇتاس حالىقتاردىڭ ءوز ەركىمەن بەرىلۋىنىڭ ارتىندا سۇمدىق سالدارى بار. قاقپاسىن اشىپ قالاسىن ءوز قولىنان بەرگەن، جەرىن ءوز ەركىمەن ۇسىنعان حالىق جاي قۋانبايدى، «ءبىزدى ازات ەتەتىن، تىنىش ءومىر بەرەتىن پاتشا كەلدى، بۇنداي پاتشانى قۇدايدىڭ ءوزى جىبەرىپ وتىر» دەپ اسپانمەن استاسقان ماداق جىرلاردى جىرلايدى. جاۋلاۋشى ءوزىنىڭ الەمدى ازات ەتۋگە كەلگەن جيحانگەر ەكەنىنە شىنىندا دا سەنە باستايدى. سودان سوڭ بۇل سەنىم اقىرسوڭىندا ۇلكەن جاھاندىق يدەياعا اينالادى. سودان كەيىن جاڭا پاتشانىڭ ماڭايىنا ۇيىسقان، بيلىككە، بايلىققا اش جاڭا ەليتا دا ونى جاۋگەرشىلىككە يتەرمەلەي باستايدى. قۇرىشتىڭ ماۋرەنناحردى جاۋلاۋمەن شەكتەلمەي، توقتاي الماي ارى، گرەكيا (يۋنان) تارابىنا قاراي اتتانۋىنا وسى ەكى فاكتور اسەر ەتكەن. جەڭىمپاز پاتشالار بىتپەيتىن سوعىستىڭ جولىنا وسىلاي تۇسەتىن بولعان.

قۇرىشتىڭ گرەك دۇنيەسىنە قارسى اتتانىپ كىشى ازياداعى جاۋلاعان العاشقى مەملەكەتى ليديا دەپ اتالعان. مەرمناد دەپ اتالاتىن پاتشا اۋلەتىنەن شىققان الياتت پاتشا ەلىن بەلگىلى ءبىر كەزەڭنەن اسىرىپ كوز جۇمعاننان كەيىن تاققا ونىڭ بالاسى كرەز وتىرادى. ليديا پاتشالىعى قازىرگى جونمەن الاتىن بولساق تۇركيانىڭ وڭتۇستىك-باتىس ايماعىن الىپ جاتقان يزمير ءۋالاياتىنا سايكەس كەلەدى. پاتشا اۋلەتىنىڭ باعىنا وراي مەملەكەتتى قاق جارىپ سۋىندا ەرىگەن التىنى كوپ پاتتول وزەنى اعادى ەكەن. وسى وزەننىڭ تابانىنا قويدىڭ تەرىسىن توسەپ، ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ الىپ كەپتىرىپ، ءجۇنىن قىرقىپ وتقا جاققاندا، ءبىر قويدىڭ تەرىسىنەن جۇدىرىقتىڭ ۇلكەندىگىندەي التىن قورىتىلىپ شىعادى ەكەن. وسىلايشا توننالاعان التىن وندىرگەن كرەز سول كەزدەگى ەڭ باي پاتشا سانالىپتى.

بىردە، كونە دۇنيەدە اقىلىمەن، وي-ورەسىمەن اتى شىققان دانىشپان سولوندى كرەز ءوزىنىڭ استاناسى سارد قالاسىنا ارنايى شاقىرتۋمەن الدىرادى. اقىلگوي فيلوسوفقا ءتيىستى سىي-سياپاتىن جاساعان كرەز سوڭىندا ونى ءوزىنىڭ قازىناسى تۇرعان سارايعا الىپ كىرىپ ارالاتىپتى. بىراق، سولون تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان التىن-كۇمىسكە، كەسپەكتەردى سىندىرا جازداپ تۇرعان ءىنجۋ، ءزۇبارجات، گاۋھار تاستارعا نەمقۇرايدى كوز تاستاپ، شىعىپ جۇرە بەرىپتى. ءسال تىكسىنىپ قالعان كرەز ارتىنشا ءبىر وتىرىستا دانىشپاننان «الەمدەگى ەڭ باقىتتى ادام كىم دەپ ويلايسىز؟» دەپ سۇرايدى. سولون ءوزىن ايتادى دەپ ۇمىتتەنگەنى بەلگىلى. بىراق، سولون ەرلىكپەن قازا تاپقان، ولگەننەن كەيىن حالىقتىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن ءبىر ادامدى، سودان سوڭ جەگەتىن ات تابا الماي، انالارىن ارباعا وتىرعىزىپ قۇدايلاردىڭ پانتەونى تۇرعان عيباداتحاناعا جاياۋ سۇيرەپ كەلىپ، سول جەردە ۇيىقتاپ كەتىپ ويانباي قالعان، حالقىنىڭ اياۋلى ەسىمدەرىنە اينالعان ەكى بوزبالانى ايتادى. شامدانىپ قالعان كرەز، سوندا وسىنشا بايلىق جيناعان، وسىنداي ۇلكەن جۇرتتى بيلەپ وتىرعان مەن، مەنىڭ باسىما قونعان باق تۇككە دە تۇرماعانى ما دەيدى. سوندا سولون ايتتى دەيدى «مەن ادامنىڭ باسىنا ءدال وسى ساتتە قونعان باققا كوپ سەنە بەرمەيمىن، سەبەبى باق اۋمالى نارسە. ادام ءومىرىنىڭ نەمەن اياقتالعانىن كورىپ بارىپ قانا ونىڭ باقىتتى يا باقىتسىز ەكەنىن ايتۋعا بولادى. سوندىقتان ءسىز جايىندا مەن ەشتەڭە ايتا المايمىن» دەپ. اشۋلانعان كرەز، اقىلگوي سولوندى سالقىن عانا شىعارىپ سالىپتى.

وسى كەزدە كىشى ازيانىڭ شەتىنەن پارسى اسكەرىنىڭ الدىڭعى لەگى كورىنەدى. كرەز پاتشا پالەكەتتىڭ الدىن الماق بولىپ، دەلفتەگى ساۋەگەيلەرگە سياپات رەتىندە مول التىن جىبەرىپ، مەن قۇرىش پاتشامەن سوعىسايىن با، الدە سوعىسپايىن با؟ سوعىسا قالسام، ەلىمنىڭ، ءوزىمنىڭ تاعدىرىم نە بولادى دەپ ساۋال جولدايدى. دەلفتىڭ ساۋەگەيلەرى ەشقاشان ناقتى جاۋاپ بەرمەگەن عوي. بۇل جولى دا كرەزگە ادام تۇسىنبەيتىن ەكىۇشتى جاۋاپ بەرىپتى، سوعىسساڭ، سەن گۇلدەنىپ تۇرعان ۇلى مەملەكەتتى كۇيرەتەسىڭ، دەپتى.

بۇل ساۋەگەيلىكتى كرەز وزىنشە جوريدى، گۇلدەنىپ تۇرعان مەملەكەتتى پارسى دەپ شەشەدى، قۇداي جولىمدى بولدىرايىن دەپ تۇر ەكەن دەيدى. سونىمەن، كرەزدىڭ ارمياسى پارسىلارعا الدىمەن شابۋىل جاسايدى. ۇلكەن جازىقتا بولعان كۇنىبويعى شايقاستا ەكى اسكەر تەڭ تۇسكەندەي ەكەن، بىراق كۇن تۇستەن اۋعاندا كرەز ءوزىنىڭ اتتى اسكەرىن الدىڭعى شەپكە شىعارادى. قۇرىش ليديانىڭ كاۆالەرياسىنا قارسى ازيادان الىپ كەلگەن تۇيە مىنگەن شەرىكتى قارسى قويادى. ليديانىڭ جىلقىلارى بۇرىن كورمەگەن جانۋاردىڭ سابالاق جۇنىنەن، جامان يسىنەن شوشىپ، تۋلاپ كەرى بۇرىلىپتى. وسىلايشا ليديالىق اسكەردىڭ شەبى بۇزىلىپ وپىر-توپىر بولادى. وسىنى پايدالانىپ قۇرىش شەشۋشى شابۋىلعا شىعادى. كوپ ۇزاماي جارىم-جارتىلاي قىرىلعان كرەزدىڭ ارمياسى تىزە بۇگەدى. كرەز تاعىنان، ليديا ەگەمەندىگىنەن ايرىلادى. (كەيىننەن كرەز، «سەندەر مەنى الداعاندارىڭ نە، ارانداتىپ سوعىسقا ۇرىندىرعاندارىڭ نە؟» دەپ دەلفيالىق ساۋەگەيلەرگە وكپە-نازىن ايتقاندا، ولار «ءبىز ساعان گۇلدەنىپ تۇرعان مەملەكەتتى كۇيرەتەسىڭ دەگەندى سەنىڭ ءوز مەملەكەتىڭدى ايتىپ ەدىك» دەپ جاۋاپ بەرىپتى).

پارسىلار كرەزدى وتقا ورتەمەك بولادى. بيىك ۇيىلگەن وتىننىڭ ۇستىندە بايلاۋلى تۇرعان كرەز، وت العاش لاپىلداعاندا «و، سولون، سولون، قايداسىڭ دانىشپانىم!» دەپ ايقايلاپ جىلاپتى. قۇرىش، بۇل نە دەپ تۇر، كانە وتتى وشىرىڭدەر دەيدى. ازدان سوڭ الدىنا كەلتىرىلگەن كرەزدەن سۇراپتى، سولون دەگەن كىم، ونىڭ اتىن ايتىپ نەگە جىلادىڭ دەپ. كرەز باياعىدا بولعان جايدى ايتىپ كەلىپ، مەن الەمدەگى ەڭ باي پاتشانىڭ ءبىرى بولدىم، التىن مەن كۇمىستى، گاۋحاردى قۇم ەسەپتى شاشتىم، باقىت دەگەن وسى شىعار دەيتىنمىن، بىراق سولوننىڭ ايتقانى راس بولىپ شىقتى، سەن مەنى جەڭىپ، ورتەمەك بولىپ الاۋدىڭ ۇستىنە شىعارعاندا سول قيساپسىز بايلىق مەنىڭ ءبىر ساتتىك ءومىرىمدى ساقتاپ قالا المادى، دەپتى. تاماشا عاقليا اڭگىمەگە ريزا بولعان قۇرىش، جارلىعىن وزگەرتىپ، كرەزدى جانىنا اقىلشى قىلىپ الىپتى.

ءبىر قىزىعى، قۇرىش سكيف دالاسىنا ءوزىنىڭ اجالدى جورىعىن باستاعاندا، ونىڭ شتابىندا پارسىنىڭ قولباسشىلارىمەن بىرگە وسى كرەز دە بولعان ەكەن. بىراق، ونىڭ ودان كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز، سكيفتەر ونى ءولتىردى مە، الدە ولتىرمەي قويا بەردى مە، ول جاعى بەيمالىم. وسىلايشا كىشى ازياداعى ەڭ باي جانە ەڭ قۋاتتى مەملەكەت قۇلاعان ەكەن. وسىدان كەيىن از ۋاقىتتىڭ ىشىندە، قۇرىش، گرەكياداعى بولەك-بولەك بولىپ وتىرعان مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىن باعىندىرادى. افينا، ميلەت، ەشكىمنەن جاسقانىپ كورمەگەن جاۋىنگەر سپارتا، ءبارى-ءبارى پارسىنىڭ تابانىنىڭ استىنا تۇسەدى. ەللين الەمى ءۇشىن ءبىر زامانعا سوزىلعان كىرىپتارلىقتىڭ، قۇلدىقتىڭ كەزەڭى باستالادى.

قۇرىشتىڭ سوڭعى جورىعى

كۇشى بويىنا سيماي تۇرعان جەڭىمپاز پارسىلاردىڭ ەندىگى باعىتى كونە دۇنيەنىڭ بارلىق ءبىلىمىن، تىلسىم سىرلارىن مۇرالانىپ قالعان، پەرعاۋىندار بيلىك قۇرعان جۇمباق ەل مىسىر ەدى. الايدا، گرەكيانى باعىندىرعان قۇرىش اياق استىنان نىلدەي بۇزىلادى، بۇكىل اسكەردى داشتىگە، سولتۇستىك-باتىستاعى سكيفتەردىڭ دالاسىنا بۇرادى. جاۋلانعان ەلدەردەن قوسىلعان سوعىس ونەرىنىڭ بىلگىرلەرى، اسىرەسە، گرەكتىڭ ستراتەگتەرى، باسقا دا اقىلدى ادامدار قۇرىشتى بۇل جورىقتان ساقتاندىرماق بولادى، ءدال قازىرگى ساتتە قانشاما قالالارى بار، ەكونوميكاسى دامىعان، قازىنالى مىسىردى جاۋلاعان ءجون، ال تاريحتا ەشكىم باعىندىرا الماعان سكيفتەردى، سوعىسىپ، جەڭىپ باعىندىرۋ ءۇشىن ولاردى اۋەلى سول قيان دالادان تاۋىپ الۋ كەرەك. ۇشارىن جەل بىلەتىن جۇرتتى ىزدەپ تابا الماي، بۇكىل اسكەر اشتان، شولدەن قىرىلسا ماسقارانىڭ ۇلكەنى سول بولادى دەيدى.

ءبىر گرەكتىڭ قولباسشىسى، سكيفتەر بۇرىن پارسىلارمەن جاۋلاسىپ پا ەدى، سوعىسىپ پا ەدى دەپ سۇرايدى. جوق، جاۋلاسقان دا، سوعىسقان دا ەمەس دەپ جاۋاپ بەرەدى پارسىلار. ولاي بولسا سولارعا تيىسپەي-اق قويساق قايتەدى دەيدى اتالعان قولباسشى. بىراق، قۇرىش ەشكىمنىڭ ءۋاجىن تىڭدامايدى. سونىمەن پارسى يمپەرياسىنىڭ ءار جەرىندە دامىلداپ جاتقان قالىڭ اسكەر باتىس شەكاراعا قاراي جىلجي باستايدى. كۇز، قىس ءوتىپ كوكتەم كەلگەندە قۇرىشتىڭ ارمياسى ءامۋداريادان ءوتىپ بۇرىنعى باكتريا مەن سوگديانانىڭ نەمەسە قازىرگى وزبەكستان مەن تاجىكستانىڭ جەرىن باسىپ داشتىگە قاراي اتتانىپتى. دەنى جاياۋ شەرىكتەر بولعاندىقتان پارسىنىڭ اسكەرى باياۋ جىلجىپ شامامەن ەكى اي ۋاقىتتا قازىرگى قىزىلوردانىڭ شيەلى اۋدانىنىڭ تۇسىندا اقىرى سكيفتىڭ اسكەرىمەن بەتتەسەدى.

قۇرىش پاتشانىڭ اسكەرىنىڭ سانى جونىندە الەمدىك عىلىمدا ءبىراۋىزدى پىكىر جوق. بىرەۋلەر ەلۋ-الپىس مىڭ دەسە، بىرەۋلەر ءجۇز-ءجۇز ەلۋ مىڭ، كەيبىرەۋلەر ەكى ءجۇز مىڭ دەگەن سانداردى ايتادى. تاعى ءبىر عالىمدار ءتورت ءجۇز ەلۋ مىڭ اسكەر دەگەندى ايتادى. بىزدىڭشە وسى سان شىندىققا جاقىن. ونىڭ سەبەبى مىنادا. قۇرىش سولتۇستىك ينديادان باستاپ باتىستا گرەكيانى باعىندىرىپ شامامەن قازىرگى بالكان تۇبەگىنە دەيىن جەتكەن. وڭتۇستىكتە قازىرگى اراب مەملەكەتتەرىنىڭ جەرىن باعىندىرعان، سولتۇستىكتە كاۆكازعا دەيىن جەتىپ كونە ارميان مەملەكەتى كيليكيانى جاۋلاعان. وسى پارسىنىڭ دارگەيىنە قاراعان جۇرتتان، اتالعان ءتورت ءجۇز ەلۋ مىڭدى شىعارۋ ابدەن مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە قۇرىش جەڭىلگەن، باعىنعان ەلدەردىڭ ارميالارىن وزىنە قوسىپ الىپ وتىرعان. سول سەبەپتى ءتورت ءجۇز ەلۋ مىڭ - اقىلعا قونىمدى سان.

سوعىستىڭ بولعان جەرى جايىندا دا ءارتۇرلى پىكىر ايتىلادى. ءبىر توپ عالىم، قۇرىشتىڭ ارمياسى قازىرگى اۋعانستاننىڭ جەرىنەن كوكتەمدە اتتانىپ شىلدەنىڭ اياعى - تامىزدىڭ باسىندا قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ جەرىندە تۇمار پاتشانىڭ اسكەرىمەن كەزدەستى دەگەن پىكىر ايتادى. ءبىز دە وسى پىكىردى ۇستانامىز. ەندى ءبىر توپ عالىم قۇرىشتىڭ اسكەرى قازىرگى تۇركمەنستاننىڭ جەرىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ ماڭعىستاۋدىڭ جەرىندە ۋزبوي دەگەن وزەننىڭ جاعاسىندا سكيفتىڭ اسكەرىمەن كەزدەستى دەگەن پىكىر ايتادى. قۇرىش سوعىسقان ماسساگەتتەردىڭ قونىستانعان جەرى وسى كونە ماڭعىستاۋ بولعاندىعىن بۇل عالىمدار باستى ءۋاج قىلىپ ايتادى. بىراق بۇل مارشرۋتتىڭ نەگە مۇمكىن ەمەس ەكەنىن پايىمداپ كورەيىك. بىرىنشىدەن، جارتى ميلليون اسكەردەن تۇراتىن ارميانىڭ ينتەندانتتىق، ياعني ازىق-تۇلىك جانە باسقا دا كەرەك-جاراق قىزمەتىنىڭ ءوزى الدەنەشە مىڭ ادامداردىڭ قىزمەتىنەن تۇراتىن ۇلانعايىر جۇيە. اسكەردىڭ اشىعىپ، كوتەرىلىسكە شىعىپ، پاتشالارىن ءولتىرىپ جان-جاققا تاراپ كەتۋى، سوعىستاردىڭ تاريحىندا تالاي رەت قايتالانعان وقيعا. ارميا ۋاقىتىندا كەرەك-جاراقپەن قامتاماسىز ەتىلىپ، توقتاۋسىز ءجۇرىپ وتىرىپ ماڭعىستاۋدىڭ دالاسىنا جەتتى دەيىك. جەتكەندە سكيفتەر... جوق بولىپ شىقسا شە؟ وتىرىقشى حالىقتاردى ەشقاشان ادام دەپ، سوعىسۋعا تاتيتىن جاۋ دەپ ەسەپتەمەگەن سكيفتەردىڭ، كەڭ دالانىڭ باسقا ءبىر تۇكپىرىنە كوشىپ كەتىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. ابدەن مۇمكىن. سودان كەيىنگىنى كوزىڭىزگە ەلەستەتىڭىز. توڭىرەك جۇزدەگەن، مىڭداعان شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان دالا. كۇن شىلىڭگىر، كۇيىپ تۇر. ال ەڭ باستى قورلىق، وسىنشاما اۋرەمەن نەشە اي ءجۇرىپ جەتكەندە جاۋدىڭ جوق بولىپ شىعۋى. سودان سوڭ، كوپتەگەن جيھانگەردى قور قىلىپ قورلاعان تاعى ءبىر نارسە بار. ول كادىمگى ... ءىش اۋرۋى. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا ديزەنتەريا. سكيف ءۇشىن ءاربىر تاۋ-تاسىنىڭ ەشقانداي قۇپياسى جوق، كەڭ جايلاۋ جازيرا، جەر جايىتىمەن تانىس ەمەس باسقا ادام ءۇشىن اجالدى مەكەن بولىپ شىعۋى مۇمكىن.

قۇرىش تا اقىماق ەمەس. ول ءار كەزدە داشتىگە كەرۋەن تارتقان ساۋداگەرلەردىڭ ەستەلىكتەرىن، ساياحاتشىلاردىڭ جازبالارىن بايىپتاپ زەردەلەپ، ءوزى جاۋلاۋعا بەكىنگەن ولكە جايىندا بارىنشا مول ماعلۇمات جيناۋعا تىرىسقانىنا ەشقانداي كۇمان جوق. مىنە، سول سەبەپتى پارسىنىڭ اسكەرى ماڭعىستاۋعا ەمەس، قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان جەرىنە شەرۋ تارتقان. ول كەزدەگى باكتريا مەن سوگديانا وتىرىقشى ەل جايلاعان، وزەن-سۋى مول، استىققا باي ەل. اسكەر وسى ابات وڭىرمەن ءجۇرىپ وتىرىپ دىتتەگەن جەرىنە شارشاماي جەتەدى. ونىڭ سىرتىندا قۇرىشتىڭ ستراتەگيالىق جانە ءبىر ەسەبى بولعان سياقتى. پارسىنىڭ اسكەرى سكيفتىڭ دارگەيىندەگى وسى وتىرىقشى ەلدەردى جاۋلاسا، كەڭ دالادا «قاڭعىپ»، ۇستاتپاي جۇرگەن سكيفتەر سوعىسۋ ءۇشىن پارسىلاردى وزدەرى ىزدەپ كەلەدى. سودان كەيىن ۇلكەن مايدان اشىلعاندا قۇرىشتىڭ اڭساعان ماسساگەتتەرى وزدەرىنىڭ اتالاستارىنا كومەككە كەلەدى. وسىلايشا ۇلانعايىر ءداشتىنىڭ دالاسىندا شاشىراپ جۇرگەن سكيفتەر ءبىر مايدانعا جينالىپ، بالا-شاعاسىمەن وسى جەردە قىرىلۋعا ءتيىس. تاماشا ستراتەگيا. جانە بۇل اسكەري-ساياسي ەسەپ جارتىلاي ىسكە اسقان دا. ماسساگەتتەر شىنىندا دا باكترياداعى قانداس اعايىندارىنا كومەككە كەلگەن.

ال ەندى توميريس - ءبىزدىڭ تۇمار اجەمىزدىڭ اسكەرىنىڭ سانى قانشا ەدى؟ بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ وتە قيىن. سالىق جۇيەسى ءبىرشاما قالىپتاسقان وتىرىقشى ەلدەردىڭ سانىن سالىق قۇجاتتارىنداعى مالىمەت ارقىلى شامامەن شىعارۋعا بولادى. سودان سوڭ حالىقتىڭ سانىنا قاراپ وتىرىپ اسكەرىنىڭ سانىن دا شامالاپ ەسەپتەۋگە بولادى. الايدا، سكيف دۇنيەسىنە كەلگەندە ستاتيستيكالىق زاڭدىلىقتار جۇرمەي قالادى. ءار كەزدە داشتىگە كەلىپ-كەتكەن ساياحاتشىلاردىڭ، كونە تاريحشىلاردىڭ جازعاندارىنان ەشتەڭە اڭعارۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ كەيبىر اۆتورلارى، سكيف اسا ۇلكەن حالىق ەمەس ەدى، سول سەبەپتى اسكەرىنىڭ سانى دا از بولعان دەگەن پىكىر ايتادى. كەيبىرەۋلەرى تۇماردىڭ ەرتىپ كەلگەن اسكەرى پارسىنىڭ ارمياسىنان ەكى جارىم ەسەدەي از ەدى دەگەن جورامال جاسايدى. وسى، تايانىشى جوق دەرەككە سۇيەنسەك، وندا تۇمار اجە جيدەلى - بايسىنعا ءجۇز سەكسەن مىڭداي اسكەرمەن كەلگەن بولىپ شىعادى.

از با، كوپ پە؟ سكيف ءۇشىن نەمەسە ادەپكى ەكى حالىقتىڭ سوعىسى ءۇشىن كوپ. ال پارسى مەن سكيفتىڭ سوعىسى ءۇشىن از. نەگە دەيسىز عوي؟ سەبەبى، بۇل سوعىس سكيف پەن پارسىنىڭ سوعىسى ەمەس. بۇل - سكيفتىڭ بۇكىل الەممەن سوعىسى. قۇرىش ءداشتىنى قايتكەن كۇندە الامىن، سكيفتى قايتكەن كۇندە جەردىڭ بەتىنەن جويامىن دەپ نيەتتەنگەن. سكيفتىڭ قيىن جاۋ ەكەنىن بىلەتىن قۇرىش جاڭا يمپەرياداعى سوعىسقا جارامدى دەگەن ەركەك كىندىكتىڭ بارلىعىن ءوز تۋىنىڭ استىنا جيناعان. ياعني، سكيف دالاسىنا سول كەزدەگى بۇكىل الەمنىڭ اسكەرى جينالعان. قۇرىشتىڭ ارمياسىندا سولتۇستىك ينديادان باستاپ بالكان تۇبەگىنە دەيىنگى ارالىقتاعى حالىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ جاۋىنگەرلەرى بولعان. وسىعان قاراپ ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ قانداي قان كەشكەنىن شامالاي بەرىڭىز.

سوعىستىڭ الدىندا سكيفتەر ءۇشىن، ولاردىڭ پاتشاسى تۇمار اجەمىز ءۇشىن ءبىر قاسىرەتتى وقيعا بولعان. تۇماردىڭ نەمەرەسى (بالاسى ەمەس) اسپارا (گرەكتىڭ ينتەرپرەتاتسياسىندا سپارگاپيس) جانىنداعى ازعانتاي ۇلانمەن، ەشكىممەن اقىلداسپاي پارسىنىڭ كوشىن شاۋىپ تۇتقىنعا تۇسەدى. وسىنىڭ الدىندا عانا قۇرىش پاتشا تۇمار پاديشاعا حات جولدايدى، قان توگسپەيىك، ەكەۋمىز ۇيلەنىپ بەيبىت شەشىمگە كەلەيىك دەگەن ۇسىنىس جاسايدى. جاسى كەلىپ قالعان تۇمار اجە ەلشىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ بولىپ كۇلىپتى. سودان سوڭ بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى: «سەن قۋ ادامسىڭ، قۇرىش. بۇكىل ءومىرى ات ۇستىندە وتكەن مەنى قايتەسىڭ، گارەمىڭ تولعان سۇلۋ قىز. ساعان مەن كەرەك ەمەسپىن. ساعان مەنىڭ ەلىم مەن جەرىم كەرەك. بىراق مەنىڭ ەلىم ەركىندىكتەن باسقا ەشتەڭەگە كونبەيتىن اساۋ ەل، سەن ونى باعىندىرام دەپ اۋرە بولما. ال شىنىندا دا قان توككىڭ كەلمەيدى ەكەن، ولاي بولسا اسكەرىڭدى ال دا ەلىڭە قايت».

اسپارانىڭ (سپارگاپيس) تۇتقىنعا ءتۇسۋىنىڭ ءوزى جۇمباق جايتتارعا تولى. گەرودوتتىڭ جانە باسقا اۆتورلاردىڭ كۋالاندىرۋى بويىنشا، قۇرىش ماسساگەتتەردىڭ ارتىنان قۋالاي-قۋالاي شارشاعاننان كەيىن مىناداي ءبىر قۋلىققا بارادى. اۋىرعان، سىرقاعان اسكەرلەردى، جاندارىنا تورسىققا، سابالارعا قۇيىپ كوپ شاراپ، تۇتاستاي قاقتالعان قوي مەن سيىردىڭ ەتىن قالاپ قويىپ (ونى قايدان الا قويدى ەكەن؟), قالعان اسكەردى الىپ شەگىنىپ كەتەدى. ءتۇن ىشىندە اسپارا وسى اۋرۋ-سىرقاۋلاردىڭ اۋىلىن شابادى، بارلىعىن ءولتىرىپ، سودان سوڭ تويلاۋعا وتىرادى. ەتتى وپىرىپ جەپ، شاراپتى توڭكەرىپ ءىشىپ، اقىرىندا ماس بولىپ، قىلجيىپ ۇيىقتاپ قالادى. قايتىپ كەلگەن پارسىلار بارلىعىن تۇتقىندايدى.

ارينە، بۇل، پارسىنىڭ ءناسىلشىل، ۇلتشىل تاريحي عىلىمىنىڭ تۋدىرعان «شەجىرەسى». استياگ پاتشانىڭ اكەسى قياقسار دا سكيفتەردى وسىلاي ىشكىزىپ-جەگىزىپ، ماس قىلىپ بارىپ قىرىپ سالادى. كونە پارسى مەن قازىرگى يراننىڭ تاريحناماسىندا ۇنەمى قايتالانىپ وتىراتىن بۇل ەپيزودتىڭ كوزدەيتىن استارلى ماقساتى - سكيفتەردى ىشسە تاماققا، كيسە كيىمگە جارىماعان، قولىنا شاراپ پەن تاماق تۇسسە ولەرىن بىلمەي ىشە بەرەتىن، جەي بەرەتىن، ياعني، دالانىڭ تاعى ايۋانى سياقتى تەك قانا ينستينكتكە باعىناتىن الدەبىر ماحلۇقات قىلىپ كورسەتۋ. ءتۇپ مۇرات - يراننىڭ ادامدىق، ينسانياتتىق، مادەني، ت.ب. تۇرعىلاردان العاندا تۇراننان ولشەۋسىز بيىك تۇرعانىن كورسەتۋ، پارسىنىڭ بويىندا، كوڭىلىندە، قانىندا دالالىقتارعا دەگەن وشتىكتى وشىرمەي، ۇنەمى قوزداتىپ وتىرۋ. (وسى ورايدا قازاقستاننىڭ يرانداعى ەلشىلىگىندە ءبىراز ۋاقىت جۇمىس ىستەپ كەلگەن ءبىر ادامنىڭ اڭگىمەسى ەسىمە تۇسەدى. ونىڭ ايتىسىنا قاراعاندا قازىرگى يراننىڭ شيراز قالاسىنان 70-80 شاقىرىم جەردە جاتقان پارسىنىڭ ەسكى استاناسى پەرسەپولدىڭ تاس سىنىقتارى عانا قالعان ەسكى جۇرتىنا جىل سايىن ناۋرىز ايىندا مىڭداعان ادامدار جينالىپ سكيفتەردىڭ پارسىنى قالاي شاپقانىن بايان ەتەتىن ساحنالىق قويىلىمداردى تاماشالايدى ەكەن. بۇل دا بۇگىنگى قىزىلباس جۇرتىن اقىرىنداپ ۇستەم ساناعا باۋلۋ بولىپ سانالادى).

اسپارانىڭ جاۋ قولىنا قالاي تۇسكەنىن ءبىز ەندى ەشقاشان دا بىلە المايمىز. ال ءوز باسىم ونىڭ ماس كۇيىندە تۇتقىنعا تۇسكەنىنە سەنبەيمىن.

قولىنا حانزاداداي قىمبات تۇتقىندى تۇسىرگەن قۇرىش ەندى ساياسي شانتاجعا كوشەدى، سكيفتەرگە زور تالاپتار قويا باستايدى. ءوزىنىڭ ساياسي ساۋداداعى ويىنشىق تۇلعاعا اينالعانىن كورگەن اسپارا، بىردە قۇرىشتىڭ الدىنا جاۋاپقا كەلگەندە پارسىنىڭ بەيعام تۇرعان ءبىر اسكەرىنىڭ قانجارىن قىننان جۇلىپ الىپ ءوز جۇرەگىنە قاداپ ءولىپتى. تاقتىڭ مۇراگەرى، يشپاقاي اۋلەتىنىڭ ەڭ سوڭعى ەركەك كىندىكتىسى ومىرمەن وسىلاي قوشتاسقان ەكەن. حابار دەرەۋ تۇمار اجەگە جەتەدى. قايعىدان كۇيزەلىپ، ىلەزدە جۇدەپ قالعان تۇمار اجە ەسەڭگىرەپ وتىرىپ قۇرىشقا سوڭعى سالەمىن جولداپتى. «سەن ايار، قانىشەر قۇرىش، مەنىڭ بالامدى الداپ قولىڭا ءتۇسىردىڭ، قانىن توكتىڭ. مەن كەشەگە دەيىن سەنى اياپ، ولتىرمەي قويا بەرەيىن دەپ كەلىپ ەدىم. ەندى ساعان ەشقانداي اياۋشىلىق جوق. اجالىڭا دايىندال. قالاي سوعىسقاندى قالايسىڭ؟ وزەننىڭ ارعى جاعاسىندا سوعىسقىڭ كەلسە، جاعادان شەگىنىپ ءبىزدىڭ اسكەرىمىز سياتىنداي جەر قالدىر. بەرگى جاقتا سوعىسقىڭ كەلسە، وندا جاعادان ءبىز شەگىنەيىك» دەپتى.

قۇرىشتىڭ ارمياسى وزەننىڭ بەرگى جاعاسىنا وتەدى.

سونىمەن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 529 جىلى تامىز ايىنىڭ ءبىر كۇنىندە، سۋ اناسى سىرداريانىڭ جاعاسىندا، جۇزدەن استام حالىقتىڭ ۇلدارى قاتىسقان الەمدەگى ەڭ ۇلى قانتوگىس باستالادى. گەرودوت جازادى، ادامزات تاريحىندا بۇنداي سوعىس بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەكەن دەپ. بۇل سوعىستىڭ قانشا كۇنگە سوزىلعانى جايىندا دا ارقيلى پىكىر ايتىلادى. گەرودوت ءبىر كۇندە ءبارى دە اياقتالعان ەكەن دەيدى. كىم بىلەدى. بىراق سوعىستىڭ توقتاۋسىز قىزۋ جۇرگەنى انىق. قادىم زامانىنىڭ اۆتورلارى سكيفتىڭ ەرلىگىن سيپاتتاعاندا، «ەشبىر ولشەمگە سيمايتىن اشۋ، ىزا، كەك» دەگەن بەينەلى ءسوزدى پايدالانادى («ياروست، كوتورايا نە پودداەتسيا نيكاكومۋ وپيسانيۋ»). وسى ۇرىستا الەمنىڭ ەڭ ەر حالىقتارى سكيفتىڭ ساداعى مەن جەبەسى، سكيفتىڭ نايزاسى، سكيفتىڭ سەمسەرى دەگەننىڭ نە ەكەنىن تانيدى. پارسىنىڭ اسكەرى تۇتاستاي قىرىلىپتى. سوعىستان كەيىن تۇمار اجە قۇرىشتىڭ ءمايىتىن ىزدەپ تاپتىرىپتى دا، باسىن كەسىپ، «قانعا تويمادىڭ عوي، ەندى قانىپ ءىش» دەپ قان تولتىرعان كون دورباعا سالدىرىپتى.

پارسىلاردان ساراي توڭىرەگىندە جۇرەتىن، ۇرىس-سوعىسقا قاتىسى جوق ازىناۋلاق ادام عانا ءتىرى قالادى. تۇمار اجە، قۇرىشتىڭ باسى سالىنعان كون دوربانى وسىلاردىڭ قولىنا ۇستاتىپتى. تاعى ءبىر دەرەك بويىنشا پارسىلار ءبىر جىلدان كەيىن الدەنەشە اربا التىن مەن ءتۇرلى قازىنا الىپ كەلىپ قۇرىشتىڭ ءمايىتىن ساتىپ الىپتى.

ءمايىت ەلگە جەتكىزىلگەن سوڭ كەلەسى پاتشانىڭ امىرىمەن قۇرىشقا ارنالىپ ماۆزولەي سالىنىپتى.  ماۆزولەيدىڭ قۇرىلىسى سول كەزدەگى ساۋلەت ونەرىنىڭ ەڭ باستى جەتىستىكتەرىن بويىنا جيناقتاعان. ەنى جالپاق التى باسپالداقتان تۇراتىن بيىك تۇعىردىڭ ۇستىنە تابىت-كامەرا ورناتىلعان. كامەرانىڭ ولشەمدەرى 3,17 ح 2,11 ح 2,11. قۇرىش ولگەننەن كەيىن ەكى عاسىر وتكەن سوڭ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 330 جىلى موۆزولەيگە الەكساندر ماكەدونسكي كەلىپ كەتىپتى. ول كەلگەندە قۇرىشتىڭ دارىلەنگەن ءمايىتى بار ما، جوق پا، بەلگىسىز. تەك قانا ساحابا-شىراقشىلار بار ەكەن. الەكساندر يندياعا جورىققا كەتكەن كەزدە ماۆزولەي تونالىپتى. ينديادان قايتىپ كەلگەننەن كەيىن الەكساندر توناۋشىلاردىڭ بارلىعىن ءولىم جازاسىنا كەسىپتى. پارسى يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان ۇلى جيھانگەر ءوزىنىڭ ءومىرىن وسىلاي اياقتاعان ەكەن.

اتالعان ماۆزولەي يراننىڭ شيراز قالاسىنان 130 شاقىرىم جەردەگى پەرسەپول ارحەولوگيالىق ايماعىندا، ەسكىلىكتىڭ كوپ مۇراسىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءالى تۇرعان كورىنەدى.

ايگىلى ارحيتەكتور ششۋسەۆ، قىزىل الاڭداعى لەنيننىڭ ماۆزولەيىن جوبالاعاندا وسى قۇرىشتىڭ ماۆزولەيىن ۇلگى قىلىپ العان ەكەن.

ال ەندى وسى ۇلى جيھانگەردى جەڭىپ، قانشاما حالىقتاردى پارسىنىڭ جاۋگەرشىلىگىنەن، قۇلدىعىنان قۇتقارعان ءبىزدىڭ تۇمار اجەمىزدىڭ ءمايىتى قايدا؟ ارينە، ونى ەشكىم بىلمەيدى. قۇداي وسىنداي ەرەكشە نەسىبە يەسى قىلىپ، ۇلى مىندەت جۇكتەپ جاراتقان اجەمىزدىڭ قاسيەتتى سۇيەگى وسى دالاداعى سانسىز وبالاردىڭ قايسىسىندا جاتىر، نەمەسە قازاق جەرىندە بار ما، الدە ءبىر ۋىس توپىراق مۇلدەم باسقا جەردەن بۇيىردى ما، ءبىز ونى ەشقاشان انىقتاي المايمىز. سكيف اۋلەتىنەن تۋعان ۇلى ۇرعاشى، ۇلى انامىز، ۇلى اجەمىزدى ءبىز تەك قانا ماقتان ەتە الامىز. بىراق، ەشقاشان جاتقان جەرىنە بارىپ ءتاۋ ەتە المايمىز. ەڭ وكىنىشتىسى سول.

قۇرىش پاتشا دۇنيەگە نە بەردى؟ ونىڭ بۇكىل الەمدى باعىندىرىپ، ادىلەتكە، يمانعا ۇيىعان ءبىرتۇتاس كوسموپوليتتىك يمپەريا-مەملەكەت جاسايمىن، بۇكىلالەمدىك بىركەلكى ءتارتىپ ورناتامىن دەگەن جاھانداندىرۋ ارەكەتى، اقىرسوڭىندا ۇشى-قيىرى جوق پارسى-گرەك سوعىستارىن تۋدىردى، كەيىننەن ەندى ماكەدوندىق الەكساندر - ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ شىعىسقا قاراي جاساعان كەرى جاۋگەرشىلىگىنە، ادامزات تاريحىنداعى ءالى كۇنگە دەيىن بىتپەي كەلە جاتقان قان توگىستەر تىزبەگىنە، ادامزاتقا، ادامدىققا قارسى جاسالعان ۇلانعايىر قىلمىستارعا ۇلاستى.

قۇرمەتتى وقىرمان، وسى بۇگىنگى جەر بەتىندە بولىپ جاتقان شىم-شىتىرىق شيەلەنىستى وقيعالاردىڭ بارلىعىندا دا سول ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن جاساعان قۇرىش پاتشانىڭ ساياساتىنىڭ ءىزى، ۇشىعى بار دەسەم، ول مەنىڭ اسىرىپ ايتقاندىعىم ەمەس. تىزەرلەپ تۇرعان قۇل حالىقتى، ءناسىلى قۇل حالىقتى، الەمدى بيلەيتىن ءامىرشى حالىققا اينالدىرام دەگەن ناقۇرىس يدەيا وسىلايشا ەكى جارىم مىڭ جىلدىق ادامزات تراگەدياسىنا اينالعان ەكەن.

(جالعاسى بار)

«Abai.kz»