«يسپوۆەد». تولستويدىڭ تەرەڭ ءارى قۋاتتى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى. بىرەگەيى. بۇل شىعارما 1879 جىلى جازىلعان. لەۆ تولستويدىڭ «سمەرت يۆانا يليچا»، «منوگو لي زەملي نۋجنو چەلوۆەكۋ»، «وتەتس سەرگي»،  «ۆوسكرەسەنە» سياقتى جاۋھار تۋىندىلارى باسقا شىعارمالارىنان مازمۇن-ءمان جاعىنان دا، تاقىرىپ تەرەڭدىگى جاعىنان دا اسا بيىك كورىنەدى.

تولستوي - ءوزىن وتە قاتىگەز، قاتال سىنعا العان جازۋشى. شىن مانىندە ءوزىن اقيقي سىن تەزىنە سالا بىلگەن جان عانا شىننىڭ ءدامىن، ءلاززاتىن تاتپاعى حاق-ءدۇر. وسى ورايدا ابايدىڭ «قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم»، «جۇرەگىمە قاراسام ، ينەدەيىن تازا ەمەس» دەگەندەيىن  وزى تۋرالى وتكىر سىندارى ەسكە تۇسەدى. ءوزىن قاتتى سىناپ، قاتەلىگىن بۇكپەسىز مويىنداي بىلگەن ءور تۇلعالى باۋىرجان مومىشۇلى دا بۇل تۇرعىدا ءوزىن-ءوزى  اياماعانداردىڭ ءبىرى.

«يسپوۆەد». تولستويدىڭ تەرەڭ ءارى قۋاتتى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى. بىرەگەيى. بۇل شىعارما 1879 جىلى جازىلعان. لەۆ تولستويدىڭ «سمەرت يۆانا يليچا»، «منوگو لي زەملي نۋجنو چەلوۆەكۋ»، «وتەتس سەرگي»،  «ۆوسكرەسەنە» سياقتى جاۋھار تۋىندىلارى باسقا شىعارمالارىنان مازمۇن-ءمان جاعىنان دا، تاقىرىپ تەرەڭدىگى جاعىنان دا اسا بيىك كورىنەدى.

تولستوي - ءوزىن وتە قاتىگەز، قاتال سىنعا العان جازۋشى. شىن مانىندە ءوزىن اقيقي سىن تەزىنە سالا بىلگەن جان عانا شىننىڭ ءدامىن، ءلاززاتىن تاتپاعى حاق-ءدۇر. وسى ورايدا ابايدىڭ «قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم»، «جۇرەگىمە قاراسام ، ينەدەيىن تازا ەمەس» دەگەندەيىن  وزى تۋرالى وتكىر سىندارى ەسكە تۇسەدى. ءوزىن قاتتى سىناپ، قاتەلىگىن بۇكپەسىز مويىنداي بىلگەن ءور تۇلعالى باۋىرجان مومىشۇلى دا بۇل تۇرعىدا ءوزىن-ءوزى  اياماعانداردىڭ ءبىرى.

«يسپوۆەد» - تولستويدىڭ باسقا ومىرگە بەتبۇرىسى. يمان مەن اقيقات ىزدەگەن جاننىڭ اششى زارى. «يسپوۆەد»- «تالايعى كارى دۇنيەدەن» ماعىنا ىزدەپ شارق ۇرعان جاننىڭ جانايقايى.  «يسپوۆەد»- تولستوي رۋحىنىڭ اۆتوبيوگرافياسى. تولستويدىڭ كۇندەلىكتەرى مەن حاتتارىنا، ول تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنە نازار اۋدارساق، 1870 جىلدان كەيىنگى كەزەڭدەردە ونىڭ ىشكى الەمىندە ۇلكەن وزگەرىستەر بولعانىن اڭعارامىز.  ونىڭ 1880 جىلدان كەيىنگى شىعارمالارىندا ءومىر مەن ءولىم، سەنىم مەن اقيقات، ادام ءومىرىنىڭ ءمانى سياقتى تاقىرىپتار تەرەڭ قوزعالادى.1886 جىلى جازىلعان «منوگو لي زەملي نۋجنو چەلوۆەكۋ» اڭگىمەسى دە وسى ماڭىزدى تاقىرىپتى كوتەرەدى. باستى كەيىپكەر پاحومنىڭ ءومىرى جارىق كۇندە حاق نۇرىنان عاپىل قالىپ، ساعىم قۋعان ادامداردىڭ ءومىرىن ەسكە سالىپ، وقىرماندى تەرەڭ ويعا جەتەلەيدى. «وتەتس سەرگي» اڭگىمەسىندەگى باستى كەيىپكەر سەرگيدىڭ ىشكى الەمىندەگى ارپالىسىن، ونىڭ شىندىقتى ىزدەۋ جولىنداعى جۇرەك تەربەتەرلىك ىزدەنىستەرىن وقىعاندا كوزى قاراقتى ادامنىڭ بەي-جاي قالا الماسى حاق. تولستويدىڭ قاي شىعارماسىن بولماسىن، ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىندەگى تولعانىستار، ادامنىڭ ءوز-وزىمەن بولعان كۇرەسى سىرتقى وقيعا جەلىسىنەن گورى باسىم مانگە يە ەكەنىن اڭدايمىز. بىراق بۇل باسىمدىق سيۋجەت جەلىسىنىڭ تارتىمدىلىعىنا ەشقانداي كولەڭكە تۇسىرەتىن باسىمدىق ەمەس. قايتا تولستوي اڭگىمەلەرىنىڭ وقيعا جەلىسى وزىنە عانا ءتان قاراپايىم، قايىرلى ورنەگىمەن ادامدى باۋرايدى.  شىنىندا دا ادامنىڭ ناعىز ءومىرى ونىڭ ىشكى الەمىندە، ونىڭ جۇرەگىندە ءجۇرىپ جاتادى. ادامنىڭ بۇكىل ءومىرى سول جۇرەكتەگى ومىرگە تىكەلەي بايلانىستى. جۇرەگى بىلعانعان ادامنان تازا ءومىر ۇلگىسىن ىزدەۋ بوس اۋرەشىلىك بولماق. وسى يىرىمدەر تولستوي شىعارماشىلىعىنىڭ وزەگى دەسە دە بولار.

اتالعان كەزەڭدەگى تولستويدىڭ ىشكى الەمىندە بولعان وزگەرىستەر، اقيقاتتى ىزدەۋدەگى جانكەشتى ىنتىزارلىعى ونىڭ حاتتارىنان دا اڭعارىلادى. تولستويدىڭ حاتتارى - ەپيستوليارلىق جانردىڭ شەدەۆرلەرى عانا ەمەس، ونىڭ رۋحاني ىزدەنىستەرى ءھام كوزقاراستارىمەن ناقىشتالعان  سوقتىقپالى، سوقپاقسىز ءومىر جولى. ۇلىنا جازعان مىنا ءبىر حاتىندا بىلاي دەيدى: «ۆووبششە، نادو پومنيت، چتو ۆسە سووبراجەنيا و تاپتىكوۆىح (جەر), و دەنگاح، يمەيۋت، ۆ سراۆنەني س ۆوپروسوم و تۆوەي دۋشە كوتورايا گيبنەت ي موجەت ۆوسكرەسنۋت، يمەيۋت تاك جە مالو زناچەنيا، كاك كومارينوە كرىلىشكو نا ۆوزۋ». «دۇنيە تەزەك سياقتى: ۇيىلگەن سايىن ساسيدى، شاشىلسا جەردى تىڭايتادى» دەگەندى ايتقان تولستوي ءوز ۇلىنا سەنى جەر مەن اقشا اقيقاتتىڭ اۋلىنان اداستىرىپ بارادى،  بۇل سەن ءۇشىن ەڭ قاتتى ءمان بەرەتىن سۇراق دەگەندى ەسكەرتەدى. وسى 80-ءنشى جىلداردان كەيىنگى جازىلعان ەڭبەكتەرى ءۇشىن تولستوي شىركەۋدەن الاستاتىلدى. بىراق ول اقيقاتتان الاستاتىلعان جوق، قايتا وعان جاقىنداي تۇسكەن بولاتىن. 1884 جىلدىڭ ساۋىرىندە جازىلعان تولستوي كۇندەلىگىندەگى مىنا ءبىر جولداردا تەرەڭ سىر جاتىر. «يا بى وچەن راد بىل، ەسلي بى ۆى بىلي بى ودنوي ۆەرى سو منوي. ۆى ۆنيكنيتە نەمنوجكو ۆ مويۋ جيزن. درۋزيا موي، سەمەينىە داجە ، وتۆوراچيۆايۋتسيا وت مەنيا. ودني - ليبەرالى ي ەستەتى- سچيتايۋت مەنيا سۋماشەدشيم يلي سلابوۋمنىم  ۆرودە گوگوليا; درۋگيە - رەۆوليۋتسيونەرى ي راديكالى - سچيتايۋت مەنيا ميستيكوم، بولتۋنوم... پريزنايۋس، چتو ەتو تياجەلو منە... ي پوتومۋ، پوجالۋيستا، سموتريتە نا مەنيا، كاك نا دوبروگو ماگومەتانينا، توگدا ۆسە بۋدەت پرەكراسنو». ە. ۆەكيلوۆا دەگەن ورىس ايەلى ۇلدارىنىڭ يسلامدى قابىلداعىسى كەلەتىنىن، وسىعان بايلانىستى حات ارقىلى سۇراعان كەڭەسىنە تولستوي مىناداي جاۋاپ جازادى: «چتو كاساەتسيا دو ساموگو پرەدپوچتەنيا  ماگومەتانستۆا پراۆوسلاۆيۋ...، يا موگۋ تولكو سو ۆسەي دۋشوي سوچۋۆستۆوۆات تاكومۋ پەرەحودۋ... دليا ۆسياكوگو رازۋمنوگو چەلوۆەكا نە موجەت بىت سومنەنيا  ۆ ۆىبورە ي ۆسياكي پرەدپوچتەت ماگومەتانستۆو س پريزنانيەم ودنوگو بوگا ي ەگو پراروكا...» ...

اردى ادامدىق ارقاۋى دەپ بىلگەن تولستوي «يسپوۆەد» ارقىلى ءوزىنىڭ وتىرىكتىڭ بەتپەردەسىن سىپىرۋعا ءبىرجولا بەت بۇرعانىن اشىق ايتادى. «منە نۋجنو سورۆات س گلاز ليۋدەي زاۆەسۋ، كوتورايا سكرىۆاەت وت نيح يح چەلوۆەچەسكيە وبيازاننوستي» (ل.ن. تولستوي 90 تومدىق شىع. جيناعى. 26-توم، 564-بەت) شىن مانىندە ادامنىڭ ادامدىق ماقساتتان الىستاپ، اداسۋىنان اسقان باقىتسىزدىق بار ما؟! تولستوي بۇكىل عۇمىرى مەن ىزدەنىسىن اقيقاتتى ىزدەۋگە ارنادى. ول «مەن كىممىن؟»، «قايدان كەلدىم؟»، «نە ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋىم كەرەك؟»، «مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ءمانى نەدە؟» دەگەن سۇراقتاردى ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندەگى بۇكىل شىعارمالارىنىڭ التىن ارقاۋىنا اينالدىردى.ول ءومىر مەن شىعارماشىلىق بولەك دەيتىندەردىڭ ساپىنان ەمەس-ءتى.  جانە تولستوي ءۇشىن شىعارماشىلىق  باستى ماقسات تا ەمەس ەدى. بۇنى «لەرمونتوۆ ي يا - نە ليتەراتورى» نەمەسە «يا نە مەچتايۋ و ليتەراتۋرنوي سلاۆە»، «سلاۆا يا نە حوچۋ ي پرەزيرايۋ» (17-18 توم 242-بەت) دەگەن سوزدەرىنەن اڭعارامىز.

ءوز ءداۋىرىنىڭ اقيقاتىن بۇكپەسىز جازعان بۇل شىعارمانىڭ رەسەيدە جاريالانۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. شىعارما جازىلعاننان كەيىن 2 جىل وتكەندە،  بۇل تۋرالى جازۋشىنىڭ ءوزى بىلاي دەيدى: «نو ەتوي كنيگي ۆ كوتوروي يا راسسكازىۆال، چتو يا پەرەجيل ي پەرەدۋمال، يا نيكاك نە موگۋ ي دۋمات پەچاتات ۆ روسسي، كاك منە سكازال ودين وپىتنىي ي ۋمنىي ستارىي رەداكتور جۋرنالا. ون پروچەل ناچالو موەي كنيگي، ەمۋ پونراۆيلوس. تاك كاك ون پروسيل موەگو سوترۋدنيچەستۆو، يا سكازال: تاك ۆوت، ناپەچاتايتە. ون پودنيال رۋكي ي ۆوسكليكنۋل: «باتيۋشكا! دا زا ەتو ي جۋرنال موي سوجگۋت، دا ي مەنيا س نيم » تاك يا ي نە پەچاتايۋ».(90 تومدىق شىع.جيناعى. 49-توم. 9-بەت)  وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى «يسپوۆەد» العاش رەت رەسەيدە ەمەس، 1883 جىلى جەنەۆا قالاسىندا «وبششەە دەلودا»   جارىق كورەدى. ال رەسەيدە بۇدان 13 جىل وتكەننەن كەيىن 1906 جىلى جارىق كوردى.

««يسپوۆەد»- الەم ادەبيەتىندەگى ەڭ ءبىر شىنايى كىتاپتىڭ ءبىرى». ول -اقيقاتقا ىنتىزار جاننىڭ شىرىلى. شىعارمانى وقۋ بارىسىندا «اقىماق ەدىم، الەمدى تۇزەتپەك بولدىم، اقىلىم كىرە باستادى، ەندى ءوزىمدى تۇزەتۋگە كىرىستىم» دەگەن ىرگەلى وي اڭعارىلادى.

شىنىندا، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، نە ءۇشىن ءومىر سۇرەتىنىن انىق تانىپ، بىلمەگەن ادامنىڭ «ادامزاتتى جونگە سالامىن» دەۋى قيسىنسىز كورىنبەي مە؟!

تولستوي شىن ءومىردىڭ ۇلگىسىن ىزدەدى. ونىڭ اسا قادىر تۇتقان ادامدارىنىڭ ءبىرى بلەز پاسكالدىڭ مىناداي قۇيقالى ءسوزى بار: «ادامداردىڭ ءۇش توبى بار: ءبىرىنشى توپ قۇدايدى ىزدەدى جانە تاپتى. بۇلار اقىلدى ءارى باقىتتى ادامدار. ەكىنشى توپ قۇدايدى ىزدەپ ءجۇر ، بىراق تاپقان جوق. بۇلار اقىلدى، بىراق ءالى باقىتسىز ادامدار. ءۇشىنشى توپ قۇدايدى ىزدەپ تە جۇرگەن جوق، تاپقان دا جوق. بۇلار باقىتسىز ءارى اقىماق ادامدار»  تولستوي دا  جان-تانىمەن، بار مۇمكىندىگىن سارقا جاراتۋشىسىن ىزدەپ، تاۋىپ، تانۋعا تالپىنعان جان. بۇل تۋرالى ول «يسپوۆەدتە» بىلاي دەيدى: «قۇدايدى بىلسەم بولعانى مەن تىرىلەمىن، ەسىمنەن شىعارسام، سەنبەسەم بولعانى، مەن ءولدىم. قۇدايدى ىزدەپ ءومىر ءسۇر. سوندا قۇدايسىز ءومىر بولمايدى.» بۇل  اباي حاكىمنىڭ: «كۇندىز-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى، وزىنە عاشىق قىلعان ونىڭ ءامىرى» دەگەنىمەن ۇندەس. تولستوي ءومىردىڭ ۇلى سىناق ەكەنىن ۇعىندى. ءومىردىڭ اساۋ داريا ەكەنىن، ادامنىڭ دارياعا جىبەرىلگەندەگى ماقساتى - اعىسپەن اعۋ ەمەس، جاعانى تابۋ ەكەنىن دە جاقسى ءتۇسىندى. بالكىم، سول جاعالاۋدى، جان-دۇنيەنى نۇرعا بولەيتىن اقيقات جاعالاۋىن،  تاپقان دا شىعار. ونى ءبىز بىلمەيمىز.

«Abai.kz»