كەش تۇسە قۇلانسازدا جەل گۋلەيدى جاعى سەمبەي. سارناۋىق جەل ۇڭىرەيگەن كەڭىستىككە ۇرەي ۇرلەگەندەي، دەل-سال بەيۋاق سەلك ەتىپ، تۇرشىگە ءدىرىل قاعادى. ءشوپ باسى قوبىز شالىپ، سۋسىلداپ، سىڭسىپ زار توككەندە، سان-ساناقسىز جىلاپ-سىقتاپ، وكىرىپ-وكسىگەن داۋىستار قايتا ءتىرىلىپ، كۇڭىرەنە جونەلەدى. قىلتا قاققان قاۋ سەلەۋ مەن بيدايىق بوز قىراۋ شاشىن جايىپ، ارلى-بەرلى تەڭسەلە بوزدايدى.

كوز بايلانا جىلاۋلى دالادا ىمىرت قوينىنان ۇزىلە مىڭ-سان ارۋاق ۇشىپ-ۇشىپ تۇرادى. اق كەبىنىن سۇيرەتىپ، ءبىر-بىرىنە سوقتىعىسا تەڭسەلىپ، قۇلانسازدىڭ توسىنە سىيماي كەتەدى. ارقايسىسى ءوز زارىن ايتىپ، ۋ-شۋ شىرىلداپ جىلاپ تاڭ بوزارىپ اتقانشا جۇرەدى ەكەن. ەل اۋزىنداعى اڭىز سولاي دەيدى…

اۋماعى ات شاپتىرىم اتىراپقا مال كەلمەيدى، جان باسپايدى. كەرۋەن جولى كوگالدى كەڭ جازىقتىڭ جيەگىنە جەتە بەرە جالت بۇرىلىپ، سىرت اينالىپ كەتەدى. سەلەۋىنە دەيىن سىڭسىپ جىلاپ، ارۋاق كەزگەن بۇل جەرگە ماڭايداعى جان بالاسى اتتاپ باسقان ەمەس. الدا-جالدا جۇرەگى داۋالاعان الدەكىم اۋەستىك بيلەپ قۇلانسازدى ارالاي قالسا، شالعىن اراسىنان اعاراڭداپ، بۇكىل الاپتا شاشىلىپ جاتقان اق سوڭكە سۇيەكتى كورەر ەدى.
قارا تۇندە قۇلانسازدىڭ سۋىق جەلى نە دەپ سىڭسيدى؟
قارا تۇندە قۇلانسازدىڭ شالعىنى نە دەپ سىبىرلايدى؟

1

اي استىندا بوز قىلشىعى قىلاۋلاپ، بۇلكەكتەي جورتقان كوكشۋلان ارلان الدەبىر دامەمەن ەنتەلەپ، بوز توبەنىڭ باسىنا شىقتى. بويىن ۋلاعان ءۇمىتى تاعى دا الداپ سوققانداي، اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. ەڭىسكە قاراي ۇپ-ۇزىن بوپ سوزىلىپ تۇسكەن ءوزىنىڭ سەلتيگەن كولەڭكەسىنەن باسقا قىبىر ەتكەن ەلەس جوق. جىم-جىرت ءولى دالا. سول ءبىر قايناعان تىرلىكتىڭ ىستىق سۋرەتى قايدا؟ يۋ-قيۋ ءيىسى مەن دۋماندى بازار دىبىسى نەگە جوق؟ قايدا، قايدا ءبارى؟ كوكشۋلان ارلان شوڭقيا كەتىپ، تۇمسىعىن كوككە سوزا ۇلىدى. ەكى ءبۇيىرى سولىقتاپ، داۋىسىن وزانداي سوزدى. وپات بولعان، ولگەن كۇندەرىنە جوقتاۋ ايتىپ وتىر. اق قىلشىعىنان اي ساۋلەسى سىرعاناپ، تىك شانشىلعان دەنەسى تاس مۇسىندەي قالشيىپ قالدى. شەرلى وكسىك تۇنگى دالانى كۇرسىنتىپ، شايقالا كەزىپ ءجۇر. ەكى كوزىنەن ەكى تامشى دومالاپ ءتۇستى.

ارلاننىڭ ۇليتىنداي ءجونى بار ەدى. شىركىن، سول كۇندەرى ءبىر داۋرەن ەدى-اۋ! كوك شالعىندا توڭكەرىلگەن كەسەدەي شوعىر-شوعىر ۇيىرىلگەن اقبوز ۇيلەر. شاشىراي جايىلعان وتار-وتار قوي. ەتەكتەگى وزەننەن قاپتاي كوتەرىلىپ، تاي-قۇلىندار شۇرقىراي اسىر سالعان شۇباردىڭ ءۇيىرى. كۇدەرى جال قۇلا مىنگەن، اققۇبا سۇلۋ ءجۇزدى، دوڭگەلەك ساقال جاس مىرزا بۇركىتىن ۇيرەكباس ەردىڭ قاسىنا قوندىرىپ، قانجىعاسىنا بوكتەرگەن قىزىل تۇلكىنىڭ قۇيرىعى جەر سىزىپ، قىرقادان قيالاي ءتۇسىپ كەلە جاتادى. سوڭىندا سۇمەڭ قاققان قوس تارعىل تازى. جانىنداعى وڭكەي سال-سەرى نوكەرلەرىنىڭ ءبىرى ءان سالىپ، بىرەسە دابىرلاسا كۇلىسىپ، قامسىز-مۇڭسىز جەلىكتى جاس داۋىستار كەشكى تۇنىق اۋادا سىڭعىر-سىڭعىر قوڭىراۋلايدى. انە، ون ەكى قانات اق وردادان باسىنا اق جاۋلىق تارتقان جاس كەلىنشەك بۇرالا باسىپ تىسقا شىقتى. كەكىلى ۇيپالانعان توپ-تومپاق ءسابيدى قولىنا كوتەرىپ العان. اياعىن ىرعالا باسقان سايىن بەلىنە تۇسكەن جۋان قوس بۇرىمىنىڭ ۇشىنداعى كۇمىس شولپىلار كەلىنشەكتىڭ سانىنە ناز قوسقانداي سىلدىر قاعادى. بالا اتتان تۇسكەن اكەسىنە قاناتىن جايا تالپىندى. مىرزا «ءاۋپ» دەپ كوتەرىپ، بەتىنەن ءشوپ-ءشوپ ءسۇيدى دە، اۋەلەتە قايتا-قايتا لاقتىرىپ قاعىپ الدى. قاناتىن جايىپ اسپانعا ۇشقان سايىن كىشكەنتاي ءسابي قىزىليەگىن ىرسيتىپ، كوزىن جۇما ساق-ساق كۇلەدى. مىرزا قاسىنداعى ۇيرىلە وشارىلعان سەرىكتەرىنە بۇرىلىپ، الدەنە دەگەن. قۇندىز بورىكتى، ارىقشا سيدام جىگىت جۇگىرە باسىپ بارىپ، اناندايداعى ماما-اعاشتا بايلاۋلى تۇرعان قان-قىزىل جيرەن تايدى جەتەلەپ كەلدى. ءبىتىمى ارعىماق بولار، جۇپ-جۇمىر قازمويىن، جال-قۇيرىعى كۇلتەلەنگەن جيرەن تاي كۇمىس جۇگەنى جالت-جۇلت ەتىپ، باسىن شۇلعىپ ويناقتاپ تۇر. جىگىتتىڭ ءبىرى ارقاسىنا ءاشاماي سالىپ، ايىلىن تارتتى. مىرزا «ءاۋپ، ءبيسميللا» دەپ بالاسىن اشامايعا قوندىردى. تىزگىندى قولىنا ۇستاتقىزدى. ءوزى شىلبىردان جەتەلەپ، اۋىل سىرتىنا قاراي اياڭدادى. بىرتە-بىرتە ءجۇرىسىن ۇدەتە، بۇلكەكتەپ جۇگىرىپ ەدى، جيرەن تاي باسىن شۇلعىپ تاستاپ، تايپالا بيلەپ، سۋجورعاسىنا باستى. تاقىمىن قىسىپ، ءاشامايدىڭ قاسىنا قوس قولداپ جابىسقان بالا قاقشيىپ ءتىپ-تىك وتىر. ەڭكەيگەن كۇننىڭ وتىندە زورايىپ، شالعىن بەتىندە وزىمەن جارىسا سىرعىعان كولەڭكەسىنە قاراپ: «وي، مەن قانداي ءداۋمىن!» دەگەندەي ءماز-مايرام…

ال تۇندە تامسانا قاراپ، قىزىعا-قىزىعا كوزدەرى جىپىلىق قاققان جۇلدىزداردىڭ ءوزى اق شوعىر اۋىلدىڭ ۇستىنە اعىپ-اعىپ تۇسەتىن. وسىناۋ جەردەگى جانناتقا شىنىندا دا تۇنگى اسپان تامسانسا، تامسانعانداي ەدى-اۋ. ابدەن تولىپ، جارىعىن مولىنان شاشقان اي دا تومەندەپ، ءتونىپ كەپ تۇرادى. التىباقانداعى اۋەلەگەن ءان، كۇمىس شولپىنىڭ سىڭعىرى مەن «اقسۇيەك» ويناعان قىز-جىگىتتىڭ كۇلكىسى مۇلگىگەن ءتۇندى بۇيىرىنەن قىتىقتاپ وياتقانداي…
شوقى باسىندا شوقايىپ وتىرعان كوكشۋلان سونىڭ ءبارىن كوز اياسىنا سىيدىرىپ، حايۋاندىق تۇيسىكپەن سۇيسىنگەننەن قالاي ۇلىپ-ۇلىپ جىبەرگەنىن بىلمەي قالاتىن.

ساۋىقشىل اۋىل سارقىلماس قۋانىشتىڭ ءشارباتىنان تالىقسىپ بارىپ، تاڭ سىزاتتانا ۇيقىعا باس قوياتىن. ەندى ءتاتتى تىنىشتىقتى ماڭتوبەتتىڭ اندا-سانداعى اۋانى اۋىز تولتىرا ارپ-ارپ قاۋىپ، كەرەناۋ اۋپىلدەگەنى مەن قوي شەتىندەگى كۇزەتشىنىڭ «ايت-ا-اي» دەگەن ۇيقىلى-وياۋ ءۇنى عانا بۇزادى… سول شالقىپ-توگىلگەن شاتتىقتى تىرشىلىك بازارى قايدا قازىر؟

كوكشۋلان ارلاننىڭ اپانى سوناۋ ءبىر قالىڭ شيلەۋىتتى ويپاڭنىڭ قاعابەرىس قاباعىندا بولاتىن. ساركەرىش جارلاۋىتتى ۇڭگي قازعان، كەڭ شۇڭقىر. اۋزى ىقتاسىنعا قاراعان جايداق. اينالاسى كۇرەگەيلەنىپ وسكەن قالىڭ بۇتا، قوپالى جىنىس. كەزدەيسوق ۇستىنەن ءدوپ تۇسپەسەڭ، كوزدەن تاسا. سالقام ءتوس كوكشۋلان قانشىق ەكەۋى اق قاردىڭ ۇستىندە ويناق ساپ، قىلشىعى ۇشقىنداعان سەزىمدى جۇمىر ساۋىرعا انتەك سەكىرە قونعان كۇيى قۇشىرلى ىستىق قۇشاقپەن ساعات بويى اسىلىپ، كۇيىك تارقاتىپ، تالاي بولتىرىكتى وسىندا ورگىزىپ ەدى. كوكتەمنىڭ جاۋىننان كەيىنگى شۋاقتى كۇنى قانداي راحات. اپاننىڭ الدىنداعى تەپسەڭدە ەزۋى ىرسيىپ، ءبىر بۇيىرلەي كەرىلىپ جاتقاندا، باۋىرىن جاڭا كوتەرگەن بولتىرىكتەر ورمەلەپ ۇستىنە شىعىپ، ءبىرى ىرىلداپ قۇلاعىنان تىستەپ، تۇمسىعىن جالاپ، ەندى ءبىرى تىرناعى ءۇپ-ۇشكىر بىلپىلداعان تابانىمەن كوزىڭدى اش دەگەندەي باسىنا ۇرعىلاپ، جان-جاعىنان ەركەلەپ مازا بەرمەيدى. ەكىنشى بۇيىرىنە اۋناپ قالعاندا، بولتىرىكتەر بىلپ-بىلپ ەتىپ انانداي جەرگە ۇشىپ-ۇشىپ تۇسەدى. ءشاۋ-ءشاۋ ەتىپ شۋىلداپ، ويىن كورگەندەي تالاسا-تارماسا قايتا ورمەلەيدى. قىپ-قىزىل ەمشەكتەرى سالاقتاپ، جانتايىپ جاتقان كوكشۋلان قانشىق كوزىن شالا جۇمىپ، بولتىرىكتەرىنىڭ ويىنىنا ەلجىرەي قاراپ قويادى.
كوكشۋلان ولەردەي قىزعانشاق، اشۋلانسا ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن سۇراپىل، جەلكە ءجۇنى تىكىرەيىپ ارس ەتىپ الا تۇسكەندە، قارمانىپ دارمەن قىلۋىڭ قيىن، ازۋى قارپىعان جەرىن وپىرىپ تۇسىرەدى. انا ءبىر جىلى، مۇنىڭ ەركەكتىك قۋاتى بويىنا سىيماي بۋلىعىپ جۇرگەن كەزى، تاستاقتى قىردى تىنتە قاعىپ، جالعىز جورتىپ كەلە جاتقان. كۇرەگەيلەنگەن توپ جىڭعىلدىڭ تۇبىنەن سۇرجاعال قانشىق سىلاڭداپ، قۇيرىعىمەن قار سيپاي بۇراڭداپ، جولىن كەس-كەستەي بەرگەنى. ءبىر رەت قار باسىپ، ءالى ارلاننىڭ باۋىرىنان وتپەگەن جاس قانشىق. كۇيى كەلىپ ءجۇر ەكەن، جۇپارى اڭقىپ، بويدى ۋلاپ بارادى. كوزى سۇلەلەنىپ، قۇيرىعىمەن بۇرق-بۇرق قار سابالاپ، باۋىرىمەن جىلجي جاقىنداپ كەلەدى. مۇنىڭ دا ىستىق قانى باسىنا شاپتى. قۇشتارلىق ويىنى ەلىكتىرىپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ويناقىلانا سەكىرىپ، قورس-قورس يىسكەلەنىپ، بارعان سايىن جاناسا، سۇيكەنە تۇسكەن. كەلەسى ساتتە القىنعان ىستىق دەممەن قوس دەنە ءبىر-بىرىنە مىنگەسە كەتتى… ءتۇن قاراڭعىسىندا كوكشۋلان باسىن جەرگە سالىپ، كىنالى كەيىپپەن ءوز اپانىنا جاسقانا جاقىنداي بەرگەن. كوكشۋلان انادايدان-اق ۇستىندەگى جات يىستەن مۇنىڭ سىرىن سەزە قويدى. ازۋىن اقسيتىپ، كۇركىرەي ىرىلداپ جۋىتار ەمەس. ابايسىزدا اتىلىپ كەپ الدىڭعى سيراعىن شايناپ تاستاعانى. جاز بويى ازاپ كورىپ اقساڭداپ ءجۇردى. قارىسپا كەكشىلدىگى سونشالىق، سول جىلى قارىماي، اپاندارى بولتىرىكسىز بوس قالعان.
سول ءبىر ءساتتىڭ ەلەسى قايتا ويانىپ، بولتىرىكتەرىنىڭ جۇپار ءيىسى تۇمسىعىنا كەلگەندەي، كارى ارلاننىڭ كوزىنەن تاعى دا قوس تامشى ىرشىپ كەتتى. ىشىندەگى كۇيىگىن وزانداي تارتىپ، وكسىپ-وكسىپ جىبەردى.

كوكشۋلانمەن بىرگە جورتقاننان بەرى شيلەۋىتتەگى اپاننان تابان اۋدارعان ەمەس. جاس مىرزانىڭ مال-جانىمەن تاتۋ، ءبىر-بىرىنە تيىسپەيدى. سيىر مەن قوي اپاننىڭ ماڭىندا ەمىن-ەركىن جۋساپ، جايىلىپ جۇرە بەرەتىن. مىرزا اقىلدى، مەيىربان ادام ەدى. اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە تىيىم سالىپ، بۇلارعا تيگىزدىرمەيتىن. «قاسقىر دا قاس قىلمايدى جولداسىنا. بىزدەن ءزابىر كورمەسە، بۇلار دا وزدىگىنەن سوقتىقپايدى. دوس بولا بىلەيىك. قاستىقتان قاستىق تۋادى. جاماندىقتى كىسى بوپ ءبىز باستامايىقشى» دەيتىن. دوستىق پەيىلدى تانىپ، بۇلار دا تيتتەي قيانات قىلىپ كورگەن ەمەس. ءتىپتى مەيىربان مىرزانىڭ مال-جانىن قورعاپ، باسقا جاقتىڭ يت-قۇسىن جولاتپايتىن. كەڭ شيىرلاپ، بۇتا-شيگە سارىپ، «بۇل – ءبىزدىڭ اۋماق» دەگەندەي، بەلگى سالىپ قويادى. شەكارا بۇزعان وپاسىزدارعا كوكشۋلان ەكەۋى تالاي رەت جەكپە-جەك مايدان سالعان.
بىردە قانعا جاڭا اۋىزدانعان ەسسىز بولتىرىكتەر اپانعا جاقىن كەپ جايىلىپ جۇرگەن وتارعا تاپ بەرىپ، ەكى قوزىنى جەپ قويىپتى. سوندا مۇنىڭ كومەيىنەن كۇركىرەي ىرىلداعاندا، تۇلابويى قالشىلداپ اشۋلانعانى-اي.

اۋىزدارىنداعى قاندى جالاپ ۇرپيىسكەن بولتىرىكتەردى باقىرتا تالاپ ءولتىرىپ تاستاي جازداعان. امال جوق، كوكشۋلان ەكەۋى تۇندەلەتە جورتىپ، قىر استىنداعى بوتەن اۋىلدان ەكى باعلاندى ارقالاپ اكەپ، ولگەن قوزىلاردىڭ ورنىنا قوسىپ قويعان.

سول تىپ-تىنىش ءتاتتى تىرشىلىكتىڭ تۇنىعى ءبىر-اق كۇندە شايقالدى عوي استان-كەستەن. كۇزدىڭ قابارعان سۋىق كۇنى بولاتىن. قىبىلادان شاڭ كوتەرىپ قارا جەل ۇيتقىپ تۇرعان. داۋىلمەن ارالاسىپ ءبىر توپ سالت اتتى ساۋ ەتە ءتۇسسىن اۋىل ۇستىنە. الاساپىران ۇرەي، تاۋ­قىمەت قۇيىنىن الا كەلگەندەي ءۇيىرىپ. سيىق-سىقپىتى بوتەن. باستارىندا بەس بۇرىشتى قىزىل تەمىر جىلتىراعان ۇشكىل توبە قالپاق، ۇزىن ەتەك سۇر شەكپەندەرىنىڭ بەلىن جالپاق بۇلعارى بەلدىكپەن قىناي بۋعان. كەلە سالا ارلى-بەرلى ويقاستاي شاۋىپ، مال-جانعا بىقپىرتتاي ءتيدى. اۋىل ازان-قازان. قوي ماڭىراپ، سيىر موڭىرەپ، جىلقى شۇرقىراپ وتار-وتار، تابىن-تابىن، ءۇيىر-ۇيىرىمەن ايداپ اكەتىپ جاتىر، اكەتىپ جاتىر. ارقالارىنا ايقارا اسىپ العان تاياقتارى اۋزىنان وت بۇركەتىن الەمەت ەكەن، جۇلىپ الىپ، مال سوڭىنان ايقايىنا ويبايىن قوسىپ، ۋ-شۋ جىلاپ-سىقتاپ جۇگىرگەن قاتىن-بالاعا كەزەپ باستارىنان اسىرا تارس-تارس ەتكىزىپ وت بوراتادى… اۋىل جىم-جىرت. ءار ءۇيدىڭ بوساعاسىندا شوقايىپ ۇلىپ ءبىر-ءبىر يت قانا قالدى.

كوكشۋلان ەكەۋى مازاسىز بولتىرىكتەرىن اپان تۇبىندە باۋىرلارىنا باسىپ، اينالاعا ۇرەيلەنە كوز تىگىپ جاتقان. جەتىم جۇرتتا ۇلارداي شۋلاپ ءۇرىپ-ۇلىعان يتتەردىڭ داۋىسىن ەستىگەندە، ءبىر وكسىك ەرىكسىز كوكىرەگىنەن وزانداي سۋىرىلىپ، كوكشۋلان تۇنشىعا ۇلىپ-ۇلىپ جىبەردى.

ءبىر كۇنى ۇزىن قىراتتىڭ بوكتەرىنەن سەمىز ورقويان قاعىپ، بولتىرىكتەرىنە اكەلە جاتقان. اناندايدان جات ءيىس تاناۋىنا ۇرىپ، قالت ىركىلدى. جالىنا سالاقتاتىپ اسقان قوياندى ءدۇر سىلكىپ، جەرگە تاستاي سالدى. قالىڭ ءشيدى اينالا، جىڭعىلدى اڭعاردى ساعالاي، تەپسەڭنىڭ بەتىن تابانىمەن تىقىرسىز شىمشىپ باسىپ، بۇقپانتايلاپ جاقىنداپ كەلسە، اپاننىڭ اينالاسى قان-جوسا، كوكشۋلان مەن ءتورت بولتىرىك قىزىل-الا قان بوپ جايراپ جاتىر. قىزىلشاقا جالاڭاش دەنە. تەرىسىن سىپىرىپ العان. سەسكەنىپ بويىن تىكتەي بەرگەندە، بەتالدىنان بۇرق ەتىپ وت شاشىرادى. قۇلاعىنىڭ ۇشى شوق باسىپ العانداي دىزىلداپ، ءبىر جاق كوزىن قان جۋىپ كەتتى. جالت بۇرىلىپ، قالىڭ ءشيدىڭ ۇستىنەن قارا دوعاداي ءيىلىپ اتا جونەلگەن. وكشەلەگەن ارسى-گۇرسى دىبىس ۇزىلەر ەمەس. گۇرس-گۇرس لوقسىعان وت توبەسىنەن وڭدى-سولدى ىسقىرىپ وتەدى. اينالىپ ءبىر قاراعاندا، وت بۇرىككەن تاياعىن ءۇڭىلتىپ انادايدا اتپەن شاۋىپ كەلە جاتقان قيسىق مۇرىن، جالبىراعان مۇرتىنىڭ استىنان جەلپ-جەلپ ىرسيا اشىلعان جىرىق ەرىن ساپ-سارى بىرەۋدى كوردى.

قۋعىن ۇزاققا سوزىلعان جوق. كوكشۋلان اشىققا شىقپاي، قاقپا-قالتارىستى ساعالاي زۋلاعان كۇيى ازدان سوڭ كەڭ اڭعارداعى قامىستى قالىڭ قوپاعا سىپ بەرىپ ءسىڭىپ جوعالدى. قاۋىپ-قاتەر، گۇرس-گۇرس ىسقىرعان وت… ءبارى-ءبارى اياق جەتپەس الىستا قالعانىمەن، جاڭاعى قيسىق مۇرىن مەن ىرسيعان جىرىق ەرىن ۇرەي شاقىرىپ كوزىنە شاپتالىپ قالدى…

كوكشۋلان كوككە قاراپ ءالى ۇلىپ وتىر. اي استىندا اق سەلەۋدىڭ الا جال تەڭىزىن وڭدى-سولدى شالقىتىپ ۇيىرە سوققان وكپەك جەل ولەكسەنىڭ مۇڭكىگەن ءشىرىندى ءيىسىن دامىل-دامىل مۇرىنعا اكەپ ۇرادى.

2

قۇلانسازداعى ۇزىن-شۇباق كوشە بوپ سوزىلعان «كيىز قالا» جىم-جىرت، قىبىر ەتكەن كىسى بالاسى جوق. ءبىرى ۇشىپ، ءبىرى قونىپ، سەمىز، اۋىر دەنەسىن ازەر قوزعاعان قالىڭ قارعا قارق-قارق شۋلاپ ءجۇر. كوشە اۋزىنداعى ۇزىن بەلدەن ءبىر قارايعان قۇلادى ازەر-ازەر ءىلبىپ باسىپ. بۇل مىرزا ەدى. قولىنداعى ۇشكىر تەمىرمەن كۇنى بويى تىشقاننىڭ ءىنىن قازىپ، ەڭبەگى ەش بولىپ مۇلدەم كۇيرەپ كەلە جاتقان بەتى. ەكى الاقانى مەن ساۋساقتارىنىڭ ۇشى ويىلىپ قىزىل-جاۋىر. قوسىلىپ قاۋ بوپ وسكەن قارا-بۋرىل ساقال-مۇرتتان بەت-اۋزى كورىنبەيدى. ءبىر ءجۇرىپ، ءبىر تۇرىپ تالتىرەك-تالتىرەك تەڭسەلە باسىپ، كوشەنىڭ ورتا تۇسىنداعى ءتورت قانات قاراشا ۇيگە كەلدى. قىڭقىلداپ ىڭىرسىعان ءالسىز داۋىس شالىنادى ەمىس-ەمىس. ءۇيدىڭ ىعىندا ءبىر قىرىمەن قىلجيىپ جاس كەلىنشەك جاتىر قالىڭ قارا شاشى قوبىراي جايىلىپ. اشىق قالعان اۋزىنا كوك شىبىن ۇيمەلەپ اپتى جىبىر-جىبىر. كويلەگىنىڭ ءوڭىرىن ايقارا جىرتىپ، قوس ومىراۋىن اشىپ تاستاعان ەكەن. سالبىراعان قۇر تەرىنى قاۋعا باس قارا بالا الما-كەزەك سولپىلداتىپ سورادى دا، تاڭدايىنا تالعاجۋ بارماعان سوڭ ىڭىرسىپ جىلاعان بولادى. دىبىس شىعارىپ جىلاۋعا ءالى جوق. موينى قىلقيىپ ۇزىلەردەي بوپ تۇر. بيىل ۇشكە كەلىپ ەدى. قۇلدىراڭداپ جۇگىرىپ جۇرگەن بالا اشتىقتان تالتىرەكتەپ تۇرۋعا شاماسى جەتپەي، مەشەل بوپ وتىرىپ قالدى. ولگەن شەشەنىڭ قۋ شاندىر ءتوسىن سورىپ، جۇلقىلاپ، ىشىندەگى جىلانى بول-بول دەپ جانىن سۋىرىپ بارادى. «قينالدىڭ-اۋ… نە قايران قىلام؟ الدە!..» شاراسىزدىق قاماۋىندا الاسۇرعان سورلى اكە قولدان كەلگەن جاقسىلىعىم وسى دەگەن ەسسىزدىكپەن قونىشىنان كۇمىس ساپتى ساپىسىن سۋىرىپ الىپ، بالانىڭ ۇزىلگەلى تۇرعان قىلداي موينىنا كەزەي بەردى دە، قولى سىلق ءتۇسىپ، تىزەرلەي كەتتى. سالدەن سوڭ اقىل تاپقانداي ءجۇزى سەرگىپ، ءجون دەگەن ىسىنە بەكىنگەن ىڭعايمەن سەرپىلە كوتەرىلدى. ساپىمەن بىلەگىنىڭ كوكتامىرىن ورىپ جىبەرىپ، بالانىڭ اۋزىنا توستى. جايىمەن اققان جىلىمشى قاندى اش، وبىر اۋىز قۇنىعا سوردى. «قۇلىنىم، سەن امان بولشى، ءبىر ساتكە بولسا دا، جانىڭ تىنىشتالسىنشى، جارىعىم!» دەپ اكە جۇرەگى سوڭعى قۋاتىن سالىپ، ءدۇرسىل قاعادى. «سەن سونبەشى، سەن ولمەشى» دەپ ءومىرىنىڭ سوڭعى ساۋلەسىن بەرىپ جاتىر. قادالعان وبىر اۋىز ءالسىز ءتاننىڭ بار قۋات-ءنارىن سۋىرا سورىپ قات­تى دا قالدى. جىلىمشى قانمەن بىرگە ءومىردىڭ سوڭعى تامشىسى ءسونىپ بارا جاتقان ءسابيدىڭ تالىقسىعان تاڭدايىنا تامىپ جاتتى.

مىرزانىڭ كوز الدى قاراۋىتىپ، زور، قاۋساعان دەنەسىن بيلەي الماي، ايەلىنىڭ جانباسىنا باسىن سۇيەي جانتايا بەردى. ەس-سانا شەگىنىپ، قارا تۇمان تۇڭعيىققا شىم باتىپ شومىپ بارادى.

جىلانى قايتىپ، جانى ءسال تىنشىعان بالا باسى ءبىر جاعىنا قيسايىپ، قالعىپ كەتتى. قان جالاعان كۇشىكتەي قىزىل-جاعال اۋزى انتەك اشىلىپ، قۇر-قۇر دەم تارتادى.

ايەلدىڭ ۇستىندە جىبىر-جىبىر ۇيمەلەگەن كوك شىبىنداردىڭ قارا بۇلتى ەندى جىرىلا جوڭكىپ، ىزىڭداعان كۇيى مىرزانىڭ بەت-اۋزىنا قونا باستادى.

3

جىلاي-جىلاي بالانىڭ سىلەسى قات­تى. شىجعىرعان ىستىق، بىجىناعان شىبىننىڭ استىندا دارمەنسىز حالمەن اندا-ساندا ولەۋسىرەي ىڭىرسىپ، تالىقسىپ بارا جاتتى.

انەۋكۇنگى قۋعىننان كەيىن كوكشۋلاننىڭ قۇلانسازعا اياق باسىپ تۇرعانى وسى. شيلەۋىتتىڭ شەتىندە بۇقپانتايلاپ، اينالاعا تۇمسىق توسەي ءيىس تارتتى. بولتىرىكتەر مەن كوكشۋلاننىڭ ءيىسىن ىزدەدى. وتكەندەگى كورگەنىنە كوڭىلى ءالى يلانار ەمەس. بەلگىسىز سوقىر ءۇمىت ءجۇر-جۇرلەپ جەتەلەپ اكەلگەن. ءوزىنىڭ كەرىلىپ-سوزىلىپ بولتىرىكتەرىن باۋىرىنا باسىپ جاتاتىن اپانىنا جاقىنداپ كەلگەندە، تەڭكيىپ-تەڭكيىپ ءىسىنىپ قاپ-قارا بوپ جاتقان ولەكسەلەردىڭ ءشىرىندى ءيىسى تىنىسىن قاپتى. كوكشۋلان شوڭقايىپ وتىرا كەتتى. كوكىرەگىنەن كۇركىرەي اتىلعان كوك جالىن ءولى دالانى دار-دار جاڭعىرتا ۇزاق وزاندادى.
شەرگە بۋلىققان جەتىم ارلان قوس ءبۇيىرى سولىقتاپ، شي تۇبىندە جەر باۋىرلاپ قانشا جاتقانى بەلگىسىز. كەنەت قۇلاعى الدەبىر ءالسىز دىبىستى شالعانداي بولدى. باسىن انتەك كوتەردى. تىمىرسىق ىستىقتا اندا-ساندا ءۇلپ ەتكەن جەل قينالا ىڭىرسىعان ىڭىلدى دامىل-دامىل ءۇزىپ جەتكىزىپ تۇر. تانىس ءۇن. مىرزانىڭ اقبوز ءۇيىنىڭ جانىندا قۇلدىراڭداپ جۇگىرىپ جۇرەتىن كەكىلدى ءبۇلدىرشىننىڭ داۋىسى. بىراق ءبۇيتىپ ىڭىرسىمايتىن. اكەسى اۋەلەتە لاقتىرىپ، قايتا قاعىپ اپ ەركەلەتكەندە، قۋانا شىڭعىرىپ، ساقىلداي كۇلەتىن.
كوكشۋلان دىبىستى قۋىپ، بۇلكەكتەي جونەلدى. كيىز قالاعا جاقىنداعان سايىن ولەكسەنىڭ بورسىعان ءيىسى تۇنشىقتىرىپ بارادى. قاراشا ءۇيدىڭ قاسىنا جەتكەندە، بىجىناعان شىبىننىڭ تالاۋىندا تالىقسىپ جاتقان بالانى كوردى. ەتەگىنەن تىستەگەن كۇيى انادايداعى تالدىڭ ساياسىنا سۇيرەپ اپاردى. كۇنسىپ وتتاي جانعان ماڭدايىن، القىمىن اينالدىرا جالادى. اۋزىنا ءتىلىنىڭ ۇشىن سۇعىپ ەدى، تالماپ، ءالسىز جۇتىنعانداي بولدى. بۇلاقتان سىلپ-سىلپ سۋ ءىشىپ كەپ، تاعى اۋزىنا ءتىلىن سالدى. ەندى بالا ءسال ەس جيعانداي سولپىلداتىپ سورا باستادى. قاسقىر سىلەكەيىن مولىنان شۇبىرتىپ، كۇشىكتەرىن اسىراعان ادەتىمەن، اراسىندا قۇسىعىن دا لوقسىپ قويادى. بالا بىرتە-بىرتە ءال جيىپ، كوزىن اشتى. كوكشۋلان جالت بۇرىلىپ جورتا جونەلدى.

سارى جوندا ساعىمداي كوشىپ قالىڭ كيىك جايىلىپ جۇرگەن. قاسقىر ىق جاعىنان باسپالاپ، ارقان بويى تاياپ كەلگەندە، وقشىرايا قاراپ قويىپ، تابىن شەتىندە وقشاۋلاۋ جايىلعان يرەك ءمۇيىز، كەڭ تاناۋ تەكە قاتتى پىسقىرىنىپ، ورعي سەكىرىپ اتا جونەلدى. ءدۇر ەتىپ جاپىرىلا توڭكەرىلگەن قالىڭ تابىننان ءۇزىلىپ، جاڭا اياقتانعان لاعىنا قارايلاپ شەگىنشەكتەگەن سارجاعال ەشكىنى كوكشۋلان باسسالىپ، جەرگە ءبىر اۋناتىپ الدى. ءتىسىن باتىرماي، جەلكەسىنەن باسا جانشىپ، ءبىراز ەسەڭگىرەتىپ العاننان كەيىن بوساتتى. قالش-قالش ەتىپ شوشىنعان ەشكى ەندى قاسقىردىڭ الدىنا ءتۇسىپ الىپ، قايىرماقتاعان جاعىنا قاراي دەدەكتەدى دە وتىردى. تال تۇبىندە قالقايىپ وتىرعان بالاعا جاقىنداي بەرگەندە، ەس كورىپ، قۇتقارشى مەنى دەگەندەي ماڭىراپ جىبەردى. كوكشۋلان ەشكىنى جەلكەسىنەن تىستەپ، قۇيرىعىمەن قاعىپ، بالانىڭ الدىنا جەتەلەپ اكەپ جىقتى. سول كۇيى تىرپ ەتكىزبەي باسىپ جاتتى. تىرسيعان جەلىنى بۇتىنا سىيماي سىزداپ تۇر. كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ وتىرعان بالا ۇشىنان ءسۇت شىپشىپ شوشايىپ تۇرعان قوس ەمشەكتى كورگەندە، اپاسىنىڭ اق ماماسى ەسىنە ءتۇسىپ، اۋزىن اشىپ، قوماعايلانا ۇمتىلدى. قادالا سورىپ قاتتى دا قالدى…
ەكى-ءۇش كۇندە بالا ءال جيىپ، ەڭبەكتەپ جۇرەتىن بولدى. ەندى ءوزى دە تىنىمسىز قىبىرلاپ، بۇلاق باسىندا جايىلعان ەشكىدەن ءبىر ەلى ايرىلمايدى. ەشكى ۇزاي بەرسە، نە قاشايىن دەگەندەي بولسا، قاسقىر ىرىلداي ارس ەتەدى دە، قايىرىپ الىپ كەلەدى. العا سوزعان اياعىنىڭ ۇستىنە باسىن قويىپ، ءبىر كوزىن اشىپ، ءبىر كوزىن جۇمىپ، انادايدا اڭدىپ جاتادى. كوپ وتپەي بالا مەن كيىك ءبىر-بىرىنە ۇيرەنىسىپ، انا مەن بالاداي باۋىر باسىپ الدى. بالا تالتاڭ-تالتاڭ باسىپ، ەشكىنىڭ سوڭىنان قالمايدى. ەشكى جەلىنى سىزداعاندا ءوزى مەكىرەنىپ، ەمشەگىن توسادى. ۇشەۋى ولىك ساسىعان كيىز قالادان ۇزاپ، ءورىس قۋالاي كەڭ ساحاراعا ەندەي بەردى.

كيىك ەمگەن بالا تەز قۋات جيىپ، كۇن ساناپ جەتىلدى. ءتۇز تاعىسىنا ىلەسىپ، تىنىمسىز قوزعالىستا دامىل تاپپاي جۇگىرەتىندىكتەن، اياق-قولى سوزىلا سەرەيىپ ءوسىپ، ءسىڭىرلى، سەرپىندى، شىمىر بولا ءتۇستى. قاسقىر اندا-ساندا قاسىنا كەلىپ، ونەبويىنان ساۋ جەر قالدىرماي جالايدى. سىلەكەيىن جاعىپ، ۇساق بۇرتىكشەلەرى بار تۇتقىر تىلىمەن تاراقتاي جالاعاندا، ءسۇيسىنىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتەتىن. بىرتە-بىرتە دەنەسىنە قارايىپ، ۇلپىلدەگەن تىعىز تۇك قاپتاي باستادى. سۋىق تۇسە قاسقىر بۇلاردى قايىرىپ اكەپ باياعى كيىكتىڭ تابىنىنا قوسقان. شاشى جالبىراپ بەت-اۋزىن جاپقان، بەلى بۇكشيىپ الدىڭعى ەكى اياعى جەرگە ءبىر ءتيىپ، بىردە تيمەي شوقاڭداپ جۇگىرگەن بەلگىسىز ماقۇلىقتان العاشقىدا قالىڭ كيىك ۇركىپ دۇركىرەي قاشقان. سارىجاعال ەشكى دە سولارمەن ىلەسە تىراعايلاعان. بىراق جول ورتادا قالت تۇرىپ، بىرەسە تابىنعا قاراپ ماڭىراپ، بىرەسە شوقالاڭداپ انادايدا كەلە جاتقان بالاعا قاراپ ماڭىراپ، اقىرى كەرى قايىرىلعان. ەنەسى مەن لاقتاي تابىسقان ەكەۋگە قالىڭ تابىن ودىرايا قاراپ تۇر. انە، بۇلار قورىققان قۇبىجىق ەشكىنىڭ باۋىرىنا تىزەرلەي كەتىپ ەمىپ جاتىر. مۇيىزدەردىڭ قالىڭ قانجارى جاعالاي سامساپ، ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ جاقىنداي بەردى. قورس-قورس پىسقىرىپ ءيىس تارتتى. جوق، بوتەن ەمەس، ءوز يىستەرى. سول كۇننەن باستاپ بالا قالىڭ كيىكتىڭ ىشىنە ءسىڭىپ كەتتى جاتىرقاۋسىز. بىرگە ءورىپ، بىرگە جۋسايدى. بىراق قانشا جۇيرىك بولعانمەن كەيدە كيىكتەرگە ىلەسە المايدى. توسىننان جالت بەرە توڭكەرىلىپ، ويدان-قىردان ورعي جوسىعاندا قارا ءۇزىپ قالىپ قوياتىن. وندايدا ءايمۇيىزدى ەكى ورتەكە ورالىپ كەلىپ، ەكى جاعىنان جاناسا بەرەدى، بۇل مويىندارىنان وراي قۇشاقتاپ، ساۋىرلارىنا اياعىن سوزا اسىلا كەتەدى. شۇيگىندى قۋالاي دامىلسىز قوزعالىپ، بەلدەن-بەلگە اسادى. جايىلعان جەردە شارشاپ، بۇل ۇيىقتاپ قالسا، سارىجاعال ەشكى شىر اينالىپ ماڭىراپ، قاسىنان كەتپەي تۇرادى. تۇنگى سۋىقتا ىقتاسىنعا ۇيىرىلگەن تابىننىڭ قورشاۋىندا ءبىرىنىڭ بۇيىرىنە ارقاسىن توسەپ، ءبىرىنىڭ جاۋرىنىن قۇشاقتاي جىپ-جىلى بوپ بۇيىعىپ جاتقانى. قىس تۇسە قالىڭ تابىن توڭكەرىلىپ، تۇستىكتىڭ ۇلى قۇمىنا قاراي بەتتەدى. وتى مول، ىقتاسىنى كوپ. اندا-سانداعى سوقپا سۋىقتىڭ قاقاعان سوزالاڭى جوق. تۇندە جاۋعان قىرباق كۇن شىعا بۋسانىپ ەرىپ كەتەدى. قىستىڭ جايسىز كۇندەرى بالا شاعىلدىڭ كۇنگەيىن ۇڭگىپ، جىپ-جىلى قۇمنىڭ ىشىندە باسى قىلقيىپ جاتاتىن. تاماعى ءتۇرلى ءشوپتىڭ تامىرى، مايشومىر مەن ىلگەرىندى-كەيىندى تولدەيتىن كيىكتىڭ ءسۇتى…

سارى دالادا ساعىمداي سۋسىعان قالىڭ كيىكتىڭ شوعىرىن شالىپ قالعان كولدەنەڭ كوز ارالارىنداعى ءۇستى-باسىن تۇك باسقان، كىسى باستى، ءتورت اياقتى ماقۇلىقتى نەگە جورىرىن بىلمەي اڭتارىلاتىن. ادامنان ازعان قۇبىجىقتىڭ ءبىرى مە، الدە كيىكتىڭ جەبەۋشى كيەسى مە كىسى كەيپىندەگى ەلەس بوپ كورىنگەن؟ قيالى جەتكەنشە اركىم ءار ساققا جۇگىرتەدى. بىرەۋلەر باياعى قارا اۋليەنىڭ ۇرپاعى – ايگىلى جارىقباي باقسى قۇلانسازداعى ەل اشتىقتان قىرىلعاندا، اجالدان قاشىپ، قارا قوبىزىن كۇندىز-ءتۇنى بوزداتا كۇڭىرەنتىپ، ادام بولۋدان بەزىنىپ، كىسىكيىككە اينالىپ كەتكەن-ءدۇر دەسەدى. ايتەۋىر، بۇل اۋىلدىڭ اڭشىسى دا، قاراقشىسى دا كىسىكيىكتەن سەسكەنىپ، اقبوكەنگە مىلتىق كەزەنبەيتىن

4

ىمىرت ۇيەزدەگەن الا-كولەڭكە بولمەدە ءتورت بۇرىشىن ءتورت شوركەگە شەگەلەي سالعان شومبال شارشى ۇستەلدى ەكى جاعىنان وڭگەرىپ ەكى ەركەك وتىر. ءتور قاپتالداعى كۇج جەلكە، تاپالتاق موسقال سارى ىقىلىق اتا ءبىر كەكىرىپ، بەتىن تىرجيتتى:

– وي، پروشا، جۇمىس اۋىر، قاتتى شارشاپ ءجۇر ەدىم. اندا-ساندا ءوستىپ بوي سەرگىتىپ تۇرماساق بولا ما؟ مىناۋىڭ باپ بولدى! – دەدى ورتالانعان گرافيندى كوزىمەن ءسۇزىپ. كەڭسىرىگى ءبىر جاعىنا قاراي جاپىرىلعان، قويانجىرىق جالقاق جيرەن ەلپ ەتىپ، ءبۇيىرلى ەكى توستاعانعا تولتىرا قۇيدى. ەكەۋى ءۇنسىز سوعىستىردى دا، لاق ەتكىزىپ ءجۇننىڭ اراسىنان ۇڭىرەيگەن اپانداي اۋىزدارىنا توڭكەرە سالدى. قويانجىرىق گيمناستەركاسىنىڭ جەڭىن يىسكەپ، ءبىر دەم قيمىلسىز قالدى. كۇج جەلكە ميزەر ەمەس، ۇيمەلەگەن شىبىندى ريزىعىنان ايىرىپ، شوشقا سۇبەسىنىڭ ءبىر ءتىلىمىن قىلعىتىپ جىبەرىپ، شايناڭداي وتىرىپ، اڭگىمەسىن جالعاستىردى:

– پروشا، بويلاي سۇرايمىن دەپ ۇمىتىپ كەتەم. وسى سەن قاي مايداندا جارالانىپ ءجۇرسىڭ؟ – دەدى پروحوردىڭ ەزۋىن ىرسيتىپ، يەگىنە دەيىن جاناي سوزىلعان قىپ-قىزىل ايتىرتىققا قاراپ.

– كولچاكتىڭ باندىسىمەن شايقاستا قىلىش تيگەن.

– ءيا، رەۆوليۋتسيا قىراندارى نە كورمەدى! ودان بەرى ون بەس جىلدان اسسا دا، ءالى تىنىشتىق جوق. انتالاعان جاۋ اينالامىز. اقتار، ينتەرۆەنتتەر، باي-كۋلاكتار، تروتسكيستەر مەن بۋحارينشىلەر، ەندى، مىنە، حالىق جاۋلارى! بۇل نە دەگەن ءبىتىپ بولمايتىن كەسەل؟ اتىپ جاتىرمىز، اتىپ جاتىرمىز… بىتپەيدى! ءوزىڭ قانشاسىن اتتىڭ؟

– وسى ايدا ما… احا، الپىس ءۇشىن.

– وحو، پەرەدوۆيك ەكەنسىڭ عوي! ابدەن ەڭبەگىڭ ءسىڭىپتى. بيىل ناگراداعا ۇسىنامىز!

قويانجىرىق ۇستەلدى توڭكەرىپ تاستارداي اپىل-عۇپىل اتىپ تۇرىپ، الاقان ۇشىن شەكەسىنە تىرەدى:

– ر…راقمەت، جولداس كوميسسار! سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن!

– دۇرىس، وسى باعىتىڭنان تايما، قىزىل اسكەر! بۇگىن تاعى تورتەۋىنە ۇكىم شىعاردىق. ءوزىڭ… پۋح…پۋح!..

– ونى قاتىرامىز عوي، جولداس كوميسسار!

– ايتپاقشى، مىن كيرگيزداردىڭ وتتاپ جۇرگەنى نە ءسوز؟ ءبىر ادام كيىك بوپ كەتكەن دەي مە؟ وعان تيىسكەن كىسىنى كيەسى ۇرادى ەكەن دەي مە؟ سونداي ساندىراققا كىم سەنەدى؟ بۇل جابايى جۇرتقا نە دەرسىڭ!

– ءيا، سونداي ءسوز بار. بىراق ول جازادان قاشىپ، كيىكتىڭ اراسىندا تىعىلىپ جۇرگەن جاۋ بولۋى دا ىقتيمال عوي؟ بۇل جابايىلاردان ءبارى دە شىعادى!

– ول دا عاجاپ ەمەس. ساقتىق كەرەك. الداعى دەمالىستا بوي جازىپ، اڭ اۋلاپ قايتايىقشى. كيىك اتامىز. بالكىم، الگى ايتىپ جۇرگەن قۇبىجىققا ۇشىراسىپ قالارمىز؟..

ەرتەڭىندە كۇن قۇلانيەكتەنە قويانجىرىق پروحور قاسىنا ەكى ايداۋىل قوسىپ، ءتورت تۇتقىندى ارباعا سالىپ جولعا شىقتى. ءوزى سالت اتپەن قاتارلاسا جورتىپ وتىردى. سۇلىعا جاراعان يمەك مويىن قانجيرەن بەستى شابىس تىلەگەندەي ەلىرىپ، اۋىزدىعىن جۇلقا تارتىپ كەلەدى. سار جەلىسپەن ءسۇت پىسىرىمدەي جورتىپ وتىرىپ، جىرا-جىقپىلى كوپ بۇقپا سايعا جەتتى. پروحوردىڭ تالاي كەلگەن ۇيرەنشىكتى جەرى. كوكتەمگى قار سۋى ورعان بيىك اڭعار. توپىراعى بوساڭ، بورباس. جەر قازىپ اۋرە بولمايسىڭ.

باستارىنا قاپ كيگىزىپ، قولدارى ارتىنا قايرىلىپ بايلانعان شالاجانسار ءتورت ءتىرى ولىكتى بىلق-سىلق ەتكىزىپ سۇيرەپ ءتۇسىردى دە، جارقاباقتىڭ باسىنا قاتار تۇرعىزىپ قويدى. پروحور قياداعى قىزىل تۇلكىنى كورىپ دەگبىرى قاشقان قانقۇمار اڭشىداي دەمىگىپ، ەرەكشە شابىتپەن كوزدەرى جايناپ كەتتى. ادەيى ارقان بويى شەگىنىپ بارىپ، ەكى جىگىتكە «كورىڭدەر، حالىق جاۋلارىن، مىنە، بىلاي اتادى» دەگەندەي ماقتانىشپەن رەۆولۆەرىن كەزەدى. پروحور راسىندا سۇرمەرگەن ەدى. ءمۇلت كەتكەن جوق. ءار اتقانى قاراقۇسقا كىرش قادالىپ جاتتى. مەرەيلەنگەن ماڭعاز قالىپپەن تالتايىپ تۇرىپ، رەۆولۆەردىڭ تۇتىندەگەن تۇمسىعىن ءبىر ۇرلەپ، بەلىنە قىستىردى. سىلق تۇسكەن ءتورت ولىكتى ءتورت تەۋىپ، جاردان تومەن قۇلاتا سالدى. ەكى ايداۋىلعا: «بەتتەرىن جاۋىپ، قايتا بەرىڭدەر!» – دەپ بۇيىردى دا، ءوزى اتقا قوندى.

بەتتى كەڭ دالاعا تۇزەگەن سوڭ، قاراداي قوس ءبۇيىرى تەرشىپ، ەزۋىنەن جاپىراق-جاپىراق كوبىك اتىپ اۋىزدىقپەن الىسقان قانجيرەننىڭ تىزگىنىن جىبەرىپ-جىبەرىپ العان. جاتاعان جوتالار مەن شوق-شوق شي قاۋلاپ وسكەن جازىق الاڭقايلار الما-كەزەك ات باۋىرىنا دوڭگەلەنە كىرىپ، تۇيدەك-تۇيدەك اۋناپ قالىپ جاتىر. بيدايىعىن تىزەدەن كەشىپ، ۇزىن بەلەڭگە كوتەرىلە بەرگەندە، كوز ۇشىندا جىبىر-جىبىر تولقىپ، قالىڭ كيىك كورىندى. كوكجيەكتىڭ كەنەرىنە سىيماي سۋسىلداپ سىرعىپ بارادى. بەلىندەگى تاپانشاسىن سۋىرىپ، ەنتەلەي ۇمتىلعان. ات دۇبىرىنەن جارىلا جالت بەرىپ، كەڭ جازىقتا شاشىراعان جەبەدەي جىپىر-جىپىر ءبىر-بىرىنەن وزعىنداي سوزىلدى. بىرتە-بىرتە قالىڭ نوپىردەن ءۇزىلىپ، ءبىر قارايعان كەيىندەي بەردى. ۇسقىنى بولەك، ءجۇرىسى دە سولەكەت. ءۇستىن تۇك باسقان، جالبىراعان ۇزىن شاشتى. مايمىل سەكىلدى ءبىر قىرىنداي توڭقاڭداپ جۇگىرەدى. الگى كىسىكيىك دەپ ايتىپ جۇرگەن قۇبىجىق وسى بولماسىن، ءسىرا؟ ويلاپ ۇلگىرگەنشە ەكى ورتەكە ورعىتىپ كەلىپ، قولتىعىنان مويىندارىنا ءىلىپ الىپ، زىمىراي جونەلدى. تاپانشانىڭ تاڭدايىنا باسقان جالعىز وقتى جالما-جان باسىپ قالعان. ەكى تەكە ەكى جاققا ويناپ شىعا بەردى. سىلق ەتىپ سۇلاپ تۇسكەن قۇبىجىققا تاياپ كەلسە، كادىمگى ادام، جاپ-جاس بالا. ەكى كوزى جايناپ، ىشقىنا شىڭعىرعاندا، كەۋدەسىندەگى وقتىڭ ورنىنان قىپ-قىزىل قان دىردەكتەي شاپشىدى. اششى شىڭعىرىق اسپان استىندا قاڭق-قاڭق جاڭعىرىعىپ شىر اينالىپ ءجۇر.

وشارىلىپ تۇرا قالعان كيىكتەر پىسقىرىپ، ماڭىراپ، تۇياقتارى سىتىر-سىتىر جەردى سولقىلداتىپ، ولىككە قاراي بەتتەپ كەلەدى.

شىڭعىرىقتى ەستىگەن بويدا قانجيرەن قوس تاناۋى دەلديىپ، ءوز-وزىنەن الاسۇرا كىسىنەپ-كىسىنەپ جىبەردى. تۇلابويى قالشىلداپ تىك شاپشىعاندا، پروحور شالقالاپ بارىپ ساۋىرىنىنان سىپىرىلىپ تۇسكەن. ويناقتاپ شىعا كەلگەن ات باسىن جەرگە سالىپ وقىرانىپ، ولىكتى شىر اينالدى. ءىشىن تارتىپ بالانى يىسكەلەپ تىپىر قاعىپ الاسۇردى. تىزگىنگە جارماسپاق بوپ ۇمتىلعان پروحوردى جۋىتپاي، جەردى تارپىپ-تارپىپ جىبەردى دە، قۇيرىعىن تىك شانشىپ، قۇلا تۇزگە قۇيعىتا جونەلدى. پروحور سوڭىنان دالباقتاي جۇگىرگەن. قانجيرەن جانۇشىرا كىسىنەپ ۇزاپ بارادى. قاتىگەز جاۋىزدىقتان شوشىنعانداي وكسىپ، ەڭىرەپ بارادى. جەلبىرەگەن جال-قۇيرىعى بىرتە-بىرتە قانات بوپ جايىلىپ، جەردەن قالىقتاي كوتەرىلدى دە، سامعاعان كۇيى قاس قاعىمدا كوكجيەككە ءسىڭىپ جوعالدى. كىسىنەگەن داۋىستىڭ ۇزىك-ۇزىك جاڭعىرىعى عانا اۋادا قاڭق-قاڭق قاڭعالاقتاپ ءجۇر. پروحور ءوز كوزىنە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي اڭتارىلىپ قالعان. كەنەت شۋلاعان كيىكتى سىرت اينالىپ، ءبىر تايىنشاداي قاسقىر بۇعان قاراي تۇرا ۇمتىلسىن. ازۋىن ساق-ساق ۇرىپ ىرىلداعان كوكشۋلان ارلان. ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن تاپانشاسىن بەلىنەن جۇلىپ الىپ، شۇرىپپەسىن جانتالاسا باستى. وعى جوق تاپانشا قايدان وت قۇسسىن، تاستاي سالىپ، تۇرا زىتتى. تابانى جەرگە تيەر ەمەس، قۇس بوپ ۇشتى. شينەلىن شەشىپ لاقتىردى. گيمناستەركاسى دا ءبىر جەردە قالدى. جالاڭاياق، جالاڭباس شىبىن بوپ شىرقىراپ كەلەدى. ەكى اياقتىنىڭ دا مۇنشا جۇيرىگى بولادى ەكەن-اۋ. بىراق سۇراپىل كوكجالدىڭ ىرسىلى ءبارىبىر ءسات سايىن تاقىمداپ باسپالاي ءتۇستى…

***
قورعالاعان تولىق اي يىقتان اۋناپ بارادى. شالقىعان سەلەۋدىڭ اق كوبىك شالقارىندا كۇمىستىڭ سىركەسىندەي قىلاۋلاعان مۇنار قويۋلانىپ، كوكجيەكتىڭ شەڭبەرى قۋسىرىلىپ كەلەدى. كوكشۋلان ءالى ۇلىپ وتىر. قوس ءبۇيىرى سولقىلداپ، قىستىعا وزانداعان سايىن، بىلشىق باسقان كارى كوزىنەن ورالماس وكسىكتى ءومىر ءمولت-ءمولت دومالايدى. وسىناۋ كەڭ جازيرا اتىراپتاعى قازانداي قايناعان باياعى دۋماندى، گۇل-راۋشان رايىس تىرشىلىك ءبىر-اق كۇندە ءتۇپ قوپارىلا كوك اسپاننىڭ تۇڭعيىعىنا كوشىپ كەتكەندەي. مىرزا دا، شولپىسى سىڭعىرلاپ بۇرالا باسقان سۇلۋ بيكە دە سول جاقتا ءجۇر. انە، كىسىكيىك-بالانى جالىنا وراپ، ارقىراي كىسىنەگەن قانجيرەن تۇياعىنان جۇلدىز بوراپ قۇس جولىمەن قۇيعىتا شاپتى…

قۇلانسازدىڭ ءتۇن بولسا شالعىن باسىندا قوبىز شالىپ جاعى سەمبەيتىن سارناۋىق جەلى ءبارىن-ءبارىن ەستىر قۇلاققا سىبىرلاپ تۇر-اۋ…

تۇرىسبەك ساۋكەتاەۆ

Abai.kz