V

V

بيعادىلدىڭ قازاسىن ەستۋىمنىڭ الدىندا تولى قالاشىعىنا جاسىرىن بارىپ قانا كونە دوستار ارقىلى دولانمەن تانىسىپ، ولاردىڭ كومەگىمەن قىزىلتۇز، بورتالا ارقىلى ىلەگە ءوتىپ كەتۋدى ويلاپ ەدىم. ەندى دوربىلجىنگە بارىپ، الىس-جاقىن تۋىستاردان قالعانى بولسا، وزىمە قاجەتتى احۋالدى سولاردان ايقىنداپ ۇعا كەتۋىمە تۋرا كەلدى. بۇل پىكىرىمدى اقىلعا قايتقان باقتىباي دا، ازىكەن دە قۇپتادى. ازىكەن دوربىلجىنگە، ودان تولىعا باستاپ جەتكىزىپ قايتۋعا وزدىگىنەن بەلسەندى. «ەندىگى وسى ەكى اۋدانداعى جولىڭىز اسا قاتەرلى. ۇلكەن جولمەن جۇرۋىڭىزگە بولمايدى. كىشكەنە جولداردان كورىنىپ قالساڭىز، ساياق جولاۋشى ءتىپتى كۇماندى. بىرگە جۇرسەم، ءار جاقتىلى سەپتىگىم ءتيىپ قالار!» دەپ قۇلشىندى ول. ورتالاۋ مەكتەپتى تولىدا ءبىتىرىپ، ودان سوڭ وقي الماي قالعان پىسىق جىگىت، وسى ەكى اۋداننىڭ جولدارىنا دا، الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناسقا دا نەداۋىر توسەلىپ قالعاندىعىن ءبىلدىردى. سول شاتقالدا ءۇش كۇن جاتىپ، ون التى قاراقشىنىڭ الدىمەن قولعا تۇسكەن تورتەۋى بارلىق سەرىگىن تاۋىپ بەرگەندىگىن ازىكەننىڭ قۇلاعى ارقىلى ەستىگەن سوڭ شىقتىق ساپارعا. تاڭ بەلگى بەرە ءجۇرىپ جايىردەن تۇستىك تە، وشەتىدەگى ازىكەننىڭ تانىس ۇيىنە جەتىپ قوندىق. ەرتەڭىنە اۋىل ارالارىنداعى جالعىز اياق جولداردى قۋا جورتىپ، دوربىلجىنگە جاقىن اقسۋعا ەرتە جەتتىك. ونداعى كوپتەگەن تانىس بىلىستەردەن بيگەلدى اعانىڭ باياعى دۇنگەن پومەششيككە بىرگە جالدانعان دوسىنىڭ ءۇيىن تاڭداپ بارىپ ءتۇستىم. ايەلىنىڭ دە، ءوزىنىڭ دە سىرعا بەرىك، كوپتى كورگەن بىلەرلىگى مول جاندار ەكەندىگىن بىلەتىنمىن. بۇل ۇيگە شىنىمدى توتەسىنەن ايتىپ، تانىسىپ امانداستىم دا، وتە جاسىرىن كەلگەندىگىمدى ايتىپ اۋىزدارىن جاپتىم.

وسى جاقىندا قالا كوشەسىنە ۇكىمەتكە قارسى ۇراندار جاپسىرىلىپ، قارسى ۇگىت قاعازى تاراعان ەكەن. ونى ىستەپ جۇرگەندەردەن ءبىر ايەل عانا قولعا ءتۇسىپتى. باسقا سەرىكتەرىن ول مۇلدە ايتپاي قويعاندىقتان، سودان بەرى اۋداندىق ساقشى جالدانبا تىڭشىلارىن ءتىپتى كوبەيتىپتى. ءۇي يەسى الدىمەن وسىنى ايتىپ، وزىمە دە اسا ساق بولۋدى ەسكەرتتى. سونان سوڭ بيعادىلدىڭ قازا بولعانىن ەستىرتۋ ءۇشىن شال مەن كەمپىر تىنىشسىزدانىپ، ءبىر-بىرىنە جالتاقتاي باستاعاندا، سەزە قويىپ، ونى ەستىپ كەلە جاتقانىمدى ءوزىم ايتىپ توقتاتتىم. ءۇنسىز عانا جىلاسىپ الدىق. بيعادىل بىرنەشە ادامدى ءولتىرىپ ولگەن «كەرى توڭكەرىسشى» بولعاندىعىنان، جۇرتشىلىق ونىڭ اتىن اتاۋدان قورقادى ەكەن. ال، مەن، «كەرى توڭكەرىستىك زور ۇيىم قۇرعان اتىشۋلى قاندىبالاق» ەندى قاتەرىم ءتىپتى زور جاۋ بولىپ كورىنىپ تۇرىپپىن. جازاتايىم ءتىرى قالعان بولىپ كەلىپ امانداسا قالۋىمنان تىتىرەي قاشاتىنداردىڭ ءدال قازىر وتە كوپ ەكەندىگى ايتىلىپ، وندايلارعا تانىستىق بەرىپ امانداسۋىمنىڭ قاجەتسىزدىگى دە ەسكەرتىلدى.

بۇرىن ماعان تانىستىعى بار زيالىلار ستيل تۇزەتۋ ناۋقانىندا تۇگەل كۇرەسكە تارتىلىپ، جۇلمالانىپ، كەيى تۇرمەلەنىپ شىققان ەكەن. «بيعابىل ۇيىمى» دەگەندى مويىنداي الماعاندارى مۇعاللاق بولىپ اسىلىپ، مويىنداعاندارى قالپاق كيىپ، ءالى دە جاپاسى اۋىر ەرىكسىز ەڭبەكپەن جازالانىپ جۇرگەنىن ايتتى ءۇي يەسى. ولاردان مەنى تارىمدا ءولىپتى دەپ ەستىگەندەرى وزدەرىنىڭ ەندى اعارا الماي ولەتىندىكتەرىن ايتىپ، زار قاعىپتى. ءتىرى ەكەندىگىمدى ەستي قالعاندارى اشىقتان-اشىق قۋانادى ەكەن. «ول ءتىرى بولسا، ءبىزدىڭ ناقاق كۇيىپ جاتقانىمىزدى دالەلدەمەي، اعارتپاي قويمايدى» دەگەن سەنىمدەرى ءالى وشپەپتى.

- ال، باۋىر، ءسويتىپ سەنى بۇل جاقتاعى كەيبىر دۇسپانىڭ عانا ەمەس، جاقىن تانىس-ءبىلىس، دوس-جاراندارىڭ دا ۇستاتاتىن جاعدايدا تۇر! -دەدى شال. - دوستارىڭ قۋانعاندىقتارىنان داۋرىعىپ ايقايلاپ ۇستاتادى دا، جالاقور دۇسپاندارىڭ ءوز قىلمىستارىن جاسىرۋ ءۇشىن ۇستاتادى. بيعادىل مارقۇمنىڭ سارسەن اتتى ەڭ قاتەرلى جاۋىڭدى باۋىزداپ كەتكەنى بولماسا، ساقشى ورىندارىنىڭ ارنايى وشىكتىرىپ قويعان جەندەتتەرى ءالى بارشىلىق. وسىنداعى تۋىستىق جاقىندىعى بار جاماعايىندارىڭنان اندا-ساندا سەنىڭ قايدا ەكەندىگىڭدى سۇراستىرىپ جۇرگەندەرىن دە ەستىدىم!...

بيعادىلىمنىڭ باۋىزداعانى باياعى سارسەن ساياسات ەكەندىگىن ۇققان سوڭ، ول سۇمىرايدىڭ بيعادىلدى قالاي وشىكتىرگەن سەبەبىن سۇرادىم ءۇي يەسىنەن:

- سارسەن گومەنداڭ شپيونى، ءارى ءۇش ايماقتىڭ سوڭعى داۋىرىندە ىستەگەن زيانكەستىكتەرى بويىنشا شەتتەتىلىپ، قالپاق كيىپ ەدى عوي؟

- ۇرىمجىدە وڭشى، كەرى توڭكەرىسشى بولىپ سەن قولعا الىنعان سوڭ، ۇكىمەت ونى اقتاپ ءتىرىلتىپ، «بەلسەندى» سايلاپ اسىراي قويعان. وسىنداعى بيعابىل ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى دەگەن جالامەن ۇستالعانداردىڭ كوبىندە سول سارسەننىڭ قاراقولى بار!...

بۇل ىڭىردەگى اڭگىمەدە ماعان قارايلاپ قانا قالعان بيعادىلدەن باسقا تۋىستارىم مەن شەشەمنىڭ قازاقستانعا امان ءوتىپ كەتكەنىن، رۋلاس اعايىنداردان قازىر دوربىلجىندە كىمدەردىڭ قالعانىنا دەيىن قانىعا ەستىدىم. ال، ماقپال مەن اسقارىمنىڭ كەلىپ، ۇلكەن ۇيمەن بىرگە كەتكەنىنەن بۇل ۇيدەگىلەر حابارسىز ەكەن.

مۇنداعى قالا ادامدارىنىڭ دا قىس كۇندەرى كيەتىن كيىمىنىڭ كوبى اسكەري سارى ىشىك پەن سارى مالاقاي بولىپتى. وزگەشە بولىپ كورىنبەۋ ءۇشىن مەن دە سونى قايتا كيدىم دە، تاڭەرتەڭ ساسكە كوتەرىلە قالاعا ۆەلوسيپەدپەن كەتتىم. ازىكەن اتتاردى كۇتىپ دايىن تۇرۋعا قالدى دا، ولاي-بۇلاي احۋال بولا قالسا كوز-قۇلاق بولۋ ءۇشىن شال، «وسىنداعى ەڭ مىقتىمىز» دەپ ءبىر ۇلىن قوسىپ بەردى. قالاعا جاقىنداعان سوڭ ول مەنىمەن بىرگە جۇرمەي، سىرتىمنان كۇزەتىپ جۇرەتىندىگىن ءتۇسىندىرىپ، سوڭىمنان اۋدەم جەردەن ەرىپ وتىردى.

ەڭ شەتتەگى «قارا كەرەك كوشەسىندە» بۇرىنعى شەشەن قارتتارىمىزدان جالعىز قالعان وراز يمامنىڭ ۇيىنە كىرىپ باردىم. كىشپەيىلدىگىمەن قاۋقالاقتاي سويلەيتىن، بايىپتى-سالماقتى قارت ۇڭىلە قاراپ، سالەمىمدى بار ىقىلاسىمەن قابىلدادى دا، تورگە، ءوز قاسىنا شاقىرىپ الىپ، قوس قولداپ امانداستى. بۇرىنعى شوقشا عانا سيرەك بۋرىل ساقالى تۇگەل اعارعانىنان باسقا، قىزعىلت قوڭىر اجارى ءالى تايا قويماپتى. تاعى دا ۇڭىلە ءتۇستى. مەن، قارتتىڭ تومەنگى جاعىندا وتىرعان اپپاق سامايلى قىزىلسارى كەمپىرگە امانداستىم. بۇل، قارتتىڭ بۇرىنعى كەمپىرى ەمەس، وزىنەن جاسىراق ءبىر اعامىزدىڭ ايەلى ەكەندىگىن جازباي تانىدىم. بالا كەزىمىزدە جەڭەشە دەپ اتايتىنىم بويىنشا تاعى دا سولاي اتاپ امانداستىم. قارت ەندى جىميا قارادى ماعان:

- بالام، سەن... جاڭىلسام قارتايعاندىعىما-الجىعاندىعىما ەسەپ بولسىن. كوزىڭ ماديەنگە، ءجۇزىڭ مەن داۋىسىڭ بيعازىعا ۇقسايدى، ءوزىمىزدىڭ بيعابىل ەمەسپىسىڭ؟

- سول، سول! -دەدى جەڭەشەم. باسەڭ عانا داۋىسپەن كەلىپ باس سالىپ كورىستى. كوز جاسىم اعىتىلىپ كەپ كەتتى. ءۇن شىعارماسام دا بەت-اۋزىم توڭكەرىس جاساپ، اپىر-توپىر بولىپ كەتكەنىن بىلە سولقىلدادىم. ويتەتىنىم، جەڭەشەنىڭ كورىسىندە مارقۇم اكەمنەن باستاپ، وزدەرىنەن ءتىرى ايىرىلىسىپ ساعىندىرعان شەشەم مەن اعالاردان دا ەلەس بەرە كەلىپ، بيعادىل جوقتالدى. ءوزىنىڭ تۋىس-تۋعاندارى، قايىن-باۋىرلارىنىڭ دا جالعىز قالدىرىپ كەتكەندىگى سۋرەتتەلدى.

- قۇداي تاعالا كوپ زارلاتايىن دەگەن ايەل پەندەسىنە جوقتاۋ جىرىن اياماي بەرەدى ەكەن عوي، نۇري، سابىر ەت، وتىر! - دەپ وجاڭ امەنگەرىن ايىرا سالا، ەگىلىپ وتىرعان ماعان قارادى. - بيعاش، مىنا قارت اعاڭنىڭ كوز جاسى تاۋسىلىپ بولعان. باياعىدا ەلدەن ايىرىلىپ قاشىپ كەلگەننەن بەرگى كوپ جىلاۋمەن قۇرىپتى. ال، ايىرىلعان اياۋلىلاردىڭ قايسىسىنا جىلاي بەرەرسىڭ، سەن دە قوي! اسىرەسە سەنى جاسىق كەمپىرلەرمەن بىرگە جىلاسادى دەپ ويلامايتىنمىن. قارا اسپان قارسى ايىرىلىپ تۇسسە دە قايىسپايتىن قارانارىم دەپ، ىشىمنەن سەنىڭ عانا تىلەۋىڭدى تىلەپ جۇرەتىنمىن. قايسار قايراتىڭ جەتەرلىك ەدى عوي! جۇرت اۋزىندا ءۇش ءولىپ، ءۇش تىرىلگەنىڭدە سەنىمىم ءتىپتى كۇشەيىپ ەدى. جاراتۋشى يەم، مىنە، امان كورسەتىپ وتىر. وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن قۋانىش، توقتاتا عوي ەندى! - دەگەنىندە «توقتاتا قويىپ»، كوزىمدى ءسۇرتتىم. - سەن ءۇشىن، سەنىڭ اۋىرىڭدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن قۇرباندىققا شالىنعان الىس-جاقىن باۋىرلارىڭ از ەمەس، تىلەكتەرى اقىرى قابىل بولىپتى مارقۇمداردىڭ. بۇل جاقتاعى ەل قوتارىلا قاشىپ، كوشىپ جاتقاندا بيعادىل، سەنى بۇل جاققا جالعىز قالدىرىپ كەتپەيتىندىگىن ايتىپ، وتىرىپ العان ەكەن. شەشەسىنە كەلىنشەگى مەن ەكى ۇلىن قوسىپ بەرىپتى. ۇرىمجىدەن سەنىڭ كەلىنشەگىڭ مەن بالاڭ كەلىپ، بىرگە كەتپەك بولعاندا دا مىزعىماعان. سەنىڭ، «ماعان قارايلاماي ول جاققا وتە بەرىڭدەر، ارتتارىڭنان قاشان دا، قالاي دا جەتەمىن!» دەگەن سالەمىڭدى كەلىنشەگىڭ الدەنەشە رەت ايتىپتى وعان. بيگەلدى اعاڭ ولاردى باستاپ كەتىپ بارا جاتىپ، بيعادىلگە ءۇش رەت قايىرىلىپ كەلىپ، كوندىرە الماي، ءۇش رەت جىلاپ قايتىپتى. بيعادىل مارقۇم وعان سوڭىندا شىنىن ايتىپ جونەلتىپتى: «جاستايىمىزدان مالايلىققا جالدانىپ، ارەڭ وقىتقان جالعىز اياۋلىمىزدى تاستاپ كەتىپ، ول جاقتا مەن نە بىتىرمەكپىن! ءتىرى بولسا، بيعابىلدىڭ ءوزىن، ەگەر ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە، كەگىن الماي كەتپەيمىن دەپ سەرت ەتكەن جايى بار ەكەن. ەر جىگىتتىڭ سەرتىنە قىلىش وتپەپتى. تاعدىردا سولاي جازىلعان عوي، سەنى ءولدى دەگەن حابار ءبىرىنشى رەت ەستىلىسىمەن سارسەندى باۋىزداپ، سەرتىن ورىندادى دا، ءوز جاستىعىن سەگىز ەسە ارتىعىمەن جاستانىپ قازا بولدى. اجالى جەتكەن ادام، ەسەسىز-تولەمسىز تەگىن-اق ولە بەرمەي مە، مۇنداي قازاعا ەر تۋىسى وكىنبەسە كەرەك، بيعاش!

- قىسقاشا بولسا دا، جايىرعا كەلىپ ەستىگەنمىن. جەڭەشەمنىڭ مىنا جالپىلاي جوقتاۋىنان ءبارى ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. ال، ءوزى جەرلەندى مە؟

- وسىنداعى اعايىن، دوس، زامانداستارى بىرلەسىپ، تۇندە ۇرلاپ اكەلىپ جانازالاپ، اكەسىنىڭ قاسىنا جەرلەدى. باسىنا جاسىرىن بەلگى قويدىق! ال ەندى نۇري جەڭەشەڭ ەكەۋمىزدىڭ سىنىق شىنىشا جامالىپ، مىنا وتىرىسىمىزدان-اق، سوپيىپ-سوپيىپ جالعىز قالعاندىعىمىزدى بايقاعان شىعارسىڭ. ۋاقىتىندا ەستىپ دايىندالىپ وتىرعاندارى تۇرا زىتىپ، ەلگە قايتىپ ۇلگەردى. ەتەك-جەڭىن جيا الماعان دايىندىقسىزدارى قالىپ ەدى. «بولىنگەندى ءبورى، جارىلعاندى جاۋ جەپ»، ءولىپ، كورەسىلەرىن كورىپ، قامالىپ-ايدالىپ جاتىر. العاشىندا، كەتكەندەر جاۋ اتالىپ ەدى، ەندى قالعاندارى جاۋ اتالدى: «نە مىندەتپەن قالدىڭ»، «شەتتىڭ قاعىپ كەتكەن شەگەسىسىڭ»، «جاۋدىڭ كومىپ كەتكەن بومبىسىسىڭ»، «قاشان جارىلىپ قوپارماق ەدىڭ» دەگەن قاتال تەرگەۋگە قالىپپىز. قالعاندار ەندى سونداي دەرتتەن كۇيرەپ جاتىر!...

ورازيمان قارتتان قال-جايدى وسىلاي تىڭداپ وتىرىپ، كەلىنى جاساعان كەڭ داستارقاننان شاي ىشتىك. كەمپىرىن و دۇنيەگە اتتاندىرىپ، ءوزى تۇستاستاردان مۇلدە ادالانىپ قالعان قارت، جالعىز قىزى ۇزاتىلىپ سوپيىپ قالعان وسى تەتەلەس جەسىرىمەن باس قوسىپتى. ءوزىنىڭ كەش كورگەن جالعىز ۇلىن ۇيلەندىرىپ، ودان كورگەن كىشكەنتاي تۇڭعىش نەمەرەسىن مىنا كەمپىرىمەن كەزەكتەسىپ ءسۇيىپ، الدانىش ەتەتىن عانا جايى قالعان كورىنەدى.

مۇنداعى بۇرىن مەن كورگەن جاسامىس تۋىستاستاردان كەلىندەرىنىڭ كۇتىمىندەگى ەكى جەسىر شال مەن كەمپىرلى ەكى شال عانا قالعاندىعىن ايتتى سونسوڭ. كەمپىرلى شال دەپ اتاعاننىڭ ءبىرى وكەنباي دا، ءبىرى باياعى باعدارقان مارقۇمنىڭ تەتەلەس اعاسى ورىنقان بولىپ شىقتى. ءوزى قاتارلاس شالداردان تاقىر جەرگە وتىرىپ قالعان قارت، بۇرىن مەن كورگەندەگى جاپ-جاس جىگىتتەردى دە ءوزى قۇرالپى شال قاتارىنا قوسىپ الا قويىپتى.

- بۇل تورتەۋىنەن باسقا تۋىستارىڭدى تانىمايسىڭ، بيعاش، سەن كەتكەن شاقتا كىشكەنە بالالار بولاتىن! - دەپ ويلانا قالدى قارت. - ايتپاقتايىن، ءوزىڭنىڭ باياعى ۇلكەن اۋىلىڭداعى اعاڭ رىسالدى مارقۇمدى بىلەتىن شىعارسىڭ؟.. سودان ەكى ۇل قالعان ەكەن. سەنى كورمەسە دە ۇلكەنى بيعازىعا جاقىن ءىنى ەكەندىگىنبىلەدى. ەكەۋى دە جاقسى جىگىت بولىپ ءوستى. وسى قورانىڭ ارتىنداعى قورا سولاردىكى. ەكەۋى دە كومەنەس بولعاندىقتان وسى رايونداعى كوممۋنا اتىرەتىنىڭ بيلەۋشىسى. ءبىزدىڭ قازىرگى ەڭ سەنىمدى سۇيەنىشىمىز - وسى باۋىرلارىڭ بولىپ وتىر. باسقامىزدى ۇكىمەت، شىجىڭ[1] دەي مە، جىن-شايتان دەي مە، ايتەۋىر، ىلىككە العان ەمەس. ال، كەيىنگى جاستار سەندەرشە وقي الماي قالعانىمەن شەتىنەن وتتى. زامانعا كەكتىلىكتەرىنەن بە ەكەن، وجەت بولىپ ءوسىپ كەلەدى. ءوزىمنىڭ ىنجىقتاۋ ۇلىمنان باسقاسىنىڭ بارىنەن ۇمىتكەرمىن! -دەپ قارت بۇل جايتتان دا ءبىر تۇجىرىم ايتىپ تاستادى.

كەش باتا وتىننان كەلگەن ۇلىنا وجاڭ مەنى تانىستىردى. اتىمدى اتاپ كەپ قالعانىندا، سەلك ەتە ءتۇستى «ىنجىعى». اكەسىنە «اقىرىن!» دەپ كۇبىرلەي سالا قول بەرىپ امانداستى مەنىمەن.

- جارايدى، ايتەۋىر اتىشۋلى قاندىبالاق دەپ تۇسىنسەڭ دە بىلگەنىڭە قۋاندىم! - دەپ جىميدى قارت. - سەن قۇرمەتتەۋگە ەڭ لايىق اعاڭ وسى، تانىپ ال!

ۇلى ەكى شىنى شاي ىشىسىمەن مال سويۋعا قۋزاعان قارت، «تاكەندى شاقىرىپ كەل!» دەپ كەلىنىن جىبەردى.

«تاكەن» اتاعانى، جاڭاعى ايتىلعان ەكى ءىنىمنىڭ ۇلكەنى ەكەن. قىرىققا كەلىپ قالعان قويۋ قارا شاشتى قارا جىگىت سالەم بەرە كىرىپ، تومەنگى جاعىما وتىرىسىمەن، قارت سۇرادى ودان:

- تاكەن، مىنا كىسىنى تانيسىڭ با؟ - جىگىتتىڭ بىلىنەر-بىلىنبەس قانا باس شايقاعانىن كورىپ، تاعى سۇرادى. - بيعازى اعاڭدى بىلەسىڭ بە؟

- ءا، ەندى تانىدىم، ەندى تانىدىم، اتىن اتاماي-اق قويىڭىز! - قوس قولىمەن قولىمدى ۇستاي الىپ، سىلكىلەي امانداستى جيەن. - امان-ەسەن قايتتىڭىز با، اعا؟ دەنساۋلىعىڭىز قالاي، اۋرۋ-سىرقاۋدان امانسىز با؟ - قول ورامالىن الىپ كوزىن ءسۇرتتى. ىتقىپ شىققان كوز جاسىن تاعى سيپاپ تاستاپ، تاعى شىققانىن تاعى قاقتى. ءۇنسىز وتىرىپ قالدى ءسويتىپ.

- ءىنىسىنىڭ قازاسىن جايىردەن ەستىپ كەلگەن ەكەن، -دەدى قارت. - اقسۋدا دا ەستىپتى. نە جايتتان قازا تاپقانىن ءبىز دە ايتتىق، ول جونىنەن قينالماي-اق قوي! تەك، تۇپتەرىڭنىڭ قانشالىق جاقىن ەكەندىگىن بىلمەۋلەرىڭ ىقتيمال. ولاي بولاتىنى، مىنا وقىمىستى اعاڭنىڭ ءوزى دە ناعىز كومەنەس ەدى. مىنا كومەنەستەرىڭ كەلۋدەن الدەقايدا بۇرىن - قارشادايىنان ەگىلىپ-توگىلىپ وسكەن كومەنەس ەكەندىگىن بىلەتىنمىن. سول سەنىممەن ءۇش ايماق توڭكەرىسىنە ۇرىمجىدەگى وقۋشى كەزىنەن-اق جان سالا قاتىناسىپ، گومەنداڭعا قارسى بەتپە-بەت شايقاسقا تۇسكەن. قولعا الىنىپ، ونىڭ تۇرمە قيناۋىن دا كوپ كورگەن. بۇل جاققا قاشىپ ءوتىپ، مۇعالىم بولعان سوڭ دا، پانگە قارسى كەرباقپا، كەرى توڭكەرىسشىلەرگە، مىرزا-تورەلەرگە ىمىراسىز قارسى بولىپ، سايىسپەن ءوستى. سول شاقتا ايۋداي اقىرىپ تۇرعان تورەشىل اكىممەن ءبىر جيىندا ايتىسىپ قانا اۋدارىپ تاستاعانىنا وسىنداعى جۇرت تۇگەل تاڭعالىپ ەدى. ءسويتىپ ەلۋىنشى جىلعا دەيىن سول وقىتۋشىلىق قالپىمەن-اق وسى اۋداننىڭ ماڭدايعا باسار ىقپالدى قايراتكەرى بولىپ كەلگەن. ىشكەرىدەن كوممۋنيستەر كەلە جاتقاندا اۋىتقىعان جوعارى تاپ بىلىكتىلەرىن تاپجىلدىرماي، ۋاڭجىندەرگە ءبىر تال وق شىعارتپاي باسىپ بەرگەن، ءوزىمىزدىڭ وسى كوممۋنيستەر بولاتىن. 51-ءشى جىلى ۇرىمجىگە شاقىرىلىپ، اعارتۋشىلىق سالاسىندا مىقتاپ-اق ورلەپ شىعىپ ەدى. كورە الماس كۇندەستەرى جاعىنان «وڭشى» اتالىپ شىرمالدى. ول كۇندەستەرىن كۇشەيتىپ، قۇرىققا سىرىق بولىپ جالعانعان، الگى كەكتى كەرتارتپا جاۋلارى عانا دەپ ەستىگەنمىن. سارسەن دەگەندەرىڭ سونىڭ بىرەۋى بولاتىن. مىنە، سولار بىرىگىپ، مۇنىڭ وزىنە جالا جاۋىپ، جيىرما جىلعا دەيىن سۇرگىندەتكەن جەرىنەن ءۇش ءولىپ، ءۇش ءتىرىلىپ قاشىپ، ارەڭ كەلىپ وتىر! قىلمىسى، تەك، اق-ناقاعىن قايتا تەكسەرتىپ، انىقتاتا الارلىق ىزدەۋشى-سۇراۋشىسىنىڭ جوقتىعى عانا. «مىلقاۋدىڭ استىنا، سوقىردىڭ قولىنا تۇسكەن» دەگەن وسى دا!

ۇلى سەمىز اق قوشقاردى ۇيگە كىرگىزىپ، باتا ىستەۋدى كۇتىپ تۇر ەدى. ءسوزىنىڭ وسى ءبىر بۋىنىن ايتىپ بىتىرە سالا قارتتىڭ ءوزى باتا بەردى: «ۋا، جاراتۋشىم، بارلىق قىرسىق، پالە-قازاڭنان ايىقتىرىپ، مىلقاۋدىڭ استىنان، سوقىردىڭ قولىنان قۇتقارا كور!» دەگەنىن جاريا ايتىپ، بەتىن سيپادى. باتا بىتكەن سوڭ تاكەن قارقىلداپ كۇلىپ، ۇلى مەن كەلىنى جىمىڭداپ سىرت ايلانا بەرگەنىنە قاراي جالعاستىردى قارت ءسوزىن:

- بۇل باتا، مەنىڭ كۇلكى ءۇشىن قيتۇرقىلىقپەن قايتالانعان جاڭاعى ءسوزىم ەمەس، بالالار، يمانداي شىن تىلەگىم! مەن، ەشكىم كەلىپ اتىپ-شاپپاي-اق وزدىگىمنەن ورىن بوساتىپ كەتكەلى، جاسىم جەتىپ وتىرعان شالمىن عوي. تەك بيعابىلىمە ءومىر بەرسىن! مەن مۇنىڭ اتا-بابالارىنان بەرگى بارلىق احۋالىن بىلەتىن قاريالاردىڭ ەڭ سوڭىمىن. سەندەر انىقتاپ ەستىپ قالماساڭدار، ءبىرىڭدى-ءبىرىڭ تانىماي، جات بوپ كەتۋلەرىڭ كادىك. سول مىندەتىم ءۇشىن تاعى سويلەيىن، تاكەن، نە بىلەرسىڭ، نە بىلمەسسىڭ، ەستىپ قال! وسى جاقتاعى، ءتىپتى، ول جاقتاعى تۋىس-جۇراعاتتارىڭنىڭ ىشىندە دە ەڭ جاقىنىڭ، وسى بۇيرا باستى كىسى. اكەسى قۇربىلاس مەنىڭ «كىسى» اتايتىن سەبەبىم، بۇل، قارشادايىنان-اق كىسىلىگىن كورسەتىپ، قارت كوزدەردىڭ سىنىنان ءوتىپ كەلەدى. اتا-بابالارى باعزى زاماننان ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەڭ قادىرلى كىسىلەرى - بيلەرى ەدى. سول سەبەپتەن بۇل شوبەرەسىنىڭ اتى دا «بي» بولىپ اتالىپتى. بۇل، بۇرىنعى اتا-بابالارىنان دا جوعارى قابىل بي. ولاي بولعانى، بۇل ولاردان كوپ وقىعان-زور توقىعان بي. قاڭعىپ جۇرسە دە، قاشىپ جۇرسە دە بۇكىل دۇنيەگە تانىلىپ جۇرگەنى سودان!.. ايتقانىنىڭ بارلىعى دۇرىس بولىپ شىعىپ جاتىر.

- اكە، مەنى تىم كوتەرمەلەپ، اسپانعا شىعارىپ جىبەردىڭىز عوي! - دەپ كۇرسىندىم مەن. - قايتا تۇسە الماي مەرتىگىپ قالار ما ەكەنمىن!

- ءسوزىمدى توسا تۇر، بالام، ايتارىمدى ايتىپ بولايىن! تاكەن، اتاڭ رىسالدى سول بيلەردىڭ قولىندا، مىنانىڭ اكەسى جاپپارمەن بىرگە وسكەن. ءسويتىپ، بىتە قايناسقان، ەندىگى ەڭ جاقىن تۋىسىڭ وسى بيعابىل! ال، ەندى سويلەي بەر، بيعاش! وسى اۋداننان كەتكەننەن بەرگى باسىڭنان كەشكەنىڭدى وسى وڭاشادا تولىق سويلەپ بەر!

- مەن وسى حالىقتىڭ سىيلاۋىنا تاتىرلىقتاي نە ىستەپ بەرگەنىمدى بىلمەيمىن، - دەپ باستادىم ءسوزىمدى. - پالەندەي كىسىلىك قۇرىپ، ۇلكەن ماسەلە شەشىپ، پالەندەي تىلەكتەرىن ورىنداپ بەرگەن «كىسى» ەمەسپىن. ەس ءبىلىپ ەتەك جاپقانىمنان بەرى جاۋاپكەر بولىپ، تەرگەۋگە-تالقىعا ءتۇسىپ كەلە جاتقان قىلمىسكەرمىن. ال، قۇلدىراپ ەسىككە، ەسىكتەن دالاعا، قۇلا دۇزگە ايدالىپ كەتكەن مەنى قايدا جۇرسەم دە كوپشىلىك-جۇرتشىلىقتىڭ قۇرمەتتەپ تورگە تارتىپ، ورگە سۇيرەپ كەلە جاتقانى راس. سول سۇيەمەلىمەن، جاقسى تىلەكتەرىمەن، سىي-سياپاتىمەن قارىزعا بەلشەمنەن باتىرىپ بولدى! كۇتكەن ۇمىتتەرىن نەممەن ورىندارىمدى بىلمەي، قاشقان سايىن جورىتقان سايىن ەسىم شىعىپ كەلەدى.

وسى بيسميللامەن لەپتەلگەن اڭگىمەم، «اشىلۋ-سايراۋدان" باستالدى. وزىمە قۇنسىز سەزىلگەنىمەن تىڭداۋشىلارىم قۇنىعا تىڭدادى. ەڭ نەگىزگى، ەڭ زور قىلمىسىم بولىپ ەسەپتەلىپ كەلگەن «سايراۋىمنىڭ» ناق ءوزى باياندالعاندا «ىپ-راس قوي!»، «شىندىق قوي!»، «سول كەزدەگى احۋالدا بۇدان دۇرىس سايراۋ بوعان با!» دەپ قۇپتاسا يزەكتەستى. سودان سوڭعى اڭگىمەمە كۇرسىنىستى، ىڭىرانىستى، ىشقىنىستى، كومەكەيلەرىنەن كۇڭىرەنىسە تىڭدادى. قارتتىڭ «ىنجىعى» ەسىك جاقتا ەت مۇشەلەپ وتىرىپ، كىجىنىپ قالعاندا جالت قاراپ قويىپ سويلەي بەردىم. تاكەن كۇرەڭىتىپ تەرلەپ الىپتى.

- تەرەزەدەن بىرەۋ قاراپ تۇرعانداي ما، شىعىپ قاراشى، بالام؟ - دەپ قارت كەلىنىنە يەك قاققاندا ءبىر كىدىرىپ، سۋىعان شايدى جۇتتىم.

- باسقا ادام جوق، ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ ەكى-ءۇش بالاسى ءجۇر. - دەپ كەلىنى قايتا كىرگەن سوڭ جالعاستىرا بەردىم اڭگىمەمدى. قولعا سۋ قۇيىلىپ، باس پەن جامباسى قوسا سالىنعان مول تاباق ەت الدىمىزعا كەلدى. مەنى ەتكە قۋزاپ جەگىزە، جەي وتىرىپ گۋىلدەستى تىڭداۋشىلارىم:

- ياپىراي، جوعارىسىنىڭ دا، تومەننىڭ دە ىندىنى تولعان قاسكۇنەمدىك ەكەن-اۋ! اللا-اي، جات جۇرتتىڭ جات پيعىلىن جالعىزعا ىستەتكەن ىستەتىسى-اي! ايتتىم عوي، كۇندەستىك-كورە الماستىق پەن جوعالتۋدىڭ عانا قازانى عوي اسقاندارى!

- قازىرگى ناۋقان كۇرەستەرىنىڭ ءبارىنىڭ جولى وسى ەمەس پە! - دەپ قانا قويدى تاكەن.

- وزدەرى جەڭىلسە دە جەمەك! باسشىسى مەن ايقايشىلارىنىڭ اتالى جاۋاپقا قۇلاق سالارى دا، ادىلەت پەن اقيقات قازىعىنا بايلانىپ ءيىلىپ ويلانارى دا جوق، بەت ورنىنا ءتىس ىرسيتقان وڭشەڭ قاسقىردىڭ عانا قىلىعى! - شيرىعىپ العان قارت قايتالاپ كىجىندى. - اي-ھاي-ھاي-ھاي...ا..ي!

- ياپىراي، كوپشىلىكتىڭ ۇيىلگەن كۇلگە ەسەپ بولىپ قالعانى-اي! - قارتتىڭ «ىنجىعى» وسىنى ايتقاندا تاعى ءبىر قاراپ قويدىم، ىنجىق ەمەس سياقتى. وعان تاكەن جاۋاپ قايتارىپ كۇلدىردى:

- كۇلگە ەسەپتەپ تىنىش قانا ءۇيىپ قويسا جاقسى عوي، بەنزين قۇيىپ سىرىڭكە شاعىپ، سول كۇلدى تاعى دا لاپىلداتپاي ما!

اڭگىمەمنىڭ كوپ ءبولىمى تاماقتان سوڭ جالعاستى. ءتۇن ورتاسىنا تاياعاندا وسى اقسۋعا كەلگەنىمە شەيىن سويلەتىپ ءبىر-اق تىندى.

- اعا، ءسىز سىرت كوزگە ەندى وسى اۋىلدىڭ «جايىردەن كەلگەن قۇداسى» بولىپ تانىلىڭىز! - دەپ تاپسىردى تاكەن، شىعىپ بارا جاتىپ. - ەرتەڭ جانە اقىلداسامىز عوي.

ول كەتكەن سوڭ قارتتىڭ ۇلكەن ىشىگى مەن پيماسىن كيدىم دە، ۇلىنا جول باستاتىپ، زيرات باسىنا باردىم. كۇندىز بارىپ، سۇق كوزگە شالىنباۋىمدى قارت تا قۇپتادى. قار ومبىلاپ بارىپ، اكەمنىڭ كونەرىپ تومەندەپ كەتكەن توپىراعىنا يىلە سالەم بەردىم دە، كۇنباتىس جاعىنا تاياۋ ۇيىلگەن توپىراق تۇبىنە جۇگىنىپ وتىرا كەتتىم. جول باستاپ كەلىپ كورسەتىپ بەرگەن جىگىتتى ۇيىنە قايتاردىم دا، توپىراق ءۇيىندىسىنىڭ ۇستىندەگى قاردى سىپىرىپ تاستاپ، قۇشاقتاي جىعىلدىم.

«قىراۋىڭ كەلدى، تۇرىگىم!» - دەپ ەڭىرەپ جىبەردىم. - «امان كەلدىم، تيتتەي بولسا دا سەزىنەر مە ەكەنسىڭ، تىڭدار ما ەكەنسىڭ زارىمدى!.. مەنى كۇتىپ، اناڭنان، بالا-شاعاڭنان ايىرىلىپ قالۋعا شىداعانىڭدا، قاسكويلەردىڭ مەنى ءولدى دەگەنىنە شىداي الماعانىڭ-اي!.. بىرگە تۋىلساق تا شىن ازاماتتىڭ بىرگە ءولۋى جوق ەدى عوي، ءبىرى ولسە دە ءبىرى سونىڭ ەگەسىمەن جاساۋى قاجەت ەدى عوي! مەن كەلدىم، باۋىرىم، بىراق، قۇشاقتاسىپ، ساعىنىش ۋىن قايتارۋ تۇگىل، ءسابي كەزىمىزدەگىدەي قۇلاقتاسا دا المايمىز عوي ەندى! مەنى وقىتۋ ءۇشىن قارشادايىڭنان مالاي بولدىڭ! مەن ءۇشىن اسكەر بولىپ، قاندى مايدانعا كىردىڭ! مەن ءۇشىن جاپا شەكتىڭ - بارلىق اۋىرىمدى كوتەردىڭ، اقىرى مەن ءۇشىن كەكتەنىپ، مەن ءۇشىن ءولدىڭ. ال، سەن ءۇشىن مەن نە ىستەپ بەرە الدىم!.. جانى جالعاسىپ بىتكەن جالعىز ءىنىم، اعا بولىپ نە ىستەپ بەرە الدىم ساعان!.. سەزەر مە ەكەنسىڭ زارىمدى!.. مىنا جاتقان اكەڭ دە مەنىڭ تىرىلىگىمنەن حابار الا الماي، اقتىق دەمىنە دەيىن اھ ۇرىپ ءولىپ ەدى عوي، وسىنى ايتقان ءوزىڭ ەدىڭ عوي ماعان، سول ايىقپاس قاسىرەتىمدى تاعى دا قايتالاتىپ-جاڭعىرتىپ كەتكەنىڭ نە! قايتالانباس ومىردە وسى قاسىرەتتىڭ قايتالانعانى قالاي!.. باسقا قاسىرەتىم از با ەدى! مەن كەلىپ، ۇستىڭە ۇيىلگەن سۋىق توپىراقتى قۇشاقتاپ جاتىرمىن، باۋىرىم، سەزەر مە ەكەنسىڭ؟... «قۇراۋىم امان قايتىپتى» دەپ ءبىر تەبىرەنە الار ما ەكەنسىڭ؟.. جوق، جوق، سەزبەيسىڭ ەندى، وسى توپىراعىڭنىڭ ءدال ءوزى بولىپ كەتتىڭ!»

وسىلاي سولقىلداپ-سولقىلداپ بارىپ سۇلق جاتىپ قالىپپىن. ونىڭ كىشكەنە كەزىندەگى ايانىشتى حالدەرى اپ-ايقىن ءتىزىلىپ، كينو اكتتەرىنشە وتە بەردى كوز الدىمنان: ەل-جۇرت، ءۇي ىشىنەن تۇگەل ايىرىلىپ كەلىپ، كوڭ-قوقىر كۇل ۇستىندە جالاڭاش تۇنەپ جۇرگەن كىشكەنتاي عانا پاناسىز جەتىم، تۇلا بويى كۇلدەي كوكسۇر، قوتىر-قوتىر، كوزىنە بىلشىق، اۋزى-مۇرنىنا الدەنەدەي ءناجىس قاتىپ قالعان اپ-ارىق، اش بالانى شاۋەشەكتىڭ بازار كوشەسىندە ءۇش-ءتورت سوتقار قۋىپ كەلەدى، جەتىپ قالىپتى. «قۇراۋ، قۇراۋ، قاراشى مىنالاردى، كۇندە ۇرادى!» دەپ شاعىنا، ەڭىرەي جەتىپ، ارتىما تىعىلدى. الدىمدا كەلە جاتقان شەشەم يىعىنداعى قورجىنىن تاستاي سالىپ، قۇشاقتاي الدى ونى. «بيعادىلىم عوي مىناۋ!» دەگەن انا داۋىسى ساڭق ەتە ءتۇستى.

ءتۇسىم سياقتى. بيعادىلدىڭ ۇستىندەگى مۇزدى توپىراقتى قۇشىرلانا قۇشاقتادىم. كوزىم قايتا جۇمىلدى.

ءىش اۋرۋدان بۇرالىپ، ميا توسەلگەن اياداي اتقورادا جاتقان اش ارىق بالا، تىندەي سولاڭنىڭ مەنى وزەن بويىنان قۋىپ جىبەرگەنىن ەستىپ، ىڭقىلداي قايعىردى: «كىشكەنتاي ەشكىمىزدى، ءيتتىڭ بالالارى ءمىنىپ ولتىرەدى-اۋ ەندى!... قۇراۋ، سەن كورىنبە ەندى ولارعا!» -دەپ شيدەي سيراعىن ارەڭ جيىپ تۇرەگەلدى دە، ءىشىن باسا ىڭقىلداپ، تالتىرەكتەپ سىرتقا بەتتەدى. - «مەن بايقاپ كەلەيىن، سەن شىقپا!» - دەپ شىقتى.

قۇشاقتاپ جاتقان توپىراعىمدى قىسا ءتۇستىم.

ەرگەيتىدە جالاڭ اياق-جالاڭباس، مال تەزەگىن تەرىپ جۇرگەن كەزىمىز. ەرتە ويانىپ قاراسام، قاسىمداعى بيعادىل جوق. جەر ۇيدەن دالاعا شىعىپ قاراسام، شەشەم وزەن جاقتان ءبىر دوربا تەزەك تەرىپ اكەلىپ توگىپ جاتىر ەكەن. بيعادىلدىڭ جوقتىعىن مەنەن ەستىپ، باقۋدىڭ تومەنگى تۇبەكتەگى بيە باۋى جاققا جۇگىردى. مەن ەرە جۇگىردىم. جارقاباققا توقتاي قالىپ، بيە جەلىسىنە قاراساق، جىلقىشى قوسىنان «اپا-اۋ!» دەپ جىلاعان داۋىسى ەستىلدى. جۇگىرىپ بارساق، جىلقىشىلار شيدەي قول-اياعىن بوساعاداعى قازىققا مىقتاپ تاڭىپ تاستاپتى. ءتۇن جارىمىندا سابادان ءبىر شىنى قىمىز ۇرلاپ ءىشىپ جاتقانىندا ۇستالىپ بايلانىپتى. شەشەم كەشىرىم سۇراپ بوساتتى. ارەڭ تۇرەگەلگەن ءىنىمدى ءۇنسىز قولتىقتاپ، جىلاي سۇيەمەلدەپ كەلە جاتتىم. بيعادىل ماعان جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراپ ەڭىرەدى: «سەن شىداعان اشتىققا مەن قالاي شىداي المايمىن!» دەپ بوزداپ جىبەرگەنىندە، الدىمىزداعى شەشەم دە ءۇن سالا جىلادى: «سەنىڭ كۇتىمىڭ ءتىپتى از، تۇسىنەمىن بالام، تۇسىنەمىن، بىراق لاجىم جوق!» دەيدى.

قىرىق جىلدان اسىپ قالعان سول وقيعا سۋرەتى كوز الدىما كەلە قالعاندا، كوزىمدى اشىپ الىپ، مۇز توپىراقتى تىرنالاي، باسىمدى شايقاي ەڭىرەدىم...

كوز جاسىمدى توپىراققا توگە جاتىپ، ۇيىقتاپ كەتكەن سياقتىمىن.

«و دۇنيەنىڭ» توپىراق استىنداعى اقىمىنان كۇڭىرەنگەن ءۇن ەستىلگەندەي بولدى: «سەن شىداعان قورلىققا مەن قالاي شىدامادىم ەكەن! ولگەنىڭنىڭ راس-وتىرىگىن ايىرعانشا كۇتە تۇرسامشى، اتتەڭ كۇيرەۋىكتىك! كەشىر، قۇراۋ، سەن ءتىرى بول! مەنىڭ ارمانىم، سەنى اقىرعى رەت ءبىر كورە الماي كەتكەنىم عانا عوي!»

وسى ءۇننىڭ ار جاعىنان، الدەقايدا الىستان ءبىر مىعىمىراق ءۇن جەتكەندەي سەزىلدى: «قۇلىنىم، سەن ەندى بوساي بەرمە، ۇگىتىلىپ كەتەرسىڭ، الدىڭدا قاۋىپ-قاتەر ءالى بار، جي ءوزىڭدى!» دەپ قاتال ەسكەرتكەندەي بولدى. «سەنى ۇزدىكسىز شىرماپ كەلە جاتقان قىرسىق، سان الۋان بولىپ كورىنگەنىمەن ءتۇبى بىرەۋ-اق. ول، سوناۋ-سوناۋ ەل-جۇرتىڭنان ايىرىلۋىڭ عانا! سەنى سول باسپاناڭنان، باقىتىڭنان-قۇدىرەتىڭنەن ايىرعان باس قىلمىس مەنەن وتكەن! ەكىنشى سەبەپكەر قىلمىس وسى تۇرىگىڭنىڭ اڭقاۋ-الاڭعاسارلىعىنان وتكەندىگىن ءوزىڭ بىلەسىڭ. ءبىز ەكەۋمىز ءۇشىن ەگىلمە، سەنىڭ تىرىلىگىڭ، ءبىزدىڭ تىرشىلىك! قايت، قۇلىنىم، قايتا عوي، تەز جونەل! ەكى دۇنيەدە دە اكەڭ دە، ءىنىڭ دە رازى ساعان!»

ويانا كەپ جان-جاعىما قارادىم دا جيا قويدىم ءوزىمدى. تاڭ اعارىپ قالعان ەكەن. زيراتىنىڭ كۇنباتىس جاعىنان ۇزىن مويىنىن سوزا قاراپ تۇرعان زەڭبىرەكتەر دە كورىندى. شەكارا قورعانىسىنىڭ ۇلكەن ءبىر بولىمشەسى وسىندا ەكەندىگىن كەشە كۇندىز كورگەنمىن. ايازدان قاتىپ قالعان دەنەمدى ارەڭ جيىپ، باكىمدى الدىم دا ەكەۋىنىڭ مۇز توپىراقتارىنان ەكى ۋىس بوساتىپ، قولجاۋلىعىما ءتۇيىپ الدىم. «سەندەردىڭ تومپەشىكتەرىڭدى ەندى كورە الماسپىن دا! باقىل بول، اكە، باقىل بول، باۋىرىم!» ءتىسىمدى-تىسىمە باسىپ، كەلگەن ىزىممەن ءىلبي جونەلدىم.

كەلىننىڭ ماعان ارناپ تورگە جايىپ قويعان جاڭا كورپە-جاستىعىنا شەشىنىپ تاستاپ، قۇلاي كەتتىم. نەداۋىر قاتتى ۇيىقتاپپىن. كۇن ساسكەگە كوتەرىلگەندە وياندىم. قارت ەكەۋمىز اڭگىمەنى تاعى دا كەڭ جايىپ، شاي ءىشىپ وتىرعانىمىزدا، تاكەن كەلىپ، ۇيىنە شاقىردى. كۇندىز اتىرەت باستىعىنىڭ ءوز ۇيىندە بولسام، بەيعامىراق بولاتىندىعىمدى ايتىپ كۇلدى. قارت تا قۇپتاپ، ءوزى باستاپ اپاردى دا، بالا-شاعاسىنىڭ ارقايسىسىنىڭ اتىن اتاپ تانىستىردى. ورتاداعى اۋىز ءۇيىنىڭ ىشكى بوساعاسىنان توسىپ، قۇشاقتاي الىپ جىلاعان اسكەري سارى كيىمدى، اقشىلداۋ سۇر جىگىت-كىشى جيەنىم شاكەن ەكەن. ودان كەيىنىرەك قاتار تۇرعان ۇلكەن-كىشى ەكى كەلىن وڭ تىزەلەرىن بۇگىپ سالەم ەتتى. ۇلكەن كەلىن قازاق سالتىنداعى سالەمنەن سوڭ ۇمتىلىپ كەلىپ، قوس قولداپ امانداستى. بۇل كەلىنىم، وسى ءۇيدىڭ قۇراۋشىسى - اۋىل يەسىندەي اقىلگويى بولىپ تانىستىرىلدى. ءۇش جاعى عانا بۇيرالانىپ يىعىنا توگىلگەن قىرىقپا قارا شاشتى جاس كەلىن، وقۋشىداي ىزەتپەن تۇرىپ قالىپ ەدى. ءوزىم بارىپ قوس قولداپ امانداستىم. بۇل-مەنىڭ كەلىنىم عانا ەمەس، قۇداشام ەكەندىگى اتالعاندا كوز جاسىن ءبىر سىعىپ الىپ امانداستى. جالعىز قارىنداسىم عايشانىڭ جاقىن قايىن ءسىڭلىسى ەكەن. ولاردىڭ ارت جاعىنا تىزىلگەن بىركەلكى بەس-التى بالا - تاكەننىڭ بالالارى، ءۇش جاستاعى ەڭ كىشكەنەسىنە دەيىن ۇلكەن كىسىشە ىزەتپەن توسىپ، وشىرەت بويىنشا قول بەردى. ۇلكەن كەلىننىڭ «قۇراۋشى»، «اقىلگوي» اتالۋىنىڭ ءبىر بەلگىسىن وسى تارتىپتەرىنەن كورىپ، سۇيىنە كىردىم ۇلكەن ۇيىنە.

ورازيمان قارت تورگە شىعىپ، مەنىمەن بىرگە شاي ءىشىپ قانا، تاكەنمەن ىمداسىپ قايتقان سوڭ، تاكەن، شاكەن، ەكى كەلىن جابىلا بايەك بولىپ، مەنى كۇتۋگە كىرىستى. قوس كورپە استىما توسەلىپ، قوس جاستىق ارقاما، شاعىن عانا الاسا ۇستەل ءبىر جاعىما قويىلدى. داستارقان ەكى كىسىلىك قانا بولىپ، سونىڭ ۇستىنە جايىلدى دا، ەكىنشى جاعىنا تاكەننىڭ ءوزى وتىردى. ۇستەلگە العاشىندا جوعارى سورتتى تەمەكى، سىرىڭكە قويىلىپ ەدى. سوڭىنان بوتەلكە مەن ەكى ريۋمكا، مايلى قۋىرداق كەلىپ قالدى. قۋىرداق اكەلىپ قويعان قۇداشا كەلىننىڭ كوز جاسى ءالى دە قۇرعاي قويماعانىن بايقاپ قالدىم.

- اعا، ءتۇنى بويى سۋىقتا زيرات باسىندا بولعانىڭىزدى ەستىدىم. مىنادان ءبىراز ءىشىپ الىڭىزشى! - دەپ تاكەن ريۋمكا قاعىستىردى. - قازىر بىزگە ءولۋ دەگەن ارزان، كورۋ اسا قىمبات بولىپ كەتتى. ولىمگە قايعىرا بەرسەك، ءوزىمىزدىڭ دەنساۋلىعىمىز دا قالمايتىن كورىنەدى. ال، ءسىزدى امان كورۋىمىز، بارلىق ءولىمدى جەڭەتىن زور قۋانىش بولدى بىزگە. ءسىز امان بولساڭىز عانا، سوڭعى ەسەپتە، ءولىم ەگۋشىلەردىڭ قولى قىرقىلدى دەپ قۋانامىز. ءبىز جاقتان ولۋشىلەردىڭ كوبى سىزگە جابىلعان جالالاردىڭ سەبەبىنەن ولگەن.

- ماعان ەستىلمەي جاتقان تاعى ءبىر اۋىر ءولىم بار ما، قالاي؟

- اۋىر دەۋگە بولمايدى. ولمەس ورنى بار، ارتى قايىرلى، مىقتى ۇرپاقتارى قالعان ءولىم، جەڭىل ءولىم عوي. ءسىزدىڭ الاڭداۋىڭىزعا لايىق اسا قايعىرارلىق ماسەلە جوق!

بالالارىنىڭ ەرەسەكتەرىنەن ءۇش-ءتورتى قاۋقالاپ كوتەرگەن ءبىر تورسىق كەلىپ كىرىسىمەن، تاكەن ءسوزىن توقتاتا تۇرەگەلدى. تورسىقتى ىستىق پەشتىڭ سىرتىنا ورنالاستىرىپ، ءوزى اۋىز ۇيگە شىعىپ كۇبىرلەستى دە، ورنىنا قايتا كەلىپ وتىردى. تاعى ءبىر-ءبىر ريۋمكا قۇيىپ قاعىستىرىپ جىبەردى دە، بوتەلكەنى كەرەۋەت استىنا تىعا سالدى. شاكەن كىرىپ، ۇلكەن داستارقان جايىپ، ۇلكەن تاباق قۋىرداق اكەلىپ ورنالاستىردى. ۇلكەن كەلىن الگى تورسىقتان ءبىر تەگەنە قىمىز اكەلدى دە، قۇداشا كەلىن ءبىر تىزەلەپ وتىرا قالىپ قىمىز قۇيدى. ول، الگىندەگىدەي مۇڭلى ەمەس، كوڭىلدى اجار بايقاتتى. ەرلى-زايىپتى تورتەۋى، مەنىمەن بەسەۋ بولىپ قىمىز ىشتىك. ءدوربىلجىننىڭ مەن ساعىنعان قىستىق قىمىزى ءسوز بولىپ، وسى اتىرەتتىڭ وزىندەگى بىرەۋلەردىڭ جوڭىشقاعا ەكى-ءۇش بيە بايلاپ ساۋاتىندىعى ايتىلدى. شەكارا رايون دەپ ۇكىمەت، 1962 جىلى ەل قاشقاننان كەيىن قۇلىستاي بويىنداعى ءتورت اۋدانعا «ەرەكشە قامداۋ» ساياساتىن جاريالاپ، ءىشىم-جەم جاعىنداعى «نورمالى قامداۋ» قىسىمىن ءسال كەڭىتكەن ەكەن. 1964-65 جىلدارداعى «سوتسياليستىك تاربيە» مەن 1966 جىلى باستالعان «زور مادەنيەت توڭكەرىسى»، «زور سەكىرۋدى قايتا شاقىرىپ»، قايتا قىسىپ، اشارشىلىق اپاتىن قايتالاپ توگىپتى. تولىداعى دولاننىڭ داۋى ورىستەي كەلە، باققان مالىن ۇرلاپ ساۋ مەن ۇرلاپ جەۋگە حالىقتىڭ ءوزى جاسىرىن كەلىسىم جاساپ الا قويعان سياقتى.

- مىناۋ، دەمالۋ دەگەندى بىلمەيتىن، اعايىندى ەكى جانسەبىلدىڭ ۇرلاپ ەڭبەكتەنىپ جيىپ العان جوڭىشقاسىنا بايلانىپ ساۋىلاتىن ءۇش قىسىردىڭ قىمىزى! - دەپ جىميدى تاكەن. - سول ەڭبەگىنىڭ اقىسىن ءوندىرىپ السىن دەپ، ءبىز دە جاسىرىن رۇقسات ەتكەنبىز. ماڭايىنا ىنساپتى باعامەن عانا ساتىپ بەرىپ تۇرادى.

تاكەن وسى اڭگىمەسىن ايتىپ بولا بەرە، كەلىنىنە يەگىن ءبىر كوتەرىپ قويىپ، قىمىز جۇتتى. قۇداشا كەلىن اشىلىپ، ەركەلەي قاراپ سويلەدى ماعان:

- اعا، قايشا اپاي شاۋەشەكتە قىزمەتتە ەدى. 62-ءشى جىلى ارعى بەتكە شەشەسى مەن، اعالارىمەن بىرگە ءوتىپ كەتتى. ءۇش بالاسى ەس جيىپ، ەرجەتىپ قالعان بولاتىن. ءبارى دە... بيعادىل اعادان باسقاسى تۇگەل امان ءوتتى... ولاردان حات-حابار الىپ پا ەدىڭىز؟

- عايشانىڭ ءجونىن سەنەن عانا ەستىپ وتىرمىن، كەلىن، راحمەت! قازىر مەن ەشكىمنىڭ اتىن اتاپ سۇراي المايتىن بولىپ قالدىم. ءولدى دەگەن حابار ەستىپ قالارمىن دەپ زارەزەپ بولىپ قالىپپىن! -دەگەنىمدە ءۇي ءىشىنىڭ جاسىرا كۇرسىنگەنى سەزىلگەندەي بولدى. «عايشانىڭ كۇيەۋى امان با؟» دەپ سۇراي جازداپ، سول قاۋىپپەن تاعى دا بوگەلىپ قالدىم. كەلىن قۇداشانىڭ جىلاپ جۇرگەنى، بالكىم سول اعاسىنىڭ ءجونى شىعار. ايتەۋىر، عايشانىڭ ءوزى مەن بالالارىنىڭ امان كەتكەنى كۇدىگىمدى ءسال جەڭىلدەتكەندەي سەزىلدى. مىنا قۋانىشتى ءۇيدى تاعى دا اۋرەلەپ جىلاتپاي، «بيعادىل اعادان باسقاسى تۇگەل امان ءوتتى» دەگەنىن بۇگىنشە مالدانا تۇرۋىم ءجون سياقتى. شاكەن بالالاردى شاقىرىپ كىرىپ، ءان سالعىزدى، حور ايتقىزدى. ەڭ كىشىسىنىڭ كۇلكىلى ءانىن قايتالاپ تالاپ ەتىپ، ءۇش رەت ايتقىزدىق. «كويدىڭدەي مە، قۇدامىز مەنىڭ ءانىمدى جاقسى كويگەنىن!» دەپ اپەكە، اعالارىنا ءبۇيىرىن تايانا ماقتانعانىنا دۋ كۇلدىك. ماردىمسىپ تالتاڭداي باسىپ شىعا جونەلدى ۇيدەن. مەن تۇرەگەلىپ بارىپ، ءبارىن قۇدا-قۇداشا اتاپ، ءبىر-بىردەن ماقتاپ قول بەرىپ قۇتتىقتاعانىمدا كۇلكى ءتىپتى كوتەرىلدى.

قىمىز ءىشىپ بولىپ، دۇزگە شىققانىمدا، اقسۋدان ەرىپ كەلگەن بالا جىگىت ءبىر جاعىمنان جىميىپ قانا وتە شىقتى. «الاڭسىز بولىڭىز!» دەگەن كۇبىرىن ەستىرتە كەتتى. قايتا كىرگەنىمدە تاكەن سوزىلىپ جاتىپ دەم الۋىمدى تاپسىردى دا، ءوزى قاتارلاسا جاتتى. ۇيقىم كەلەر ەمەس، ەكەۋمىزدىڭ سويلەسىپ جاتقان دىبىسىمىزدى ەستىگەن شاكەن دە كىرىپ، ءبىر جاعىمنان وتىردى.

- اعا، مۇنان سوڭ ءبىر جاققا جۇرگىڭىز كەلە مە، ءيا، وسىندا دەم الا تۇرامىسىز؟ - دەپ سۇرادى ول. - ەگەر وسىندا تۇرماق بولساڭىز الدىن الا قامدانىپ، دايارلىق جاساپ قويساق دەپ، ورازيمان قارت سۇرادى مەنەن.

بۇل سۇراۋعا جاۋاپ بەرگەنىمشە تاياعىن تاقىلداتىپ قارتتىڭ ءوزى دە كىرىپ كەلدى. توردەن ورىن بوساتىپ وتىرعىزا سويلەدىم:

- تارىمنان وتكەن كۇزدە ۇرىمجىگە كەلىسىمەن ىلەدەگى ءبىر قايىنبيكەمنىڭ سوندا بارىپ ايتىپ كەتكەن سالەمى مەن ءادىرىسىن الىپ ەدىم. «ماعان كەلمەي ارعى بەتكە وتپەسىن» دەپ قاتتى تاپسىرعان ەكەن. سەزگىرلىگى زور، بىلەرلىگى بار ايەل ەدى. ەندى سوندا بارىپ، جول بولسا سول جاقتان وتپەكپىن. اتىم دا، جول باستاۋشىم دا دايىن، مەنى كۇتىپ تۇر.

- ياپىراي ۇزاق جول عوي ول! - دەپ قىنجىلدى قاريا. - ءدال شەكارا تۇبىنە كەلىپ الىپ ايلانىپ جۇرگەنىڭدە، تاعى دا ءبىر قىرسىق ساپ ەتە تۇسپەس پە؟

- جاقىن بولعانىمەن شاۋەشەك جولى قازىر ءتىپتى قيىن، - دەدى تاكەن. - شاۋەشەكتىڭ بەرگى جاعى دا شەكارا جاعى دا قاتال كۇزەتتە. ال، دوربىلجىندە حالىقتىڭ قارسىلىق نىسايى كورىنىسىمەن ءار كۇنى ءتىنتۋ جۇرگىزىپ جاتىر. سولاي بولسا دا، شەكارا بويىمەن ءدال اعاداي قاشقىن جولاۋشىنىڭ ىلەگە ءجۇرۋى بارىنەن قاتەرلى.

شاكەن داستارقان جاساپ، ورازيمان قارياعا ساقتاعان قىمىزىن قۇيدى. ءوزىنىڭ قورىتىندى پىكىرىن ءبىر از كىدىرىستەن سوڭ ايتتى تاكەن:

- قازىرشە جۇرۋگە اسىقپاي، قار كەتىپ جەردىڭ قارايۋىن وسى ماڭدا كۇتىپ تۇرا تۇرساڭىز، تارباعاتايدىڭ وسى تۇسىنان اسىرىپ سالۋىمىز ونشالىق قيىنعا سوقپاس!

- دۇرىس! قار كەتىپ، جەر كەڭىگەنشە پانالاي تۇراتىن وڭاشا ورىندى مىنا ورقاشاردان تابار ەدىك! - دەپ قاريا مەن شاكەن يزەكتەستى.

- مەن ىلەگە قۇر تاۋەكەلمەن جۇرمەكشى ەمەسپىن، -دەدىم، جول جوسپارىمدى اشىعىراق ءتۇسىندىرىپ، -وسىدان تولىعا بارىپ، دوستار ارقىلى دولانمەن تانىسپاقپىن. ونىڭ ماعان سەنىمدى جولقاعاز شىعارتىپ بەرۋىنەن ءۇمىتىم بار. ەگەر ونداي شارتىم تولىقتانبايتىنداي بولسا، جەر قارايعانشا پانالاي تۇراتىن ورىندى ءوزىم-اق تابا تۇرارمىن!

كۇن ەڭكەيە بەرە ورازيمان قارت ايتقان جەسىر شالدار كەلىپ، جىلاسا-سىقتاسا امانداستى. «كەمپىرلى شالدار» ءبىر-بىردەن كەمپىرلەرىن ەرتە كەلىپ، ءتىپتى شۇرقىراستى. كەمپىر جۇرگەن جەر وڭا  ما، ولار مەنى قۇشاقتاپ الىپ، وتكەن-كەتكەندەردى تۇگەل ءتىزىپ جوقتاعاندا، تاكەن مەن قۇداشا كەلىننىڭ ەستىرتە الماي جۇرگەن قازالارىنىڭ ءبارى ءبىر-اق ءتىزىلىپ اشكەرەلەندى. مەن كۇدىكتەنگەن كۇيەۋدىڭ اتى دا، قۇرىشبەك مارقۇمنىڭ جالعىز ۇلىنىڭ اتى دا اتالىپ كەتتى. عايشانىڭ ەرى كوبىنەن بۇرىن ولگەن ەكەن. قىستىعىپ، مەنى قيناماۋ ءۇشىن عانا كوڭىلدىسىنىپ جۇرگەن قۇداشا كەلىن، كەمپىرلەر اشىپ بەرگەن جولمەن شىرقىراپ شىعا كەلىپ كورىستى. مەن دە اعىتىلىپ، ەگىلىپ كەتىپ ەدىم. تاكەن مەن شاكەن وكەنبايعا كەي كۇبىرلەپ تۇرعانىن قۇلاعىم شالىپ قالدى. «الىستان قينالىپ كەلگەن اعانى ءبىر-ەكى كۇن تىنىقتىرىپ العان سوڭ ەستىرتپەك بولىپ، بۇل قازانى جاسىرىپ تۇر ەدىك! بيعادىلمەن قوسا قابات ەستىرتىلۋى تىم اۋىر عوي ەندى!» دەپ كۇبىرلەستى.

- جوق، اۋىرسىنبايمىن! تاڭەرتەڭ وسىندا كەلىسىمەن-اق ەمەۋرىندەرىڭنەن سەزگەنمىن! بولار ءىس بولعان سوڭ اۋىرى نە، جەڭىلى نە! - دەپ كوزىمدى سۇرتە بارىپ امانداستىم جاڭا كەلگەندەرىنە. - بارىنە دە مەنىڭ قىرسىعىم تيگەن، سەبەپكەر ءوزىم بولعان سوڭ وكىنۋدىڭ ءجونى جوق شىعار!

- مىنە، ءوزىڭ-اق شەشتىڭ، بيعاش! - دەپ باستاپ وكەنباي كوڭىل ايتتى. بۇرىن بارىنەن دە قايراتتى ادۋىن وكەنباي، بارىنەن دە ادۋىن شەشەن بولىپ الىپتى. سابىرىما سابىر، شىدامىما شىدام قوسىپ، جىگەرىن ۇستەمەلەپ-ۇستەمەلەپ سەپتى جۇرەك-باۋىرىما. سويتە وتىرىپ، قازا سەبەپتەرىن ايقىنداپ سويلەپ بەردى.

ەسكىلىكتىڭ شىرماۋىنان ءۇش جىل تولەم تولەپ ءجۇرىپ ارەڭ قۇتقارعان جالعىز قارىنداسىم، ءوز ەركىمەن، مەنىڭ دە رازىلىعىمدى الىپ، ءبىر سۋرەتشىمەن تۇرمىستانعان بولاتىن. ەكى ۇل، ءبىر قىز كورىپ، اسا تاتۋ تۇرعانىن ەستىگەنمىن. كۇيەۋدىڭ جالعىز ايىبى جۇرەگى ءالسىز، قورقاقتاۋ كورىنەدى. ۇرىمجىدە مەن كۇرەسكە ءتۇسىپ، زور بلوك-ۇلكەن ۇيىمنىڭ جالاسى جابىلعاندا، بيعابىلدىڭ ەڭ جاقىن سىرلاسى دەپ ونى الدىمەن سارسەن اشكەرەلەپتى. «بيعابىلدىڭ كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمىن وسى كۇيەۋى مەن ءىنىسى بيعادىلدەن جەتىك بىلەتىنى جوق» دەپ ءتوندىرىپتى. سودان كۇرەسكە تۇسە ءجۇرىپ، كوپ قورقۋدان جۇرەك قابى كەڭەيگەن اۋرۋعا ۇشىراپتى. مۇنداي اۋرۋعا شالدىققان جۇرەك، توقتاۋ بەرمەي قينايتىن كورىنەدى. كوزىنە دۇنيەنىڭ بار قۇبىجىعىن ەلەستەتىپ، تەر اعىزىپ، قانىن قاشىرىپ، كوزىن الارتا بەرەدى ەكەن. توسەگىنەن ىرشىپ تۇرا جونەلەتىن بولىپتى.

عايشا كۇندىز-ءتۇنى كۇزەتىپ، اقىل ايتىپ، قورقىنىشتان تىيا الماپتى. «ءتىپتى وتىرىك بولسا دا ايتقاندارىن مويىنداي سالىپ كۇرەستەن قۇتىل، بيعاڭ وكپەلەمەيدى ونىڭا، اۋرۋ جاعدايىڭدى مەن حات جازىپ تۇسىندىرەمىن وعان. ءبارى-ءبىر ول ميزەمەيدى، پالە-جالا كورگەنى بۇل عانا ەمەس، شىنىعىپ تاس بولىپ قاتقان جۇرەك - ونىڭ جۇرەگى. اقىرى جەڭبەي، اعارماي قويمايدى ول. سەن مويىنداي تۇر، قايتالاپ تەكسەرۋ جۇرگىزىلگەندە بۇل وتىرىككە، اۋرۋعا شىداي الماعاندىعىمنان، اقيقاتتىڭ ءوزى-اق اشىلار دەپ مويىنداي سالعانمىن دەسەڭ بولمادى ما!» دەپ عايشا قايتا-قايتا جول كورسەتە بەرىپتى. بىراق، كۇيەۋدىڭ وعان دا نامىسى شىداماي، ۇستىنەن زور كۇرەس جيىنى اشىلاتىندىعى ەستىلگەن كۇنى تاڭعا جاقىن عايشادان ۇرلانىپ شىعىپ، ەكى كۇرە تامىرىن ۇستارامەن قىرقىپ تاستاپ، قانسىراپ ءولىپتى. قانشا ايتقانىنا كونبەي، بالالارى مەن جارىن قيىپ، وزدىگىنەن ولە سالعانى ءۇشىن، عايشا قاتال مىنەزگە ءمىنىپ، كوزىنەن ءبىر تامشى جاس تا شىعارماي جەرلەتە سالىپتى.

- ءبىزدىڭ بارىپ ايتقان كوڭىلىمىزگە سول ءجونىن ايتتى! - دەدى وكەنباي. بۇل قازاعا بالالارىنىڭ ءبىرىن دە جىلاتپاپتى. ۇلكەن ۇيىڭە كوشىپ كەلىپ الدى دا، شەكارا اشىلىسىمەن شەشەسىن قولتىقتاپ، تۋعان ەلىنە كەتە بەردى. ايتەۋىر، بالالارىمەن تۇگەل امان ءوتىپتى! - وكەنباي مۇنان سوڭ ءىنىمنىڭ ءجونىن ەسەلەدى. - بيعادىلىڭنىڭ سارسەنگە ارناعان كەگى سول قازادان ورلەي ءتۇستى. ۇيىمەن بىرگە كەتپەي قالعان سەبەبى سول. سەرتىن ماعان بۇرىن ايتقان. سەنى ءولدى دەگەن ءبىرىنشى رەتكى حابار تارالىسىمەن، سارسەندى باۋىزداپ ولتىرگەن ەكەن. سوڭىنان قالماي ىزىنە ءتۇسىپ العان قىزىل قورعاۋشىلارعا گرانات تاستاپ سەگىزىن سۇلاتقان سوڭ وزىنە وق ءتيىپتى. قازا بولعانىن سول كەشتە ەستىپ، سۇيگەىن ۇرلاپ الىپ قايتتىق! - دەپ توقتاتتى ءسوزىن.

قارىنداسىمنىڭ جۇرەگىن تۇسىنەتىندىگىم بويىنشا، كۇيەۋ ءولىمىن مەن دە سونىڭ مىنەزىمەن ەلەۋسىزىرەك قالدىرا سالدىم دا، ءۇشىنشى قازانىڭ ءجونىن سۇرادىم.

- ال، قۇرىشبەكتىڭ جالعىزى نەدەن كەتتى؟

- ول بيعادىلدەن كەيىنىرەك ءولدى، -دەپ كۇرسىندى وكەنباي. - الدىمەن سەنىڭ جالاڭ جابىلىپ، كۇرەسكە قانشا تۇسسە دە مويىنداماي قويىپ ەدى. مادەنيەت توپالاڭىندا ول قالپاعىنىڭ ۇستىنە «قاشقىنداردىڭ شەكاراعا جەتۋىنە كومەكتەسكەن. ءشۋجۇڭجۋيدىڭ تاپسىرماسىمەن قالعان» دەگەن ءبىر جويقىن قالپاق ۇستەمەلەپ كيىلىپ، اسقىندىرعان مىلقاۋ كۇرەستىڭ تەپكىسىنەن ءولدى!..

اشىنىستان سولقىلداي قالعانىمدا، داستارقان جايىلىپ، قۇران وقىلدى. سوڭىنان شاكەن باسقارىپ شاي قۇيدى.

- بۇل ەستىگەندەرىڭ ءوز جاقىن تۋىستارىڭ عانا! - دەپ وكەنباي جىميا قارادى ماعان. - ال، سەنىمەن تانىستىعىن-دوستىعىن بۇرىنىراق جاريالاپ، ماقتانىپ قويىپ، توزاققا وزدىكتەرىنەن ءىلىنىپ ولگەن تانىستارىڭ ءتىپتى كوپ. ونىڭ ءبارىن ايتا بەرسەك، بۇگىن بىتە قويمايدى. ءوزىڭ ارەڭ كەلگەنىڭدە شارشاتپاي قويا تۇرالىق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سولاردىڭ «قۇنىكەرى» دە سەنسىڭ، بيعاش! سوندىقتان مارقۇمداردىڭ تىلەك-مۇددەسى ءۇشىن ءوزىڭدى مىقتاپ ۇستاپ، دەنساۋلىعىڭدى قۇرتپاي ساقتاۋىڭ شارت! شەشەڭ مەن قارىنداسىڭ بىزبەن قوشتاسىپ كەتەرىندە ساعان وسىنى ايت دەپ تاپسىرعان. ءبىزدىڭ دە سەنەن كۇتەتىن ءۇمىتىمىز سول!

تاكەن ءوزىنىڭ تاڭەرتەڭگى ايتقان «قازىرگى ءولۋ دەگەن ارزان، كورۋ قىمبات» دەگەن ءسوزىن وسى ايتىلعان كوڭىلدەرگە جالعاستىرا قايتالاپ كەلىپ، بۇل كىسىلەردى تويعا شاقىرتىپ كەلگەندىگىن جاريالادى. ىم قاقتى سونسوڭ ەسىك جاققا قاراپ. كادىمگى ۇلكەن تىلەۋدىڭ «اقسارباسىن» شاكەن جەتەكتەپ كىرىپ، باتا تىلەدى. تاعى دا ۇلكەن قاريامىزعا ىمداپ ورىنداتتىق.

- وسىنداي وڭاشا وتىرعانىمىزدا ايتىپ قويايىن، - تاكەن تاعى جالعاستىردى ءسوزىن. - مۇندا باسقا، سىرت ادامداردان دا قىدىرىستاپ كەلە قالاتىندار بولىپ قالار. قازىردەن باستاپ بيعان اعانىڭ اتى اتالماسىن، «جايىردەن كەلگەن قۇدامىز جالقىبەك» دەگەن كىسى وسى بولادى. جانە بۇل كىسىدەن بۇگىن اڭگىمە تالاپ ەتىپ، باستان كەشكەندەرى جونىنەن ەشتەڭە سۇراماڭىزدار! وجاڭ اقساقال ەكەۋمىز ەستىدىك. ارقايسىنىڭىزعا سويلەپ بەرەمىز، ۋاعدامىز وسى بولسىن!

ءبارى قۇپتادى بۇل ۋادەنى. وتىرىسىمىز «قۇدالىق كەلىسىم» تويىنىڭ قۋانىشتى جيىنىنا اينالا كەتتى. كول-كوسىر جاسالعان مول داستارقاننىڭ شايىن ىشە وتىرىپ، جانتىق اقساقالدىڭ جاتتامالى عيبرات ولەڭدەرىن تىڭدادىق. كۇي شەرتىلدى، دومبىراعا قوسىلىپ ءان شىرقالدى. اۋىل-ۇيدەن اركىم كىرىپ، ۇلكەن ءۇي تولا باستادى. جات ادام كىرگەنىن بىلدىرەتىندەي «قۇدا» اتىم اتالماعان سوڭ قاتارىمدا وتىرعانداردان كۇبىرلەپ اركىمدى سۇراستىرا وتىردىم. بۇل سۇراعان ادامدارىمنىڭ ىشىندە قۇرىشبەك  كونە ۇكىمەتتىڭ باسىنا سالعان شويىن قىسپاعىنان بولعان كونە اۋرۋدان ءولىپتى دە، ونىڭ دوسى قۇلىپكەر قالي جاڭا ۇكىمەتتىڭ تىزەگە قاققان شەگەسىنەن ءولىپتى. ناۋرىزباي قوجا ۇيىندە ياسىتۋ نامازىن جاسىرىن وقىپ تۇرعانىندا قىزىل قورعاۋشىلار كىرىپ كەلىپ، موينىنا شالما تاستاپ سۇيرەتىپ، ولىگىن مارالسۋ جاعاسىنا تاستاپ كەتىپتى. وسى دوربىلجىندە بىرگە وقىعان ەكى ساباقتاسىم تۇندە ءوز ۇيلەرىندە قازاقستان راديوسىن تىڭداپ جاتىپ ۇستالىپتى دا، تاعى دا سۇيرەتىلىپ بارىپ، كوشەدە قالىپتى. سۇراعان تاعى ءبىر كونە ساباقتاسىم، «ءۇش ايماق توڭكەرىسىندە وفيتسەر بولىپ، ەكى حانزۋ ولتىرگەن» دەگەن فاكتكە، اتىسقان گومەنداڭ اسكەرىن ءولتىردىم دەپ مويىنداعان ەكەن. كۇرەسكە تارتىلماي، قىسىمعا الىنباي ءجۇرىپ-اق، كوشەدەگى اعاش بۇتاعىنا اسىلىپ قالىپتى. ەڭ زەرەك وقىعان اياۋلى ساباقتاسىم - عيزاتوللا الىبەكوۆ قوبىقتا اۋداندىق ۇكىمەتتىڭ كەڭسە باتسىعى بولعان ەكەن. كۇرەسكە تارتىلىپ، «جەرلىك ۇلتشىل» دەگەن قىلمىستان دالەلمەن قۇتىلا باستاعان شاعىندا تەرەڭ قۇدىققا تۇندە توعىتىلىپ ءولىپتى....

- توسىن اجال، ىڭعاي تۇندە ۇرلانىپ جەتەتىن بولعان با، قالاي؟ - دەپ كۇرسىنە قارادىم وكەنبايعا. - ءۇرىپ حابار بەرەتىن يتتەرىڭىز دە «توڭكەرىسشى» بولىپ كەتكەننەن ساۋ ما؟

- جوق، يتتەرىمىز اشىق «كەرى توڭكەرىسشى» بولىپ، الدىمەن قىرىلىپ بىتكەن. وكەنباي كۇلە جاۋاپ قاتتى. - تۇندە جورتاتىن ەكى اياقتى يتتەر، وزدەرىنىڭ توڭكەرىستىك مىندەتىنە كەسىر بولا بەرگەن سوڭ، قوجالارىنا «قۇرالدى كەرى توڭكەرىسشى» دەپ شاعىستىرىپ، الدىمەن سول جارىقتىقتاردىڭ تۇقىمىن قۇرتقىزعان. سەنىمدى كۇزەتشىلەرىمىزدەن سولاي ايىرىلىپ، ساڭىراۋ بولىپ قالعاندىعىمىزدان، ىڭعاي تۇندە قولعا تۇسەتىن بولدىق! قولعا تۇندە تۇسكەن «كەرى توڭكەرىسشىلەردىڭ» جاركەمدەلۋى ءتىپتى وڭاي ەكەن. سۇراق-تەرگەۋ، كۇرەس جيىندارىن اشىپ اۋرە بولماي-اق، «قىلمىسىن جاسىرا كەتۋ ءۇشىن قاشىپ شىعىپ، ءوزىن-ءوزى ءولتىرىپ الدى» دەي سالادى. ءتىپتى كەيبىرىن كومىپ تاستاپ، سوۆەتكە قاشىپ كەتتى دەگەن ۇلكەن جالانى وربىتەدى دە، بالا-شاعاسىن تەرگەپ قينايدى. ولاردىڭ قارسى داۋ كوتەرگەنىن «پارتياعا قارسى» دەگەن ۇكىممەن قولعا الادى...

- ءبارى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تۇقىم قۇرتۋ عوي باياعى! - دەپ اقىن جانتىق وكەنبايدىڭ ار جاعىنان كۇڭگىرلەدى. - اشارشىلىق پەن قىسپاقتان قۇتىلۋ ءۇشىن ءوز ەلىنە كەتپەك بولعانىن قاشقىن دەپ جازالاپ، قاشپاي شىداعاندارىن «مىندەتپەن قالدى»، «كومىلگەن بومبى» دەپ جازالاپ جاتقانى، تۇگەلىمەن سول ساياسات ەمەس پە!

- ءسويتىپ، قۋدالاپ، قىسپاقتاپ شىداتپاي ۇركىتەدى دە مۇندا قالعان مال-مۇلكىمەن ىشكەرىدەن شاقىرىپ العان كوشپەندىلەرىن بايىتادى! - دەپ وكەڭنىڭ كەمپىرى اشىق داڭعىرلاپ جىبەرىپ ەدى. شالى كۇلكى ءۇشىن زەكىدى وعان:

- ءۇي-ءۇي، كەمپىر، قىسا سويلەسەڭشى! ماڭدايىڭا مەن دە سيمايمىن-اۋ وسى! - داستارقانداستار قارقىلداي كۇلگەندە، مەن كەمپىرىنىڭ ايتقانىن وزىنەن انىقتاي سۇرادىم:

- انا جىلعى قاشقانداردىڭ مال-مۇلكى قالىپ پا ەدى؟

- ولار اسىعىستا، ايتەۋىر باسىمىز قۇتىلسا بولدى دەپ جالاڭاش-جالپى سوقا باستارىن عانا اكەتكەن. ولار كەتىپ جاتقاندا كەلىمسەكتەر دايىن ۇيلەرگە كىرىپ-كىرىپ الىپ، كىلەم-الاشا، سىرماقتارىن، ساۋىن سيىر، شۋلاعان قاز-ۇيرەك، تاۋىقتارىن تالاسىپ يەلەنىپ جاتتى. بۇرىنعى يەلەرى ساتۋعا رۇقسات الا المايتىن ءسۇت پەن جۇمىرتقا، تاۋىق، ۇيرەكتەردى سول باتىرلار ساتىپ، قازىر قالا مەن قىستاقتاردىڭ اۋقاتتىلارى تۇگەلىمەن سول كەلىمسەكتەر بولىپ الدى. ۇكىمەتتىڭ قاشپاعان جەرلىكتەردى «شەگە»، «بومبى» اتاپ، ءالى دە قورقىتىپ جاتقان سەبەبى - سودان دانىككەندىگىنەن. قالعاندارى تاعى دا ۇركە جونەلسە، جاڭا بايلار مال-مۇلىكتەرىن تاعى دا باس سالماق!

- ال، "قۇدا", - دەدى تاكەن ماعان قاراپ، سىرتتان سەنىمسىزدەۋ بىرەۋلەردىڭ كەلگەندىگىن سەزدىردى. -  «اۋىلدىڭ التى اۋىزى» تۇگىل، الپىس اۋىزى ايتىلىپ بولدى. ەندىگى كەزەك سىزگە كەلگەن شىعار، «قوناق كادەسى» دەيتىن بار عوي!

ۇنىمنەن تانىلىپ قالمايىن دەگەن ويمەن كەڭسىرىكتەتە جاۋاپ قايىردىم:

- مەن، قوناق ەمەس، قۇدامىن عوي، وزدەرىڭ قىز بەر دەپ قولقالاپ شاقىرىپ اكەلىپ، ونىڭ ۇستىنە ءان مەن كۇي سۇراساڭىزدار، نىساپسىزدىق بولماي ما! قانە قۇدا، قۇداعيلار، وزدەرىڭ تورەلىك ايتىڭدارشى!

«قۇدا-قۇداعيلار» كۇلە قۇپتادى كەڭسىرىك جاۋابىمدى.

جازعان قۇلدا شارشاۋ جوق، بۇگىنگى توي قىزىعى تۇگەل وزىمىزدەن! - دەستى.

- ولاي بولسا، مىنا باس قۇدادان باسقا، وسى كارىلەرىڭنىڭ ءبارى ونەرلەرىن كورسەتسىن! - دەپ كاڭگىرلەدىم. - ءوزىم پۇشىق بولسام دا، نارىقتارىڭدى ايىرا الاتىن كىسىمىن!

دۋ كۇلدى ءۇي ءىشى.

- نارىق ايىرىسپاق بولساڭىز، قۇدامىزدىڭ ونەرىن ءبىزدىڭ دە كورگىمىز كەلەدى، ايتىسامىز! - ەكى كەمپىر ىڭعايلانا قالدى.

- قۇدا بولۋعا مەنىڭ ءوز نارقىمدى دا تانىماي قولقالاعان بولساڭىزدار، ءىسىمىزدىڭ اسىعىس، ءالى دە شيكى بولعانى عوي، ولاي بولسا قۇدا دەپ اتاسۋدى قويا تۇرالىق!

- «قوزى كورپەشتى ايتا الماعان بۇزىپ الادى» دەۋشى ەدى. سىنىقتان سىلتاۋ ىزدەتپەي قويا سالىڭدار ەندى! - دەپ جانتىق شال دومبىرا الدى قولىنا. - قۇدا ءۇشىن تالاپتارىڭدى مەن-اق ورىنداپ بەرەيىن! ءبىر ۇزاق قيسسانى باستاي جونەلدى ءسويتىپ. اڭدۋشىنىڭ سۇق كوزىنەن مەنى اۋلاعىراق قالدىرۋ ءۇشىن تاپقان امالى ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ، كەسەلدى قۇدانىڭ ادەتىمەن شالقالاي جاتىپ اپ تىڭداعان بولدىم. ءبىر قىزىلسارى كوسە ەسىك جاقتان ماعان ۇڭىلە بەردى. دۇزگە شىققانىمدا ماسشا تانتىرەكتەگەن بولىپ ەرە شىقتى سوڭىمنان. «قۇدا-قۇدالاپ» الدى-ارتىمدى وراپ، ەنتەلەي ءتۇستى. وسىندايدا سوزگە تارتىپ، ءجون سۇراماق سياقتى. دارەتحاناعا جاقىنداي بەرگەنىمدە اۋىل جىگىتتەرىنىڭ بىرەۋى كەلىپ، جەڭىنەن تارتا جونەلدى.

- ماسپىسىڭ، ءۇي! دارەتكە بارا جاتقان كىسىنىڭ سوڭىنان يت قانا ەرەتىن! - وسى سوزبەن تيتىعىنا ءتيىپ، قاقپادان شىعارىپ اكەتكەن سياقتى ەدى. مەن قايتىپ كەلىپ ۇيگە كىرگەنىمدە، بوساعاعا كەلىپ تاعى دا ورنالاسا قالىپتى. قاشان توي تارقاعانعا دەيىن سول ورنىنان قوزعالماي ماعان قارادى دا وتىردى. داستارقاننىڭ سوڭعى باتاسىنداعى «كەتكەنىڭ كەلە بەرسىن، كەمتىگىڭ تولا بەرسىن!» دەگەن تىلەكتەن باسقا ول سەزەتىندەي ءسوز شىقپادى تۋىستاردان. ارەڭ كورىسكەنىمىزگە جاراي سويلەسە الماعاندىقتارىنا كۇرسىنىپ، ماعان جالتاق-جالتاق قاراپ تاراستى. ال، تىڭشىنىڭ ءوزى دە قۇلاعىنا ىلە كەتەرلىك ەشتەڭە تابا الماعانىنا كوڭىلسىزدەنىپ شىقتى. ونى وزىنشە ماس بولعان كەيىپپەن جاس جىگىتتەر قورشاپ-جەلكەلەپ بارا جاتقانىن شاكەن ايتىپ كىردى.

- بۇل - وسى ماسكۇنەمدىك بەينەمەن تىمىسكىلەپ جۇرەتىن ناعىز جالدانبا تىڭشى! - دەدى تاكەن. - ايلىعى ەلۋ سومدىق تىڭشىلاردان وسىنداي بىرقانشاسى بار. كۇماندى ادام تاۋىپ ۇستاتا السا، كوبىرەك ناپاقا الادى ەكەن. بۇگىن بۇل ۇيگە قالاي كەلە قالعانى جۇمباق!

- جوق، بۇرىن دا تەرەزەدەن اندا-ساندا سىعالاپ كەتەتىنىن ەستىپ جۇرگەنمىن، - دەپ شاكەن اعاسىنىڭ كۇدىگىنە تۇزەتۋ ايتتى. - قاي ۇيدە قوناق بولسا، سول ءۇيدى تابادى. اراقكەشتىگى نەداۋىر ۇدەگەن، ادام ساتىپ اراق تابۋدان باسقا قامى جوق، ايەلىنەن ايىرىلعان بويداق تىڭشى.

ەرتەڭىنە كەشتە ۇيىنە وكەنباي شاقىرتىپ ەدى. ونىڭ ءۇيى ءالى دە تومەن، «كۇرتى كوشەسىنىڭ» اياعىندا ەكەن. ورازيمان قارت قالىپ، ەكى ۆەلوسيپەدپەن تاكەن ەكەۋمىز عانا باردىق. كەشەگى تويدا بىرگە بولعان شال-كەمپىرلەر شانامەن بىزدەن بۇرىن كەلىپ الىپتى. قويعا باتانى ماعان ىستەتتى. قالادان تىم شەتكەرى، وڭاشا ۇيگە بارعان سوڭ بەيعامسىپ، اشىق سويلەسە بەرىپپىز. ءۇرىمجى احۋالىنان، ءوز جايىمنان سۇرالعان سۇراۋلارعا دا بۇركەمەسىز جاۋاپ قايىرا بەرىپپىن. شاي داستارقانى جيىلعان شاقتا شاكەن كەلدى. اتىرەت جۇمىسى شىعىپ قالعانىن ايتىپ، اعاسىن قايتاردى دا، ورنىندا ءوزى قالدى.

«قۇدالىق» دەگەندى ۇمىتىپ، اشىق اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىمىزدا اۋلا سىرتىنان قاراتىلعان تەرەزەدەن بىرەۋلەردىڭ قاتقىل ۇنمەن سويلەگەن دىبىسى ەستىلدى:

- سەن كىم؟ نەعىپ وتىرسىڭ مۇندا؟

كۇڭگىرلەپ قانا جاۋاپ قاتقان بىرەۋىنىڭ ءسوزى ەستىلمەدى. ءۇي يەسى تەرەزەگە بارىپ قاراپ ءبىراز تۇردى دا، ىڭىلداپ ويانا قايتتى.

- ءوزىمىزدىڭ بالالار عوي. ماس بىرەۋ قۇسىپ وتىرعان سياقتى. الاڭ بولماڭىزدار وعان! - دەي سالدى، سويتسە دە. - تاعى دا سولاي بولدى-اۋ وسى! - ورنىنا وتىرىپ، جاي اۋىل اڭگىمەسىن سويلەي بەردى. كەشەگى كوسە سارى، سالەم بەرە كىرىپ، ەسىك جاققا تاعى دا وتىرا قالعانىن كورمەگەنسىپ، مۇلدە ەلەۋسىز قالدىردى. تەرەزە سىرتىنان جاڭاعى تىڭداپ وتىرعان وسى ەكەندىگىن سەزسەم دە، ساق وكەڭنىڭ ونى ەلەمەگەنسي قالعانىنا قاراپ، مەن دە جاستىققا قاپەرسىز شالقالاپ وتىرا بەردىم. مۇنى سىرتتا تەرگەگەن جىگىتتەردىڭ ۇيگە كىرگىزە سالۋىندا دا سىر بار سياقتى. داستارقانداستار اڭگىمەنى وكەنبايدىڭ ىڭعايىمەن جۇرگىزدى. سويتسە دە، ساقتىقپەن تىزگىندەلىپ، ساراڭ سويلەنىپ وتىردى. كوسە سارىنىڭ كوزى مەنەن اۋار ەمەس. ەسىك جاقتا بۇرىننان وتىرعان قوناق كۇتۋشىدەن مەنىڭ كىم ەكەنىمدى سۇراعانداي بولدى. «جايىردەن كەلگەن قۇدامىز» دەپ قانا قويعان كۇتۋشىدەن كۇبىرلەپ سۇراعان تاعى ءبىر سۇراۋىنا، «جالقىبەك» دەگەن جاۋاپ الدى. ءۇي ماڭايى جىم-جىرت. قاۋىپتى ءبىر جايت بولسا سىرتتاعى قورعاۋشىمنان ءبىر دىبىس كەلسە كەرەك ەدى. كوسە سارىعا قاراماعانىمەن وكەڭنىڭ قۇلاعى دا ءتۇرۋلى ەكەندىگىن ءبىلىپ وتىرمىن. قويۋ بۋرىل مۇرتى جىبىرلاپ قويادى. داستارقانداس شالدار قاراسىپ قويىپ، بيىلعى كوممۋنا «تابىسىن» اڭگىمەلەي بەردى. دەمىن ىشىنە تارتقان توڭىرەك، قۇيىن بوران كۇتىپ تۇرعانداي، ەلەگىزىتە بەردى مەنى.

- قۇدا، ءجايىردىڭ قىسى قالاي بولىپ تۇر؟ - دەپ ءۇي يەسى ماعان جىميىپ قاراي بەرە، بەرگى كوزىن قىسىپ قالدى. «قاۋىپتەنبە» دەگەن يشاراسى ەكەندىگىن ۇقتىم.

- تاۋدىڭ بيىلعى قىسى سۋىق، قارى تىم جۇقا، - ءۇنىمدى تاعى دا مۇرنىما جىبەرە جاۋاپ قاتتىم. - از جاۋىپ، ۇسكىرىك ايداپ تۇر! مىنا قالپىندا جازدا جايىرگە ءشوپ شىعا قويماس! - كەمپىرلەردىڭ كۇلكىسىنە قاراعاندا جاۋابىم مەن ءۇنىم كەلىسىم تاپقان سياقتى.

ەت ەرتەرەك ءتۇسىپ، تاباق تارتىلدى.

ءبىز دە تەز قاربىتىپ، تاراپ كەتۋگە اسىعا كىرىستىك. كوسە سارى تاباققا شاقىرىلمادى. الگى مومىن كۇتۋشىمەن بىرگە شاعىن عانا تاباقتا وتىرىپ، تاعى بىردەمە سۇراعانداي بولدى. «وسى كىسى بيعابىل اعاعا ۇقسايدى عوي؟» دەپ سۇراعانىن كۇتۋشىنىڭ جاۋابىنان ۇققانداي بولدىم. «بيعابىل پۇشىق پا ەدى، نە وتتاپ وتىرسىڭ ءوزىڭ؟»، «ە، وقىس بولسا... كۇرەستە مۇرىن تۇگىل كوز دە شىعادى عوي!» -  دەپ اشىق كۇلدى كوسە سارى. وكەنباي جىميىپ قانا باسقا ءسوز قوزعاي بەردى. وڭىنەن ەشقانداي وزگەرىس كورىنە قويماعانىنان قۋات تاپقاندايمىن.

باتا ىستەلگەن سوڭ كوسە سارى تالتىرەكتەي باسىپ شىعىپ كەتتى. «مىناۋ ەندى ساقشىعا جەتەر» دەگەن كۇدىك اسىقتىرىپ، وكەنبايمەن قوشتاسىپ شىقتىم.

- ەرتەڭ تاعى دا كورىسىپ قالارمىز! -  دەدى وكەڭ، مەنىڭ قولىمدى قىسىپ. - سويتسە دە ساقتىقتا قورلىق جوق. ايتەۋىر قايدا جۇرسەڭ دە امان بولۋىڭدى عانا تىلەيمىز، باۋىرىم! - دەگەنىندە ءۇنى ءسال دىرىلمەن جىلامسىراي شىقتى.

شاكەن ەكەۋمىز ۆەلوسيپەدكە مىنە جونەلدىك. كوشە جولى تايعاق ەدى. بىلاي شىققان سوڭ ءتىپتى تايعاناي بەردى ۆەلوسيپەد. ءتۇسىپ جەتەكتەي اياڭدادىق.

قاراڭعى كوشەنىڭ ءبىر بۇرىلىسىنان وتە بەرىپ، قايىرىلىپ تۇرا قالدىم. ارت جاعىمنان ءبىر كولەڭكە كورىنە سالىپ تىعىلدى. شاكەن الدىڭعى جاعىمدا، جول باستاپ بارادى. ەكىنشى بۇرىلىستان وتە بەرىپ تاعى دا جالت قايىرىلدىم. الگى قارا كولەڭكە تەرەكتەر دالداسىمەن سوڭىمىزدان ءالى دە باسپالاپ ەرىپ كەلەدى ەكەن. اعاش دالداسىنا تاعى دا تىعىلا قويدى. تۇرقى دا، شولاق قارا بەشپەتتى كيىمى دە سول كوسە سارى. مەنىڭ بۇگىن قايدا تۇنەرىمدى بىلمەك سياقتى. ۆەلوسيپەدىمدى ءبىر تەرەككە سۇيەي سالا مەن دە دالدالاندىم. قاپ-قاراڭعى يەن كوشەدە جايعاپ تاستاپ كەتۋگە ىڭعايلانىپ توستىم. الدىمداعى شاكەن دە توقتاپ قاراپ تۇر ەكەن. جۇرە بەر دەگەندەي قولىمدى سەرمەپ قالعانىمدى بايقامادى. كوسە سارى جاسىرىنعان تۇستان ىڭق ەتە تۇسكەن دىبىس ەستىلدى دە شالقالاپ بارىپ قۇلاي كەتكەنى كورىندى. شاكەن جۇگىرىپ مەنىڭ قاسىما جەتىپ كەلدى. «كىم؟»، «كوسە سارىنى سىرتىنان بىرەۋ سوعىپ كەتتى!»، «ولاي بولسا، ءجۇرىڭىز، تەز كەتەلىك!»، «اسىقپا، نە بولعانىن بىلە كەتەلىك!»

جىعىلعاننىڭ ارت جاعىنان ەكى ادام شىعا كەلدى دە، ەكەۋلەپ داعارعا تىقتى. ءبىرى ارقاسىنا مولىراق بىردەمە جامىلا سالا ارقالاي جونەلدى. تىڭشى سەسپەي قاتقان ەكەن. كۇنشىعىس جاق شەتكە شىعاتىن قىسقا كوشەمەن اكەتتى. ءبىزدىڭ قارسى تۇسىمىزداعى تەرەك دالداسىنان سويلەدى بىرەۋ: «ءتايني ەكەندىگى بۇگىن تولىق انىقتالدى. تەزىرەك ءجۇرىپ كەتىڭىزدەر!» وسىنى ايتا سالا، كوشە تەرەكتەرىنىڭ سىرتىمەن تاسالانا جۇگىرىپ، الگى ولىكتى اكەتكەن جاققا جونەلدى. بۇلار دا ەكەۋ ەكەن. بىزگە تانىلعىسى كەلمەگەنىن ءتۇسىنىپ، ۆەلوسيپەدكە مىنە زىتتىق. الدىمىزدان ءبىر بۇرىلىستان وتە بەرگەنىمىزدە تەرەك دالداسىنان تاعى دا ەكەۋى شىعا جونەلدى. بۇل ەكەۋى ءبىزدى كورمەگەندەي ىسپەتپەن، جاڭاعىلار كەتكەن جاققا جۇگىردى...

ءبىز ۇيگە القىنا جەتتىك. بولعان وقيعانى تاكەنگە ءىنىسى سىبىرلاي سويلەپ باياندادى.

- سوۆەتكە ساقشى تاينيلەرىنەن تاعى بىرەۋى «قاشتى» دەشى! - تاكەن جىميا كۇلدى بۇل ولىمگە. - بۇلاردى اتتاندىرىپ جۇرگەن - بالالار ەكەن-اۋ! ءجا، شەشىنىپ وتىرا قالىڭىز! - دەدى ماعان قاراپ.

كەلىندەر مەن بالالار قارسى ۇيگە جاتىپ ۇيىقتاپ قالعان سياقتى. داستارقاندى تاكەننىڭ ءوزى جاساپ جىبەرىپ، دايىنداپ قويعان قۋىرداق پەن اراق قۇيدى.

- مۇنداي ءىس بۇل قالادا بىرنەشە رەت ءوتتى، -دەپ كۇبىرلەدى تاكەن. - ساقشى جاق جاسىرىپ ولتىرگەن «كەرى توڭكەرىسشىلەرىن» سوۆەتكە قاشتى دەي سالاتىن بولعان سوڭ، ولاردىڭ تاينيلەرىن جاستار جاعىنىڭ «سوۆەتكە جونەلتىپ» جاتقانى عوي. ءسىز قاۋىپتەنبەڭىز، قورعاۋشى-كۇزەتشىڭىز مول كورىنەدى. نە ىستەۋ كەرەكتىگىن سولاردان كەلگەن حابارعا قاراي كورەسىز!...

ۇيقىدان ءبىز ويانعاندا كۇن شىعىپ كەلەدى ەكەن. ورازيمان قارت كىرىپ، شايتان اربالى ءبىر بالا جىگىتتىڭ مەنى اقسۋعا شىعاتىن جول اۋزىندا كۇتىپ تۇرعانىن ايتتى. اپىل-قۇپىل كيىنە سالىپ قوشتاستىم. ەگەر ىلە جاقتان وتە المايتىنداي بولسام، جاز شىعا قايتىپ كەلەتىندىگىمدى ايتىپ، ۆەلوسيپەدتى اۋىز ۇيدەن جەتەكتەي شىقتىم. قارت جىلاي تۇرىپ، ىقىلاسقا تولى باتاسىن بەرىپ ۇزاتتى.

اقسۋدان ەرىپ كەلگەن قورعاۋشىم مەنى كورە سالا ۆەلوسيپەدىنە ءمىنىپ، كەلگەن جولىمىزبەن اعىزا جونەلدى. اسىعۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىنىپ، ەرە اعىزدىم. سويلەسىپ، تۇندەگى وقيعانىڭ ءجونىن ايتار ءتۇرى جوق. بۇيرەك بەتتى قوڭىرشا، جاپ-جاس ءجۇزى تومسارۋلى بولعان سوڭ مەن دە سۇراي قويمادىم.

اكە-شەشەسىنە، ەندى ءوز جولىما تۇسەتىندىگىمدى ايتىپ قانا شاي ءىشىپ، جايىردەن كيىپ كەلگەن كيىمىمدى كيە قوشتاستىم. ماعان قورعاۋشى بولعان ۇلى ءلام دەمەي جىميىپ، قولىمدى قاتتى قىسىپ اتتاندىردى. مەنى ۇزاتا شىعىپ تۇرعان اكە-شەشەسىنىڭ الدىندا سىرىن ءتىپتى جاسىراتىن ءتۇرى بار. «كوپ جاسا، راحمەت ساعان!» دەپ قانا العىس ايتتىم.

ازىكەن اتتاردى نەداۋىر كۇتىپ باپتاپتى...

كورەگەن تەرگەۋشىم، وسى بالالاردىڭ كوز اشىپ كورگەنى، سىزدەردىڭ تاربيە عانا عوي. «ساسىق زيالى» بولىپ كەتپەۋلەرى ءۇشىن ءوز كەرەمەتتەرىڭىزدى عانا ءتورت-بەس جىل وقىتىپ، مالدانباق بولعانسىزدار. بىزدەي جۇگەن-قۇرىقسىز وقىعاندار جويىلعان سوڭ، دۇنيەدە اتا-اناسىن دا بىلمەيتىن ماڭگۇرت-جارىمەس قۇلىمىز بەن مالىمىز عانا قالادى دەپ، تازا-ءيىسمايلى زيالىلىقپەن-اق تاربيەلەپ ەدىڭىزدەر. ءىس جۇزىندە سىزدەر جويعان ۇلتشىل-كەرى توڭكەرىسشىلەردىڭ مىڭ ەسەلەپ كوبەيگەندىگىن تاڭىرلەرىڭىز دە تۇسىنبەي ءولدى-اۋ دەيمىن. ماڭگىلىككە بۇت-بۇرقان بولدىم دەپ حرۋستال اينەك ىشىندە قاپەرسىز كەرديىپ جاتقان جاتىسىنان-اق بەلگىلى عوي.

قىلمىسقا كەڭىردەگىمنەن مالىپ قويساڭىزدار دا، سىزدەرگە ارناعان، ءوز دەنەمنەن الدەقايدا زور العىسىم بارلىعىنا سەنبەسسىزدەر. سوندا دا ايتايىن، بىزدەي ارام ءشوپتى تامىرىمەن جۇلىپ، تۇقىمىن قۇرتتىق دەپ ءجۇرىپ، بۇكىل حالىقتى بارلىق ۇرپاعىمەن مەنىڭ جەتىلگەن ءىزباسارىما اينالدىرىپ بەرگەندىكتەرىڭىز ءۇشىن، وزدەرىڭىزدى ايلاندىرىپ جۇرگەن اپاتتاردىڭ بارىنەن دە بورىشتىراقپىن!

(جالعاسى بار)

«Abai.kz»[1]