حانىڭ قاڭلىدان بولسىن

ەندi جوعارىدا اتالعان ماقالداردى ەسكە ءتۇسiرiپ، حان سايلانعاندا نەگە قاڭلىدان عانا سايلاناتىنىن پايىمداۋعا تىرىسايىق. البەتتە، بۇل قازاقتىڭ ماقالدارى ەمەس. بۇل، قوندىگەر-قاڭلى زامانىنان كەلگەن جانە كوشپەندi داۋرەننiڭ از عانا مۇراگەرلەرiنiڭ بiرi بولىپ سانالاتىن قازاقتا عانا ساقتالعان ماقال بولۋى مۇمكiن. ايتەۋiر، ياكۋت نەمەسە ءازiربايجاندا بۇنداي ماقالدىڭ جوق ەكەنi انىق.

قاڭلىدان حان سايلاۋ - قازاقتا جوق جوسىق. ويتكەنi, قاڭلى قازاقتىڭ كوپ رۋىنىڭ بiرiنە اينالدى. ال، شىڭعىس حان كوشپەندiلەر اۋلەتiن تولىقتاي باعىندىرعاننان كەيiن، بۇكiل بيلiك جۇيەسi تورە اتانعان وسى شىڭعىستىڭ تۇقىمدارىنىڭ قولىنا ءوتتi. بۇل ەجiكتەۋدi قاجەت ەتپەيتiن امبەگە ايان نارسەلەر.

قۇرمەتتi وقىرمان، قاڭلىدان حان سايلاۋ ءداستۇرiن ءتۇسiنۋ ءۇشiن، بiز، كەيiنگi 3 مىڭ جىلدىڭ بەدەلiندەگi زاڭسىز ەلدiكتەر، زاڭسىز ەگەمەندiكتەردiڭ كۇيكi تاريحىنان باس تارتىپ، ازىراق بولسا دا ءداستۇرلi دۇنيە تاريحىنا جاناسۋىمىز كەرەك.

حانىڭ قاڭلىدان بولسىن

ەندi جوعارىدا اتالعان ماقالداردى ەسكە ءتۇسiرiپ، حان سايلانعاندا نەگە قاڭلىدان عانا سايلاناتىنىن پايىمداۋعا تىرىسايىق. البەتتە، بۇل قازاقتىڭ ماقالدارى ەمەس. بۇل، قوندىگەر-قاڭلى زامانىنان كەلگەن جانە كوشپەندi داۋرەننiڭ از عانا مۇراگەرلەرiنiڭ بiرi بولىپ سانالاتىن قازاقتا عانا ساقتالعان ماقال بولۋى مۇمكiن. ايتەۋiر، ياكۋت نەمەسە ءازiربايجاندا بۇنداي ماقالدىڭ جوق ەكەنi انىق.

قاڭلىدان حان سايلاۋ - قازاقتا جوق جوسىق. ويتكەنi, قاڭلى قازاقتىڭ كوپ رۋىنىڭ بiرiنە اينالدى. ال، شىڭعىس حان كوشپەندiلەر اۋلەتiن تولىقتاي باعىندىرعاننان كەيiن، بۇكiل بيلiك جۇيەسi تورە اتانعان وسى شىڭعىستىڭ تۇقىمدارىنىڭ قولىنا ءوتتi. بۇل ەجiكتەۋدi قاجەت ەتپەيتiن امبەگە ايان نارسەلەر.

قۇرمەتتi وقىرمان، قاڭلىدان حان سايلاۋ ءداستۇرiن ءتۇسiنۋ ءۇشiن، بiز، كەيiنگi 3 مىڭ جىلدىڭ بەدەلiندەگi زاڭسىز ەلدiكتەر، زاڭسىز ەگەمەندiكتەردiڭ كۇيكi تاريحىنان باس تارتىپ، ازىراق بولسا دا ءداستۇرلi دۇنيە تاريحىنا جاناسۋىمىز كەرەك.

باياعىدا شىعىستىڭ بiر عالىمىنىڭ ايتقانى بار، «دۇنيەدە ينديانىڭ بار بولعانى قانداي جاقسى. ەگەردە ينديا بولماعاندا بiزدiڭ ءسوزiمiزدiڭ ءپاتۋاسى، دالەلiمiزدiڭ تايانىشى بولماس ەدi» دەپ. بۇل جەردە، عالىم، بايىرعى Iلكi ءداستۇردiڭ ينديادا ساقتالىپ قالعانىن ايتىپ وتىر. ءيا، ينديا كونە، بايىرعى دۇنيەنiڭ قاتىپ قالعان بiر ۇلگiسi سياقتى. باياعىدا قولدانىستان، اينالىستان شىققان، ءوزiنiڭ بارلىق ماعىناسىنان ايرىلىپ، ەندi تۇسiنiكسiز انومالياعا، كەيدە قۇبىجىق قۇبىلىستارعا اينالعان كونە داعدىلار، عۇرىپتار مەن زاڭداردى سiز وسى ينديانىڭ بۇگiنگi تۇرمىسىنان ۇشىراستىراسىز. مiنە، وسى ينديادا، و باستاعى بار بiتiمiمەن بۇزىلماي ساقتالعان قۇبىلىستىڭ بiرi - ءداستۇرلi دۇنيەدەگi قوعامدىق ءبولiنiس ۇلگiسi.

ەندi وسى جايىندا قىسقاشا بولسا دا ايتىپ كەتەيiك. وسىدان ونداعان مىڭ جىل بۇرىنعى بايىرعى زاماندا دا دۇنيە وسىنداي كۇردەلi بولعان. ول زاماندا دا جەر بەتiندە قاپتاعان قالالار بولعان، ءمان-ماعىناسى، مۇددەسi بiزدiكiنەن اسپاسا، كەم ەمەس ءومiر بولعان. بiزدەن بار ايىرماسى - ول كەزدە ناسiلدەر، ءميللاتتار، حالىقتار بولماعان. اۋلەتتەر عانا بولعان. كونە ءۇندiنiڭ جازبا تiلi سانسكريتتە بۇنى «ۆارنا» دەيدi. گوللانديانىڭ عالىمدارى «كاستا» دەگەن تەرميندi پايدالانادى. ال بiز قازاق ۇعىمىنا جاقىن «اۋلەت» دەگەن ءسوزدi الايىق. بۇنداي اۋلەت تورتەۋ ەكەن. بiرiنشiسi, جانە ەڭ جوعارعىسى - براحمانداردىڭ، بiزشە ساحابالاردىڭ اۋلەتi. بۇلار قۇدايمەن، ياعني ابسوليۋتپەن تiلدەسەدi, ءفاني دۇنيە جايىندا كوپ ويلانبايدى، بار اقىلى تەك قانا باقيعا باعىشتالعان. بۇدان كەيiنگi «كشاتريلەر»، بiزشە اسكەري اۋلەت. بۇلار باقي جايلى كوپ ويلانبايدى، بار كەرەگi فانيدە. ارەكەتتi عانا مويىندايتىن بۇل قاجىرلى اۋلەتتەن الەمدi بيلەگەن پاتشالار شىققان. ءۇشiنشi اۋلەت - «ۆايشيالار»، ەڭبەك ادامدارى، قولونەرشiلەر، ساۋداگەرلەر، ت.ت. ءتورتiنشi اۋلەت - «شۋدرالار»، ەڭ تومەنگi تاپ. بۇلار نەگiزiنەن قۇلدىقتا جۇرەتiن اۋلەت.

قوندىگەر-قاڭلى، اسكەري قوعام بولعاندىقتان ەكiنشi توپ - «كشاتريلەر» توبىنا جاتادى.

سوڭعى زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا ءداستۇرلi دۇنيە، نەمەسە قاراپايىمداپ ايتساق، Iلكi ءداستۇر، وسىدان 11500 جىل بۇرىن كۇيرەگەن ەكەن. بiراق، بۇكiلالەمدiك اپاتتان امان قالعان حالىقتاردىڭ كوبi وزدەرiن باسقاراتىن، بيلەپ-توستەيتiن پاتشالاردى مiندەتتi تۇردە اسكەري اۋلەت، «كشاتريدەن»، نەمەسە، بiزشە ايتقاندا قاڭلىدان، قوندىگەردەن قالاپ سۇراپ الۋ داعدىسىن، ءداستۇرiن ۇمىتپاعان. قۇرمەتتi وقىرمان، سiز وسى مالiمەتتەرگە سەنۋiڭiز كەرەك، اقيقات دەپ قابىلداۋىڭىز كەرەك. ال سەنبەسەڭiز، وندا بۇدان كەيiنگi اڭگiمەدە ەشقانداي ءمان-ماعىنا قالمايدى. بۇكiلالەمدiك اپاتتان كەيiن دە ادامزات ەسiن جيا باستاعان مىڭجىلدىقتار بارىسىندا ءداستۇردi ۇمىتپاعان حالىقتار قاڭلىدان، قوندىگەردەن بارىپ وزدەرiنە پاتشا سۇراپ الاتىن بولعان.

ارينە، وسى جولداردى وقىپ وتىرعان ادام «اۆتور جاڭا عانا ءداستۇرلi دۇنيەدە ءميللاتتار، حالىقتار بولماعان - تەك كاستالار، اۋلەتتەر عانا بولعان دەيدi دە، سودان سوڭ اۋناپ ءتۇسiپ، حالىقتار قاڭلىدان، قوندىگەردەن وزدەرiنە پاتشا سۇراپ الاتىن بولعان دەيدi. سوندا قاي سوزگە سەنەمiز؟ حالىقتار سونىمەن بولدى ما، بولمادى ما؟» دەپ تاڭقالۋى مۇمكiن. تاڭدانىس ورىندى. الايدا بۇل تاڭدانىسقا جاۋاپ تا دايىن.

قۇرمەتتi وقىرمان، كەشiرiم وتiنەمiن، بiراق مەن «حالىق» دەگەندi, اڭگiمەنi جەڭiلدەتۋ ماقساتىنداعى شارتتى تەرمين رەتiندە الىپ ەدiم. الدىڭعى ايتقانىم دۇرىس. ءميللاتتار، حالىقتار بولماعان. ۇلتتار، ۇلتتىق مەملەكەتتەر كەيiن پايدا بولعان، دالiرەك ايتقاندا، كەيiنiرەك، جانە قولدان جاسالعان. ال بiز ايتىپ وتىرعان قاڭلى زامانىندا ادامزاتتا ۇلتتىق سانا ەمەس - تەك اۋلەتتiك سانا عانا بولعان.

قاڭلىدان پاتشا سۇراپ اكەلۋ كوزكورiم جەردەگi كەشەگi عانا تاريحتا بولعان قۇبىلىس. الىسقا بارماي، رەسەيدi-اق الايىقشى. بوريس گودۋنوۆ تاققا زاڭسىز وتىراردىڭ الدىندا رەسەيدi سكانديناۆيادان كەلگەن ريۋريكتەر اۋلەتi بيلەگەن. يۆان گروزنىي مەن ونىڭ ۇلى فەدور - ريۋريك اۋلەتiنiڭ سوڭعى پاتشالارى. گودۋنوۆ ولگەننەن كەيiن نەشە جىلعا سوزىلعان بۇلعاقتان سوڭ بويارلاردىڭ قۇرىلتايى تاققا رومانوۆتار اۋلەتiن وتىرعىزدى. رومانوۆتار - ورىستىڭ وزiنەن شىققان «ۇلتتىق پاتشالار» اۋلەتi. حح عاسىردىڭ باسىندا ءوزiنiڭ 300 جىلدىق تورقالى تويىن تويلاپ تاقتان تايعان بۇل اۋلەتتiڭ وسى ءۇش عاسىرلىق بيلiگi كەزiندە رەسەيدە ەشقاشان بەرەكە بولعان ەمەس.

ارينە، سكانديناۆتار - قاڭلى ەمەس. بiز بۇل جەردە، سكانديناۆتاردىڭ، ماڭايىنداعى حالىقتارعا پاتشا ۇلەستiرەتiن اسكەري اۋلەت ەكەنiن عانا ايتقىمىز كەلدi.

قۇرىش دەگەن كiم ەدi?

ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءوزiنiڭ «از ي يا» اتتى ەڭبەگiندە قۇرىش پاتشانى بالا كەزiندە اسىراپ-ساقتاعان ءسۇت اناسىنىڭ ەسiمiن تالدايدى.

قۇرىشتىڭ وگەي اناسى سپاكو - ومiردە بولماعان ادام ەكەن. ءۇندi-ەۋروپا تiلدەرi دەپ اتالاتىن تiلدiك جۇيەدە «سپاكو» نەمەسە «سوباكا» - «يت» دەگەندi بiلدiرەدi. ال يت پەن قاسقىر - ەكەۋi بiر توتەم. ودان ءارi قاراي تەرەڭدەگەن عالىم «سوباكا-سپاكونى» تۇرiك تiلدەرiندەگi (مىسالى، قازاق تiلiندەگi) «يiس باق»، ياعني، «يiسشiل، iزشiل، ماقۇلىق» دەگەن سوزدەن شىققان دەپ دالەلدەيدi.

مادەنيەتتە بiر قۇبىلىس بار، ونى شارتتى تۇردە «پرەسسينگ-ديففۋزيا» («سىعىلۋ-كەڭەيۋ») دەپ اتايىق. ۇلكەن وقيعالار، تەكستەر، ت.ت. كەيدە ىقشامدالىپ، كiشiرەيiپ وتىرادى. كۇندەردiڭ كۇنiندە ۇلتتىق مادەنيەت ءوزiن-ءوزi پايىمداپ، جاڭا سيۋجەتتەر iزدەي باستاعاندا وسى تاڭبالاردىڭ جۇمباعىن شەشەدi. سول كەزدە تاڭبا ءوزiنiڭ العاشقى تەكست قالپىنا كەلەدi, ۇلعايادى. قۇرىش پاتشانىڭ بالالىق شاعى حيكاياسىن وسى زاڭدىلىققا سالىپ پايىمداساڭىز، وندا «قۇرىش پاتشا بالا كەزiندە يتكە (نەمەسە قاسقىرعا) تابىناتىن بiر تايپانىڭ تاربيەسiندە بولعان» دەگەن تەكست شىعادى. ال قاسقىر (نەمەسە يت) - قاڭلىنىڭ توتەمi ەكەنiن ەسكە تۇسiرسەك، وندا قۇرىش بالا كەزiندە «قاڭلىنىڭ»، «قوندىگەردiڭ» تاربيەسiندە بولعان بولىپ شىعادى. رۋمىن عالىمى ميرچا ەليادە بiر ماقالاسىندا پارسى مالiمەتتەرiنە سiلتەمە جاساپ وتىرىپ، قۇرىشتىڭ حاۋماۆارگا دەگەن سكيفتiڭ رۋىنان شىققاندىعىن اتاپ كەتەدi. بۇدان نەندەي قورتىندى شىعارۋعا بولادى؟ دەمەك، قۇرىشتىڭ ءناسiلi پارسى ەمەس - قاڭلى، قوندىگەر. پارسىلار، بايىرعى سالت بويىنشا قاڭلىنىڭ بiر رۋىنان وزدەرiنە پاتشا سۇراپ العان.

ولاي بولسا، ەندi تۇمار مەن قۇرىشتىڭ سوعىسى - كiم مەن كiمنiڭ سوعىسى دەگەن ساۋال تۋادى. تۇمار - قاڭلى، قۇرىش - قاڭلى. سوندا قاڭلى مەن قاڭلى سوعىسقانى ما؟ ءيا، ءدال سولاي. تەك از-ماز تۇزەتۋi بار. ارينە، قۇرىشتىڭ اسكەرi - قاڭلى ەمەس (iشiندە قۇرىشتىڭ اتالاستارى بولۋى دا مۇمكiن، بولماۋى دا مۇمكiن). قۇرىشتىڭ اسكەرi پارسى يمپەرياسىنداعى ءجۇز ءتۇرلi حالىقتاردىڭ وكiلدەرiنەن جاساقتالعان.

قاڭلىنىڭ اسكەرi قۇرىش بۇكiل الەمنەن قۇراپ، جيناپ الىپ كەلگەن ۇلى ارميامەن سوعىسقان. ال بiرiمەن-بiرi اياۋسىز كەسكiلەسكەن ەكi ارميانى دا باسقارعان - قاڭلى، قوندىگەر پاتشالارى. ياعني، ءبارi دە باياعىداي، كەشەگiدەي، بارلىق ۋاقىتتاعىداي، قاڭلى، قوندىگەردiڭ ەكi اقسۇيەك اۋلەتi, ەكi ەليتاسى بiر-بiرiمەن سوعىسقان. كوشپەندi كوشپەندiمەن كۇرەسكەن.

بابىلدىڭ قازىنادارلارى

ساسانيد تاريحشىلارىنىڭ جازبالارىنداعى ەڭ قۇندى مالiمەت بابىلدىڭ قازىنادار-ساحابالارىنا قاتىستى.

اۋەلi قالانىڭ اتىنا قاتىستى بiر-ەكi اۋىز انىقتاما. باتىس اۋلەتi ۆاۆيلون دەپ، بiز بابىل دەپ اتايتىن قالانىڭ وزiندiك اتى - بابيلۋ. ۇلتتىق تiلدەر، ۇلتتىق مەملەكەتتەر پايدا بولماي تۇرعانداعى ەتيمولوگيا بويىنشا بابيلۋ - «قۇدايعا اپاراتىن قاقپا» دەگەندi بiلدiرەدi. «باب» - قاقپا، ال «يلۋ» - قۇداي. ياعني، «اللا» دەگەن قۇدايدىڭ اتى بۇرىننان بار. مىسالى، «اللا» سوزiمەن «يللاحي» ءسوزi قاتار جۇرە بەرەدi. قازاقتا دا «باب» - «قاقپا» دەگەن ماعىنا بەرەدi. مىسالى، «ارىستانباب» - «ارىستاننىڭ قاقپاسى» دەگەن ماعىنا بەرەدi. كەيiننەن بۇل ومiردە شىن بولعان اۋليەنiڭ ەسiمi دەپ تانىلدى.

ابايدىڭ «ەسكەندiر» پوەماسىنداعى ەسكەندiر كەلiپ قاققان، اللاعا اپاراتىن قاقپا - وسى بابىل، سونىڭ قاقپاسى. حاكiم اباي بابىلدىڭ بiراز قۇپياسىن بiلگەن سياقتى، سەبەبi اتالعان پوەمادان الدەبiر قورقىنىشتى، تىلسىم استار سەزiلەدi.

بابىلدىڭ قالاي پايدا بولعاندىعى، iرگەسiن كiم، قالاي قالاعاندىعى ۆاۆيلون تاريحىنا قاتىستى كiتاپتاردا ەگجەي-تەگجەيلi ايتىلعان. بiراق بۇل كiتاپتار بiرنارسەنi - بابىلدىڭ تۇسiنiكسiز، جۇمباق، قورقىنىشتى قۇدىرەتi جايىندا ەشتەڭە ايتپايدى. بiز تەك قالانى جانە شاعىن مەملەكەتتi پاتشا اۋلەتi ەمەس، ساحابا سيقىرشىلار اۋلەتi بيلەگەنiن بiلەمiز.

ساحابالار وتە باي بولعان. ولار پاتشالاردى عانا ەمەس، تۇتاس مەملەكەتتەردi ساتىپ الا الاتىن بولعان. مىسالعا، قالا حالقى مەرەكە كۇندەرi عانا تاماشالاي الاتىن بەلا ماردۋكا قۇدايدىڭ ءمۇسiنi ساف التىننان قۇيىلعان ەكەن. سالماعى - 8 توننا. ايتا كەتەيiك، 8 توننا التىن - شاعىن بiر مەملەكەتتiڭ بيۋدجەتi. بۇل، ءمۇسiننiڭ ونەبويىنا ورناتىلعان قيسابى جوق گاۋحار تاستىڭ قۇنىن ەسەپتەمەگەندە. ال، ساحابالاردىڭ قۇپيا عيباداتحانا¬سىندا، ولاردىڭ وزدەرiنەن باسقا ادام بالاسى كورۋگە تيiس ەمەس ماردۋكا ءمۇسiنiنiڭ سالماعى 20 تونناداي ەكەن. البەتتە، بۇل ءمۇسiن دە تازا التىننان قۇيىلعان. ساسانيد تاريحشىلار، بۇل التىن ء(مۇسiندi قۇيۋعا كەتكەن التىن) ساحابالاردىڭ بار قازىناسىمەن سالىستىرعاندا تەڭiزدiڭ جانىنداعى تامشىداي-اق دەپ كۋالاندىرادى. بابىلدىڭ كۇنتiزبەسiندە ارنايى بiر كۇن بولىپتى. قازiرگiشە تامىز ايىنىڭ بiر كۇنi. وسى كۇنi بابىلدىڭ بارلىق قۇلدارىنا، قىزمەتشiلەرiنە بوستاندىق بەرiلەدi ەكەن (بiر كۇندiك بوستاندىق). ول كۇنi ولار نە iشەم، نە جەيمiن دەمەيدi. تiپتi, ەركەلەپ پاتشا مەن ءۋازiر بولىپ، ءتۇرلi ساحنالىق ويىندار وينايتىن بولىپتى. وسىنداي بiر كۇندiك مەرەكەنiڭ كەزiندە ساحابانىڭ ءۇيiن جيناپ، داستارحان باسىندا شارابىن قۇيىپ بەرiپ تۇراتىن بiر قىزمەتشi ماسايىپ قالىپ، «بiزدiڭ قوجايىندارىمىز بۇكiل جەرiمەن، حالقىمەن، پاتشاسىمەن قوسىپ ساتىپ الاتىن بiر لايىقتى مەملەكەت تابا الماي ءجۇر» دەپ ايتىپ سالادى. ەرتەڭiنە سول قىزمەتشi iزiم-قايىم جوعالىپ كەتiپتi. وسىدان قالعان «قوجايىنىڭ قۇدىرەتتi بولعان سايىن، اۋزىڭ بەرiك بولا ءتۇسۋ كەرەك» دەگەن بابىلدىق ەسكi ماقال بار ەكەن.

ساحابالاردىڭ انىق شىققان تەگiن، قاي اۋلەت ەكەنiن دە ەشكiم انىقتاپ ايتىپ بەرە المايدى. ايتەۋiر ءداستۇرلi دۇنيەدەن، ىقىلىمدا قالعان التىن يمپەريادان تامىر تارتقان تۇقىم ەكەنi عانا ايان.

قۇرىش پاتشا بابىلدىڭ قاقپاسىنا كەلگەندە ساحابالار نابونيد پاتشانىڭ قول-اياعىن بايلاپ، الىپ شىعىپتى. بiر دەرەكتە پاتشا ولتiرiلگەن ەكەن. ەسكi سالت بويىنشا قانداي جيحانگەر بولسا دا قالاعا كiرگەننەن كەيiن عيباداتحاناعا كەلiپ، باس ساحاباعا سالەم بەرiپ شىعۋى كەرەك ەكەن. قۇرىشتىڭ وققاعارلارى عيباداتحاناعا كiرمەك بولعاندا، ساحابالار ولاردى «سەندەرگە كiرۋگە بولمايدى، پاتشا عانا كiرەدi» دەپ توقتاتىپتى. سونىمەن، قۇرىش التىنمەن اپتالعان اۋىر ەسiكتەن ارى وتەدi دە ... iزiم-قايىم جوعالادى. جاساۋىلدار ۇزاق توسىپ، اقىرىندا عيباداتحا¬ناعا بۇزىپ كiرگەندە، سامالاداي بوپ جۇزدەگەن شام جانىپ تۇرعان ۇلكەن زالدىڭ ورتاسىندا شالقاسىنان تالىپ جاتقان پاتشاسىن كورەدi. قابىرعانى جاعالاي ۇلكەن ادامنىڭ كەۋدەسiنەن كەلەتiن اۋىر ساندىقتار. ساندىق¬تاردىڭ iشi تولعان التىن.

مiنە، وسى كۇننەن باستاپ جيحانگەر قۇرىش قانشا سوعىس جۇرگiزسە دە ەشقاشان اقشادان تارىقپاپتى. بiراق، وسى كۇننەن باستاپ ول سولتۇستiك-باتىستاعى ءداشتiنi مەكەندەگەن قوندىگەر، قاڭلى جۇرتىن قايتكەندە باعىندىرۋىم كەرەك، ال باعىنباسا، وندا جەر بەتiنەن جويۋىم كەرەك دەگەندi ايتا باستايدى. جاۋلانعان جۇرتتاردان قوسىلعان گرەك، ليديالىق، ارميان، اسسيريالىق اسكەرباسىلارمەن قاتار قۇرىشتىڭ سارايىنداعى اسكەري كەڭەستەرگە بiرنەشە ساحابا دا قاتىسىپ وتىرادى ەكەن. ءاربiر كەڭەس سايىن ولار دا «جەر بەتiندە قاڭلى-قوندىگەر (سكيف)» باردا مەملەكەتتەرiڭ قاۋiپسiز بولا المايدى، حالقىڭ تىنىش ۇيىقتاي المايدى» دەپ قوزداتىپ وتىرادى ەكەن. قۇرىشتىڭ عيباداتحانادا تالىپ جاتقان جايىن ساسانيد تاريحشىلار بىلاي دەپ تۇسiندiرەدi. قۇرىش كiرگەننەن كەيiن باس ساحابا وعان بiر iشiمدiك بەرiپ انت الادى، انت كەزiندە، ياعني، iشiمدiكتiڭ قۇرامىنداعى جادى ءدارi اسەر ەتە باستاعاندا قيسابى جوق التىندى كورسەتەدi. ياعني، التىننىڭ بەينەسi مەن قاڭلى-قوندىگەردi جاۋلاۋ، جويۋ يدەياسى پاتشانىڭ ساناسىندا ماتاسا بايلانىسىپ بەكiگەن. سول سەبەپتi, ارميانىڭ ءتۇرلi قاجەتiنە دەپ ءاربiر كەزەكتi التىننىڭ سوماسىن العاندا سول التىنمەن بiرگە بەكiگەن يدەيا قايتادان جاڭعىرىپ وتىرادى. قۇرىشتىڭ ساناسىنداعى قوندىگەر-قاڭلىمەن سوعىسۋ، ولاردى جويۋ يدەياسى اقىرىندا مانيا دارەجەسiنە كوتەرiلۋiنiڭ سەبەبi وسىندا جاتىر.

قۇرىشتىڭ جۇرگiزگەن جاۋگەرشiلiگiن قازiرگi جاњاندىق تەوريالار تۇرعىسىنان پايىمداعاندا ونىڭ تەك دارىندى قولباسشى عانا ەمەس، سونداي-اق ۇلى ساياساتكەر، ۇلى جاحانگەر ەكەنiن دە مويىنداۋىمىز كەرەك. ونىڭ گرەكيانى (كونە يۋنان) جاۋلاعانداعى ءتۇپ مۇراتى - قوندىگەر-قاڭلى، باسىنا كۇن تۋعاندا اۋناي سالاتىن ەۋروپانىڭ قۇت قونعان جاسىل جازيرا جايلاۋلارىن باسىپ الۋ. سودان سوڭ اۋعانستان تاراپتان جورىققا شىعىپ تىقسىرسا، بiر-ەكi جىلدا ەۋروپاعا قاراي شەگiنگەن قاڭلى ءناسiلi قارا تەڭiزدiڭ ماڭايىندا، شامامەن قازiرگi قىرىم، رۋمىنيا، ۆەنگريا جەرiندە قىسپاققا ءتۇسiپ، ەكi مايداندا سوعىسىپ، تولىق قىرىلۋعا تيiس.

مiنە، قۇرىش پاتشانىڭ وسى جاњاندىق جوبالارىن باستان-اياق قارجىلاندىرعان بابىلدىڭ قازىنادار-بانكيرلەرi - ءوزiمiز اڭگiمە قىلعان ساحابالار.

بابىلدى بيلەگەن، سيقىرشىلىق-دۋاحاندىقتى مەڭگەر¬گەن ساحابالاردىڭ قاڭلى-قوندىگەر اۋلەتiنە دەگەن وسىنشا وشتiگiنiڭ سىرى نەدە؟ اسكەري اۋلەت، «كشاتري» نەمەسە بiزشە قوندىگەر-قاڭلى اۋلەتi مەن براحمانداردىڭ بiر تارماعى بولىپ سانالاتىن ساحابالار اۋلەتi اراسىنداعى بۇل جاۋلىق سوناۋ، ۇلى اپاتتان ارى ونداعان مىڭ جىلدار بۇرىن قۇرىلعان التىن يمپەريادان كەلە جاتقان سياقتى. فرانتسۋزدىڭ ءداستۇرشiل عالىمى رەنە گەنوننىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، وسىدان الدەنەشە مىڭ جىل بۇرىن براحماندار اسكەري اۋلەتكە، «كشاتريلەرگە» قارسى كوتەرiلiس باستاپتى. وسى كوتەرiلiس بارىسىندا براحماندار بiراز جەتiستiككە جەتiپ، اسكەري اۋلەتتiڭ بiر بولiگiن قىرىپ جiبەرگەن كورiنەدi. ارتىنشا قايتا سەرپiلگەن اسكەريلەر براحمانداردى اياۋسىز جازالاعان ەكەن.

اسكەري اۋلەتتiڭ ۇستەمدiگiنە توزە الماعان ساحابالار ءومiر بويى كەك قايتارۋدى ويلاعان. بiراق، سوعىس ونەرiندە وزiنە تەڭ جاۋ تاپپاعان قاڭلى-قوندىگەر اۋلەتi ساحابا¬لاردىڭ قانداي ارەكەتiن بولسا دا جانشىپ تاستاعان. تۇمار اجەنiڭ ۇلى اكەسi يشپاقايدىڭ كونە ماۋرەنناحر - يران مەن عاجام ولكەسiنە جاساعان جورىعى، بۇل دا ساحابالاردىڭ لاڭىن توقتاتۋدىڭ ارەكەتi ەدi.

دارياۋشتىڭ باسىنا قونعان باق

قۇرىشتان كەيiن پاتشا بولعان داريدiڭ پارسىشا اتى - دارياۋش. پاتشا اۋلەتiنە ەشقانداي قاتىسى جوق، گۋشتاسپ دەگەن قىزمەتشi قۇلدىڭ بالاسى. وسى ۋاقىتقا دەيiن الەمدiك تاريح عىلىمى قۇل بالاسىنىڭ پارسى تاعىنا قالاي وتىرعاندىعىن ءتۇسiندiرiپ بەرە المايدى. قۇرىش پاتشانىڭ ايەلi جاحانبانۋدان تۋعان كامبيز جانە بارديا دەگەن ەكi ۇلى بولعان. ەكەۋi دە قالعا، تاق مۇراگەرi. وسىلاي بولا تۇرا اتا-تەگiندە حاندىق جوق، بەيمالiم بiر ادامنىڭ پارسى يمپەرياسىنىڭ تiزگiنiنە قول جەتكiزۋi, ارينە، تاڭعاجايىپ نارسە.

مىسالعا، قازiرگi انگلياداعى كورول اۋلەتiن قاراڭىز. كورولەۆا ەليزاۆەتا قارتايسا دا تاقتان تۇسەتiن ءتۇرi كورiنبەيدi. شەشەم بيلiكتi قاشان ماعان تابىستايدى دەپ كۇتە-كۇتە پرينتس چارلز قارتايىپ كەتتi. ەندi كورولەۆا كوز جۇمعاندا انگليانىڭ كورولi بولىپ ونىڭ نەمەرەسi ەدۆارد تاعايىندالادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر. ال ەندi ەليزاۆەتا و دۇنيەگە اتتانعاندا بارلىعى باسقاشا بولىپ شىقسا، مىسالى، انگليانىڭ كورولi بولىپ كەزiندە كورولەۆانىڭ شايىن قاي¬ناتقان بiر كۇتۋشi-مالاي تاعايىن¬دالىپ كەتسە، قالاي بولار ەدi?

مiنەكي، قۇل بالاسى داريدiڭ پارسى يمپەرياسىنا پاتشا بولىپ، تاققا وتىرۋى، شامامەن وسىنداي قۇبىلىس. الەمدiك تاريح عىلىمى وسى وقيعالار كەشەنiنەن اسا ءماندi جانە ەڭ باستى ەلەمەنتتi الىپ تاستاعان. «الىپ تاستاعاننىڭ» ءوزi تۋرا انىقتاما ەمەس. و باستان ەسەپكە الماعان. الەمدiك تاريحتىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەسi, ەڭ ۇلكەن قاسiرەتi, بۇدان كەيiن دە تالاي قاتەگە ۇرىندىراتىن قا¬سiرەتi وسى.

تاريحشىلار وسى زاڭعار وقيعا¬داعى باستى پەرسوناج - قۇرىش پاتشانى جارتى ميلليون اسكەرiمەن بiرگە جوق قىلعان قاڭلى-قوندىگەر اۋلەتiن، جانە وسى اۋلەتتiڭ ۇلى ءامiرشiسi تۇمار پاتشانى «ۇمىتىپ كەتكەن». نەمەسە، دالiرەك ايتقاندا، و باستا ەسەپكە الماعان، قاتىستىرماعان.

وسى جەردە شاعىن شەگiنiس جا¬سايىق. باتىستا كارل ياسپەرس دەگەن عالىم بولعان. تاريح فيلوسوفيا¬سىمەن اينالىسقان. سول ك.ياسپەرستiڭ «تاريحتىڭ ءمانi مەن مۇراتى» («سمىسل ي نازناچەنيە يستوري») اتتى كiتابى بار. باتىس اۋلەتiنiڭ، باتىس جۇرتشىلىعىنىڭ بiزگە قاتىستى مەيماناسىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى iسپەتتi تاماشا ەڭبەك. وسى كiتابىندا ك.ياسپەرس تاريحتان «وسەۆوە ۆرەميا» («كiندiك ۋاقىت») دەگەندi شىعارادى. بەلگiلi بiر كەزەڭدە ادامزاتتىڭ سودان كەيiنگi دامۋ باعىتىن، باعدارىن، ادامدىق مادەنيەتتiڭ ءمان-ماعىناسىن ايقىنداعان وقيعالار بولعان. مiنە، وسى كەزەڭ «كiندiك ۋاقىت» دەپ اتالادى. سودان سوڭ ك.ياسپەرس وسى وزگەرiستەردiڭ باسى-قاسىندا تۇرعان حالىقتاردى iرiكتەپ الادى دا، ولاردى «تاريحي حالىقتار» («يستوريچەسكيە نارودى») دەپ بولەك سورەگە قويىپ قويادى. بiزدiڭ تاريحىمىز بۇل «كiندiك ۋاقىتقا» كiرمەيدi. ال بiزدiڭ ءوزiمiز «تاريحي حالىقتار» دەپ اتالاتىن مارحاماتتى تiزiمدە، البەتتە، جوقپىز.

وسىدان ەكi جارىم مىڭ جىل بۇرىن بولىپ وتكەن، ادامزات تاريحىن مۇلدەم باسقا ارناعا بۇرىپ جiبەرگەن قوندىگەر-پارسى سوعىسىن زەردەلەگەندە باتىس جانە ورىس تاريحشىلارىنىڭ پايىمداۋ داعدىلارىنان وسى ياسپەرستiك پرينتسيپتiڭ سالقىنى سەزiلiپ تۇرادى. تۇمار پاديشا باستاعان قاڭلى-قوندىگەردiڭ، بۇكiل الەمنiڭ قۇراما ارمياسىن تالقانداۋى  مەن الىستاعى پارسىدا قۇل بالاسى دارياۋشتىڭ تاققا وتىرۋىنىڭ اراسىندا ەشقانداي باي¬لانىس جوق سياقتى. بايلانىسىڭىز نە، تiپتi, تۇك بولماعان سياقتى. قاڭلىلار پارسىنىڭ اسكەرiن تالقاندايدى، قۇرىشتىڭ باسىن شابادى دا، تiرi قالعان ازىن-اۋلاق پارسىنىڭ قولىنا تابىستاپ شىعارىپ سالادى. ال وزدەرi يەن دالادا ... قوي قۇساپ جايىلىپ قالا بەرەدi. ارينە، ولاي بولمايدى. بۇنداي سوعىستان كەيiن جەڭگەن ەل وكتەم بولادى، جەڭiلگەن ەل كiرiپتار بولادى. جەڭگەن ەل جەڭiلگەن ەلگە بۇكiل سوعىستىڭ شىعىنىن ەسەپتەپ اۋىر سالىق سالادى. سودان سوڭ كەلەشەك سوعىس، قانتوگiستi بولدىرماس ءۇشiن، ياعني، پالەكەتتiڭ الدىن الۋ ءۇشiن بۇرىنعى پاتشانىڭ اۋلەتiن مۇمكiن بولعانىنشا تولىقتاي جويادى دا، تاققا باسقا اۋلەتتi, ءوزiنiڭ ىڭعايىمەن جۇرەتiن قۋىرشاق پاتشانى وتىرعىزادى. بارلىق ۋاقىتتا وسىلاي بولعان، جانە بۇدان كەيiنگi بارلىق ۋاقىتتا وسىلاي بولا بەرمەك. بۇل تاريحتىڭ، مەملەكەتارالىق قاتىناستىڭ ماڭگi ولمەيتiن، ماڭگi وزگەرمەيتiن ارحەتيپi.

قۇرىش پاتشانىڭ تۇقىمى تولىقتاي قىرىلىپ كەتiپ، قۇل بالاسى دارياۋشتىڭ تاققا وتىرۋىن، كەيiننەن ەسكەندiر زۇلقارنايىن - الەكساندر ماكەدونسكيدiڭ دارياۋشپەن سوعىسقاندا مايدان دالاسىندا قوندىگەر-قاڭلىنىڭ اتتى اسكەرiمەن بەتتەسۋiن، تاعى باسقا جۇمباق جايتتەردi بiر نارسەمەن - كەمەڭگەر تۇمار پاديشانىڭ پارسى يمپەرياسىن جاۋلاپ، ونىڭ بيلiك جۇيەسiن كۇشپەن وزگەرتكەندiگiمەن عانا تۇسiندiرۋگە بولادى.

ارينە، بۇل مالiمەتتەر ەشقايدا كەتكەن جوق، قۇپيا قويمالاردا، مۇرتى بۇزىلماعان كۇيi ساقتاۋلى تۇر. تەك سونى قازiرگi ۇستەم تاريحي مەكتەپتەر، «ول بىلاي ەدi, بىلاي بولىپ ەدi, مىنانى بىلاي ءتۇسiنۋ كەرەك» دەپ ينتەرپرە¬تاتسيالاپ جەتكiزەدi. بiراق ەرتە مە-كەش پە، اقيقات اشىلادى...

...بiردە ءانشi جانiبەك كارمەنوۆ پەن عالىم اقسەلەۋ سەيدiمبەكوۆ ەكەۋi مەنi بiر ۇيگە قوناققا ەرتiپ اپاردى. ءۇي يەسi قاريا بۇرىن مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiك ورگاندارىندا قىزمەتتە بولعان ەكەن. زەينەتكە شىققان ادام اڭگiمەشiل بولادى عوي. سول كiسiدەن ەستiگەن حيكايالارىمنىڭ بiرi. ەرماحان بەكماحانوۆ اتىلار الدىنداعى سوڭعى تەرگەۋدە وتىرعاندا، تەرگەۋگە قاتىسىپ وتىرعان بiر تاريحشى «وسى سەندەر، قازاقتار، كەۋدەلەرiڭە نان پiسiپ نەمەنەگە كەرگي¬سiڭدەر، بiر-اق بەتتiك تاريحتارىڭ بار، نەمەنەگە كiسiمسي¬سiڭدەر؟» دەپتi. سوندا ەشقانداي اياۋشىلىقتىڭ بولماي¬تىنىن، ءوزiنiڭ ولiمگە كەسiلگەنiن سەزiپ بولعان، اجالعا مويىنسۇنعان ەرماحان اعامىز جىميىپ تۇرىپ «قوندى¬گەردiڭ سول جالعىز-اق بەتتiك تاريحىنا بۇكiل الەم سىيىپ كەتتi ەمەس پە» («دا، نو نا ەتوي ەدينستۆەننوي سترانيتسە سكيفسكوي يستوري ۋمەستيلوس ۆسە چەلوۆەچەستۆو») دەپ جاۋاپ بەرiپتi.

ءسوز سوڭى

1992 جىلدىڭ كوكتەمiندە جولىم ءتۇسiپ تۇركiستانعا باردىم. جۇمىس تىندىرىلعاننان سوڭ جەرگiلiكتi iسكەر جiگiتتەر «نەندەي تiلەگiڭiز بار؟» دەدi. «شيەلiگە بارساق» دەدiم. «ءلابباي» دەدi ءۇي يەلەرi. بiراق، شيەلi مەن ويلا¬عان¬نان مۇلدەم باسقا بولىپ شىقتى. مەنiڭ ەلەستەتۋiمدە بۇل ۇلانعايىر جازىق جەر بولۋعا تيiس ەدi. ال مەنiڭ كورiپ تۇرعانىم كiلەڭ ەگiندiك، iركەس-تiركەس باۋ-باقشا، الما، شيە باقتارى. جەر وڭدەپ قايشىلاس¬قان حالىق. ماشينامەن ءجۇرiپ وتىرىپ، بiر اشىقتاۋ جەرگە شىقتىق. وسى بيiكتەۋ دوڭنەن ماڭايعا كوز تاستادىم. ايتەۋiر وسى جەردە بولعانىن بiلەمiن. وتكەن ومiردەن iز جوق. قازiرگiسiن قامداعان بۇگiنگi ءومiر. بiراق بابالارىمىز كەيiنگi ۇرپاعىم ءوسiپ-ءونسiن دەمەپ پە ەدi. تەك بiز سولاردىڭ ۇرپاعى ... ولاردىڭ دiتتەگەن جەرiنەن شىعا المادىق. بiز تاريحتىڭ مۇلدەم باسقا جولىنا تۇستiك.

وسى جەرگە، مiنە، مىنا تابانىمىزدىڭ استىنداعى قارا توپىراققا توگiلگەن قوندىگەر-قاڭلىنىڭ قاسيەتتi قانى باياعىدا جۋىلىپ كەتتi. بابالارىمىز شاشقان ايبىندى ۇران اۋاعا سiڭiپ جوق بولدى. كەلۋ، كەتۋ، ءوشۋ ... بولمىستىڭ بۇلجىماس زاڭى. قارا جەردiڭ بەلiن قايىستىرىپ قوندىگەر-قاڭلى دا ءوتتi بۇل دۇنيەدەن. بiز كەلدiك... بiز دە كەتەمiز... باسقالار كەلەدi... جەر ماڭگi... مىزعىمايدى... ەل ماڭگi...

پوستسكريپتۋم

2009 جىلى «بiرجان سالدىڭ» تۇساۋكەسەرi وتكەننەن كەيiن رەجيسسەر دوسقان جولجاقسىنوۆ مەنi شاقىرىپ الدى دا: - سەن تۇمار مەن قۇرىشتىڭ حيكاياسىن بiلەسiڭ بە؟ - دەدi.

- بiلەم، - دەدiم.

- ەندەشە سەن وسى جايىندا تولىق مەتراجدى كوركەم فيلمنiڭ ستسەناريiن جاز. ەندi تۇمار اجەمiزدi اسقاقتاتايىق، - دەدi دوسقان.

ماسەلەنi جاقسى بiلەم. تاپجىلماي وتىرىپ ەكi ايدا ستسەناريدi دايار ەتتiم. Iشiندە قوندىگەر-قاڭلىنىڭ، پارسىنىڭ، قۇرىش پەن تۇمار اجەنiڭ قيلى تاعدىرى، سول كەزدەگi حالىقارالىق احۋال، الەمدiك ساياسات، سوعىستىڭ نەدەن باستالعانى، سوعىستىڭ ءوزi جانە ونىڭ قالاي اياقتالعانى، سوعىستان سوڭعى قوندىگەر-قاڭلى ەلiنiڭ ۇلان-عايىر تويى، تويدان سوڭعى اسكەري كەڭەس، دارياۋشتىڭ تاققا وتىرعانى، تاعى دا كوپ جايتتەر بار. ستسەناري تۇمار اجەنiڭ ولiمiمەن اياقتالادى.

وقىعانداردىڭ بارلىعى ۇناتتى. سونىمەن ستسەناريدi «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنا وتكiزدiم. الايدا، بۇنداي زاڭعار بلوكباستەردi ءتۇسiرۋ ءۇشiن گولليۆۋدتىڭ قارجىسى كەرەك ەكەن. سونىمەن ونداي بيۋدجەت جوق، بۇل iس توقىراپ تۇر. سول ەكi ارادا ستسەناريدi كينوحيكايا قىلىپ، «جۇلدىز» جۋرنالىنا جاريالادىق، «otuken.kz» سايتىنا قويدىق.

ويىمشا، بۇل فيلم تۇسiرiلسە، قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكiل تۇرiك ءناسiلiنiڭ داڭقى، ابىرويى اسادى. سەبەبi, تۇمار بۇكiل قوندىگەر-قاڭلى اۋلەتiنiڭ جانە سولاردان تارايتىن تۇرiك ناسiلدەرiنiڭ ورتاق اناسى. ال ازiرگە بۇكiل iس ونەر توڭiرەگiندەگi ازاماتتاردىڭ ىقىلاس-پەيiلiنە عانا تiرەلiپ تۇر. ارينە، يگiلiكتi iس قاشاندا ءوز جالعاسىن تابادى، ءتۇپتiڭ-تۇبiندە مۇراتىنا جەتەدi. وسىلاي بولسىن دەپ سەنەيiك، اعايىن.

«Abai.kz»