قازاقتار اسكەرگە نەگە الىنبادى؟

القيسا

قازاقتار اسكەرگە نەگە الىنبادى؟

القيسا

XV عاسىردىڭ ورتا كەزىندە ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، وزگە جۇرتتاردان ءبولىنىپ شىق­قان كەزدەن باستاپ قازاق حالقى جۇزدەگەن جىلدارعا سوزىلعان جاۋگەرشىلىك زاماندى باسىنان كەشىردى. جەرى مەن ەلىنىڭ بوس­تان­دىعى ءۇشىن جان بەرىسىپ، جان الىسقان ۇرىس­تار بارىسىندا الەمنىڭ بىردە-ءبىر حالقىندا جوق باتىرلار ينستيتۋتى قالىپتاستى. جان-جاعىنان انتالاعان جاۋلارعا قارسى تۇرۋدا قازاقتار وتباسى، وشاق قاسىندا قالماي، تۋ استىندا جينالا ءبىلدى. ۇرانعا شىق­پاي، ءوز ۇيىندە بۇعىپ قالۋ قازاق ءۇشىن ولىمگە تەڭەلدى.
XIX عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا قازاق دالاسى ارقىلى حيۋاعا ورىس اسكەرلەرىمەن بىرگە ساپار شەككەن امەريكالىق ديپلومات يۋ.سكايلەر: «ەرەن، ەرلىك پەن تاۋەلسىزدىكتى جوعارى ۇستاعان قازاقتار قاي كەزەڭدە دە سىرىم، ارىنعازى نەمەسە كەنەسارى سياق­تى دالا توسىندە اتقا قونعان باتىرلار تۋى استىندا جينالۋعا دايىن تۇراتىن»، - دەپ جازعان بولاتىن.
سول سەبەپتى كەزىندە پاتشا وكىمەتى ەڭ الدىمەن ەلدىكتىڭ، قازاق جەرىنىڭ ازاتتىعى مەن بۇتىندىگىنىڭ جوقشىسى - باتىرلاردان قۇتىلۋعا، وسى ارقىلى قازاق حالقىن رۋح­سىز­داندىرۋعا، قۇلاقكەستى قۇلعا اينال­دى­رۋ­عا تىرىستى. 1806 جىلدىڭ 31 مامىرىندا بوكەي ورداسى ءۇشىن بەكىتىلگەن «حان كە­ڭەسى ەرەجەلەرىندە» «باتىرلار پايدا بولماسىن جانە كۇشەيمەسىن» دەگەن ناقتىلى نۇسقاۋ بەرىلۋى وسىنىڭ دالەلى.
الايدا، باتىرلاردىڭ ەرلىك ىستەرىن حا­لىق جادىنان ءوشىرىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. قازاق بالاسى بەلى بەسىكتەن شىعا سالىپ باتىرلار جىرىن تىڭداپ، جاۋىن­گەر­لىك رۋحتا تاربيەلەندى ەمەس پە؟!
وسىعان قاراماستان، مۇمكىن، وسى سەبەپتەن پاتشا وكىمەتى قازاقتاردى اسكەرگە المادى، ولاردىڭ وزدەرى دە بۇل ىسكە قۇل­شى­نىس تانىتپادى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە ەدى؟ بۇل سۇراققا جاۋاپتىڭ كىلتى ۇستەم ۇلت پەن وعان باعىنىشتى «جاتجۇرتتىقتاردىڭ» ارا­سىنداعى سەنىمسىزدىك تامىرىنىڭ تەرەڭ­دى­گىندە بولسا كەرەك. سوناۋ XVIII عاسىردىڭ باسىندا I پەتر: «مۋنگال ۆ سولداتى نە برات»، دەپ جارلىق شىعارادى. «مۋنگال» دەپ ورىس پاتشاسى موڭعولدى دا، قازاقتار مەن بۋرياتتاردى، باسقا دا شىعىس حالىق­تارىن اتادى.
I پەتردىڭ قازاق، قىرعىز سەكىلدى حالىق­تار­عا سەنبەۋشىلىك ساياساتى العا قاراي زاڭي تۇرعىدان نەگىزدەلىپ، ورىس قايرات­كەر­لەرى­نىڭ ەڭبەكتەرىندە جان-جاقتى قاراستىرىل­دى. 1822 جىلى گراف م.سپەرانسكي ءسىبىر جاتجۇرتتىقتارىنىڭ قولىنا قارۋ بەرمەۋ جانە ولاردى ورىس اسكەرلەرى قاتارىنا الماۋ تۋرالى ەرەجە ءسىبىردى جاۋلاپ العان كەزدەن باستاپ ساياسي ساقتىق شاراسى رە­تىن­دە قابىلداندى دەپ كورسەتتى (م.ۆەنيۋكوۆ. كراتكيە يستوريچەسكيە سۆەدەنيا و سيبيرسكيح ينورودتساح پو وتنوشەنيۋ يح ك ۆسەوبششەي ۆوينسكوي پوۆيننوستي. سپب، 1874.س.4).
1834 جىلى اقمولا وكرۋگىنىڭ اعا سۇل­تا­نى قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندەۇلى سانكت-پەتەربۋرگكە بارعان كەزىندە كوشپەلى قا­زاق­تاردىڭ رەكرۋتتان بوساتىلعانى جونىندە انىق حابارىنىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى جاساعان ساۋالىنا سول جىلى 31 مامىردا ىشكى ىستەر ءمينيسترى د.بلۋدوۆتان كوك­شە­تاۋ، قارقارالى، اياگوز، باياناۋىل، ۇشبۇلاق قازاقتارىمەن بىرگە اقمولا وكرۋگىنىڭ قا­زاق­تارى دا اسكەرگە ماڭگى-باقي الىن­باي­تىن­­دىعى تۋرالى قۇجات الادى. وتاندىق مۇ­راعات قورىندا ساقتالعان قۇجات نۇس­قا­سىنىڭ سوڭىندا «ۆەرنو: پولكوۆنيك سۋلتان چينگيز ۆاليحانوۆ» دەپ جازىلعان (سول­تۇس­تىك قازاقستان وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇ­را­عاتى،1-قور. 1-تىزبە. 8-ءىس. 105-106-پپ.).
قازاقتاردىڭ اسكەرگە الىنباۋى رەسەي­دىڭ ءتۇرلى قوعامدىق جىكتەرىنىڭ اراسىندا تالاس-تارتىستار تۋعىزادى. پولكوۆنيك م.ۆە­نيۋكوۆ ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جە­تىسۋ، سىرداريا وبلىستارىندا تۇراتىن قازاقتار سانى 2 403 800 ادامدى قۇراي­تىنى، بىراق مۇنشاما حالىقتىڭ اسكەري مىندەتكە تارتىلماۋىنىڭ تۇسىنىكسىز جاع­داي ەكەندىگى تۋرالى 1873 جىلى ارنايى ەڭ­بەك جازىپ، قازاقتاردى تۇراقتى اسكەر قاتا­رىنا الماعانمەن، ميليتسيا مەن كازاك اس­كەر­لەرى ساپىندا اسكەري قىزمەتكە دايىنداۋ قاجەتتىلىگىن دالەلدەۋگە تىرىسادى (قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 25- قور. 1-ت. 2280- ءىس. 2-19-پپ.).
ارينە، قازاقتاردىڭ بارلىعىن بىردەي اسكەرگە شاقىرۋ جونىندە ويلاۋعا دا بولمايدى; مۇنىڭ ساياسي قاتەلىككە اپارىپ ۇرىن­دىراتىنىن، ولاردىڭ ءحىح عاسىردىڭ وزىندە التى رەت ورىس بيلىگىنە قارسى قارۋ كوتەرگەنىن ەسكەرۋىمىز قاجەت. دەگەنمەن، قا­زاقتاردى گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ قۇر­مەتتى قاراۋىلدارىندا، دالالىق ىستەر مەن كوردونداردا پايدالانىپ، جاڭا قارۋلاردى يگەرۋگە ۇيرەتسەك، سول ارقىلى ولاردىڭ ءوز ىشتەرىندە باسەكەلەستىك تۋعىزامىز، سونىمەن بىرگە ولاردى ورىستاندىرۋدا ماڭىزدى قادام جاسايمىز دەيدى. بۇل ورايدا ۆەنيۋكوۆ ومبى، ورىنبور مەن تاشكەنتتەگى جەرگىلىكتى ورىس بيلەۋشىلەرىنىڭ ەڭ بەدەلدى دەگەن قازاق سۇلتاندارى مەن باتىرلارىن ءوز جاعىندا ۇستاپ وتىرعانىن، كەنەسارى زامانىنىڭ وتكەندىگىن، قازاق دالاسىنىڭ شىعىستان جانە وڭتۇستىكتەن تىزىلگەن ورىس سەلولارى مەن بەكىنىستەرىنىڭ قورشاۋىنا الىنعانىن ەسەپكە الۋ كەرەكتىگىن ايتادى. سونىمەن بىرگە قازاقتاردى اسكەري قىز­مەت­تىڭ جەڭىلدەتىلگەن تۇرلەرىمەن قامتۋدا ولار­دىڭ «شەنقۇمارلىعىن، ءبىرىن-ءبىرى كورە المايتىندىعىن، ماداقتاۋ-ماقتاۋدى جاق­سى كورەتىندىگىن» ۇتىمدى پايدالانۋ تۋرالى تاپتىشتەيدى.
ۆەنيۋكوۆتىڭ بۇل ۇسىنىستارى جونىندە تورعاي ۋەزىنىڭ باستىعى وسى وبلىستىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنا بىلاي دەپ تۇسىن­دىر­مە جولدايدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق­تار­دىڭ اسكەري مىندەتپەن قامتىلماۋىنىڭ سەبەبى ولاردىڭ ءومىر سالتىنا، بىراق، شىنداپ كەلگەندە، مۇنداي «اۋىرتپالىقتى» ەنگىزۋدىڭ ۋاقىتى تۋماعاندىعىنا بايلا­نىس­تى. سوندىقتان «دالالىق وبلىستار تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجە» بويىنشا قازاقتار اس­كەرگە الىنۋدان بوساتىلعان. قازاقتاردىڭ دۇنيەتانىمىن، دامۋ دەڭگەيىن بىلەتىن كىم­دە-كىم ولاردىڭ قانداي دا مىندەتكەرلىكتى اۋىرسىنباي قابىلدايتىندىعىن، بىراق ءوز ەركىندىگىن شەكتەۋگە كونبەيتىندىگىن ءتۇسىنۋى قاجەت. قازاقتاردىڭ ەكى جاندى جەرى بار: ءبىرى - دىنىنە قيانات، ەكىنشىسى - بالالارىن اس­كەرگە الۋ. بۇل ەكى جاعدايدان قورقىنىش حالىقتا وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. سون­دىق­تان ولاردىڭ اراسىندا جاڭا تولقۋ­لار­عا جول بەرمەۋ ءۇشىن قازاقتاردى قانداي دا بولسىن اسكەر قاتارىنا شاقىرۋدان باس تارتۋ كەرەك. بۇل ماسەلەگە 15-20 جىلدان كەيىن عانا ورالعان ءجون»، - دەيدى (سوندا. 21-24-پپ.).
تورعاي ۋەزى باستىعىنىڭ بۇل پىكىرلەرى­مەن كەلىسپەۋشىلەر تۇركىستاندا ورىس بي­لى­گى­نىڭ ورناۋىنان كەيىن ولكەدە ساياسي جاع­داي­دىڭ وزگەرگەنىن العا تارتادى. دالالىق گەنەرال-گۋبەرناتور 1883 جىلعى ءوز ەسە­بىندە قازاقتاردى، ارينە، ساقتىقتى ساقتاي وتىرىپ، شاعىنداپ اسكەرگە الۋ ولاردىڭ تا­راپىنان قارسىلىق تۋعىزا قويماس دەپ جازسا، جەتىسۋدىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى اس­كەرگە وتىرىقشى عانا ەمەس، كوشپەلى قا­زاقتاردى دا الىپ، ولاردان قىتاي مەن ورتا ازيا شەكارالارىنداعى اسكەرلەر قۇرامىندا قىزمەت ەتەتىن اتتى جۇزدىكتەر قۇرۋدى ۇسى­نادى (قر ومم. 64-ق.1-ت.125-ءىس.26-پ.).
مۇنان كەيىنگى ۋاقىتتا دا قازاقتاردى اتتى اسكەر قۇرامىنا الۋ كەرەكتىگى تۋرالى ۇسىنىستار تولاستامادى. 1903 جىلى ن.ا. وبرۋچەۆ «ۆوەننىي سبورنيك» (№8) جۋرنالىندا قازاقتار الىستان كورەتىن قىراعى، جەر باعدارىن جاقسى بىلەتىن، تابيعي شاباندوز رەتىندە اتتى اسكەر ءۇشىن «باي ماتەريال» بولىپ تابىلادى، ەڭ الدىمەن اسكەري قىزمەتكە بوكەي ورداسىنىڭ قازاقتارى دا­يىن (178-بەت) دەپ كورسەتتى.
«رەسەي يمپەرياسى زاڭدارى جيناعى­نىڭ» 42-بابىندا: «تۇركىستان حالقى ءhام اق­مولا، سەمەي، جەتىسۋ، ورال، تورعاي قا­زاق­تارى اسكەري قىزمەتتەن ازات» (4-توم) دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىل­عا­نى­مەن، قازاقتارعا مۇنداي جەڭىلدىكتەر بە­رىلۋى ورىس بيلەۋشى توپتارىنا مازا بەر­مەي­دى. 1904 جىلدىڭ 15 ناۋرىزىندا اسكە­ري مىندەتتى وتەۋدى زاتتاي سالىقپەن الماس­تىرۋ جونىندە قارجى مينيسترلىگىنىڭ باس­قار­ما باستىعى ا.كوكوۆتسەۆ قول قويعان قۇ­جات قابىلدانادى (سوندا. 25-ق. 1-ت. 2803 - ءىس. 21-22-پپ.). بىراق بۇل شەشىمگە ىشكى ىستەر ءمينيسترى كۇمانمەن قاراپ، «جاتجۇرتتىق­تار­دى» اسكەر قاتارىنا شاقىرۋ ماسەلەسى جونىندە «اسا قۇپيا جاعدايدا قاجەتتى مالى­مەتتەر جيناۋ ءۇشىن» ورىنبورعا بىر­نە­شە لاۋازىمدى ادامداردى ىسساپارعا جى­بە­رەدى (سوندا. 340-ءىس. 1-2-پپ.).
1911 جىلدان قازاقتى اسكەر قاتارىنا شا­قىرۋ ماسەلەسى مەملەكەتتىك دۋمادا تال­قىلانا باستايدى (سوندا. 1549-ءىس. 62-82-پپ.). بۇل جونىندە «بيرجەۆىە ۆەدوموستي» (سپب) گازەتى: «قازىردە قازاقتان سولدات الۋ ماسەلەسى ەڭ الدىمەن قويىلاتىن ءىستىڭ ءبىرى بولىپ تۇر... تالاي رەت اسكەري مينيستر بۇل تۋرالى جوبا جاساپ، دۋمانىڭ كۇن تارتى­بى­نە كىرگىزبەك بولىپ، ۋادە بەرگەن...1914 جىلى شىلدە ايىندا بۇل ماسەلە تۋرالى ارنايى بايانداما تىڭدالىپ، قازاق سولدات بولا المايدى دەگەن قارار قابىلدانعان. سەبەبى، قازاق - كوشپەلى. كوشپەلىلىك پەن مەملەكەتتىلىك ءبىر-بىرىنە ۇيلەسپەيدى. قا­زاق­تىڭ مادەنيەتى تومەن. ورىسشا بىل­مەي­دى. جازۋ تانىمايدى. سولدات تاماعىن تا­ماق­سىنبايدى، اسكەري قىزمەتكە شىدامايدى»، - دەپ جازدى.
رەسەي سوعىس مينيسترلىگى باس شتا­بى­نىڭ باستىعى گەنەرال ميحنەۆيچ مۇنداي پىكىرمەن كەلىسپەي، وسى گازەتكە بىلاي دەپ سۇحبات بەرەدى: «قازاق - جاۋىنگەر حالىق. تا­لاي قيلى زامانداردى باسىنان وتكەر­گەن... قازاقتار - 12 ميلليون شامالى جۇرت. ونىڭ التى ميلليونى تۇركىستان مەن شەتكى وبلىستاردا. التى ميلليونى بۇحار جەرىندە. سانىنا قاراعاندا قازاقتان جاق­سى اسكەر شىعادى. قازاققا مەملەكەتتىلىك ءىسى جات، اسكەر بولۋعا ولار جارامايدى دەگەن پىكىر، مەنىڭ ويىمشا، نەگىزسىز».
گازەتتە باسقا دا مەملەكەتتىك مەكەمەلەر وكىلدەرىنىڭ پىكىرلەرى بەرىلدى. بۇلار: «قازاقتار دۇرىستىقپەن اسكەري قىزمەتتى اتقارماس دەپ ويلاۋ ولاردى ورىنسىز كەم­سى­تىپ، قورلاۋ بولادى. قازاق - تالاي ءىستى ات­قار­عان حالىق. بۇلار سوعىستا ايرىقشا پاي­دالى بولىپ تابىلار»، دەگەندى ايتادى («قا­زاق» گازەتى. الماتى، 1998. 235-بەت). ال، «ورەنبۋرگسكايا سلوبودا» گازەتى قازاق­تار تۋرالى: «مومىن، تىنىشتىقتى سۇيە­تىن حالىق. بىراق بىرەۋ نامىسىنا تيسە، كەك الۋدى بىلەدى، ەرلىگى بار... ولاردىڭ ءبىر ار­تىقشىلىعى - باستارىنا قانداي اۋىرلىق تۇسسە دە اسپاي-ساسپاي، ادىسپەن، اقىل-اي­لا­مەن ءىس قىلادى. اتقا بەرىك، شىدامدى، كون­بىس، قىراعى، جەرشىل، اۋانىڭ وزگەرىسىن سەز­گىش. وسىعان قاراعاندا قازاق حالقىنان جاق­سى اسكەر قۇراۋعا بولادى»، - دەپ ويلايدى.
قازاقتىڭ اسكەرگە الىنۋى ماسەلەسى تو­ڭى­رەگىندە قازاق زيالىلارى دا ءبىر ۇستا­نىم­دا بولمايدى. بىراق ولاردىڭ ارالارىن­داعى كەلىسپەۋشىلىكتەر، قازاقتارعا سەنىم­سىز­دىگىن ولاردىڭ «جابايىلىعىمەن»، «كو­ش­پەلى­لىگىمەن» بۇركەمەلەۋگە تىرىسقان ورىس وتارشىلارىنىڭ جىمىسقى قىلىق­تا­رى­نان ەمەس، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇددەلەرىن قور­عاۋ جولدارىن ىزدەستىرۋدەن تۋىنداپ جاتتى.
مەملەكەتتىك دۋماداعى مۇسىلمان دەپۋتاتتارى قازاقتاردىڭ اسكەر قاتارىندا قىزمەت ەتۋى ولاردىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە ساي كەلەدى، سولداتتىققا بارعان جاستار دۇنيە كورىپ، ىسىلادى دەگەندى ايتادى.
الايدا، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جاعدايىندا اسكەري دايىندىقتان وتپەگەن قازاق جاستارىنا بۇلايشا ۇندەۋ تاستاۋ ولىمگە ايداپ سالۋمەن تەڭ ەدى. وسىنى مەڭ­زەگەن «قازاق» گازەتىندە: «قازاقتان سولدات السا، قۇقىعى ۇلعايادى، سالماعى مولايادى، مادەنيەتى جوعارىلايدى دەگەن - مۇنىڭ ءبارى ادەمى ءسوز، قازاقتان سولدات الۋدى قۋاتتاۋ - زور لاعۋ»، - دەپ جازىلدى.
يمپەريا تاعدىرى ۇرىس دالاسىندا شەشىلىپ جاتقاننىڭ وزىندە رەسەي سوعىس مينيسترلىگى زاماناۋي قارۋلاردى جانە اسكەري ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىن پاتشا وكى­مە­­تىنە قارسى جۇمساۋى مۇمكىن دەگەن قور­قى­نىشتان قازاق جاستارىن اسكەر قاتارىنا شاقىرماۋدان باس تارتا المايدى. بىراق قالاي بولعاندا دا قازاقتاردى ۇرىس مايدانىندا ورىس ارمياسىنا كومەكشى رەتىندە پايدالانۋعا تىرىسقان وكىمەت 1916 جىلى قارۋ ورنىنا كۇرەك پەن كەتپەن بەرىپ، ولاردى تىل جۇمىسىنا الۋ جونىندە جارلىق شى­عارادى. وسى جارلىق جونىندە 8 شىل­دە­دە «قازاق» گازەتى مىنداي مالىمدەمە جاسايدى: «قازاق سەكىلدى ىرگەلى جۇرت وزگەلەر قاتارىندا سوعىس مايدانىندا قارۋ-جاراق اسىنىپ مەملەكەتتى قورعاۋعا لايىق ەدى، قاتاردا جوق قارا جۇمىسقا بايلانۋدى كەمشىلىك سانايمىز». ورال، تورعاي قا­زاق­تارى: «مەملەكەتتى قورعاۋ جۇمىسىندا قازاق حالقى ور قازاتىن جۇمىسكەر بولىپ بارۋعا دا ريزالىعىن بىلدىرەدى، بىراق ... قازاقتار اسكەر بەرگەن باسقا حالىقتار قاتارىندا مەملەكەت ءۇشىن قان توگىپ، اسكەر­لىك قىزمەتكە بارۋدى ارتىق كورەدى»، - دەپ پەتروگرادقا حات جولدايدى («قازاق» گازەتى. 311-بەت).
قازاقتان اسكەر الۋ جونىندەگى پاتشا جارلىعى جونىندە ايتا كەلىپ، ءا.بوكەي­حا­نوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ حالىققا ۇندەۋ جولدايدى. وندا ولار: «ءبىزدىڭ جۇرت­قا ايتاتىنىمىز، بۇعان كونبەسكە بول­ماي­دى ...كونبەيمىز دەگەننىڭ سۇيەنگەنى جان تات­تىلىك بولسا، سالىستىرىپ قارالىق. كون­گەن­دە: جۇرتقا قانداي اۋىرلىق بار، كون­بەگەندە قانداي اۋىرلىق بار؟ كون­گەن­دە: شارۋاعا كەمشىلىك تە كەلەر، بارعان جى­گىت قازاعا دا، بەينەتكە دە ۇشىرار، بىراق ەلدىڭ ىرگەسى بۇزىلماس... كونبەگەندە كورە­تىن اۋىرلىق: ...ەلدىڭ بەرەكەسى كەتەدى، باس پەن مالعا الەگى تيەدى، ەلدىڭ ىرگەسى بۇزى­لادى»، - دەپ تۇسىندىرەدى («قازاق» گازەتى. 322-بەت).
سونىمەن الاش كوسەمدەرى، كەڭەستىك تاريحناما جورامالىنداي، قازاقتاردىڭ پات­شا جارلىعىنا كونۋىن قولداعاندا، پات­شاعا قىزمەت ەتۋدى ەمەس، قازاق قو­عامىنا ونىڭ سالدارلارىنىڭ جەڭىلىرەك بولاتىندىعىن كوزدەگەن.
پاتشا جارلىعى شىقپاي تۇرعان كەزدە قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرازى قازاقتان سولدات الۋ جاعىندا بولماعانىمەن، زاڭعا كونبەۋشىلىكتىڭ حالىقتى قىر­عىنعا ۇشى­راتاتىنىن تۇسىنگەن ولار ەندى قازاق­تاردىڭ، تىل جۇمىسىنا بولسا دا، بارۋىن قولداپ، ءوز ۇستانىمدارىن وزگەرتەدى.
1916 جىلى قازاقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ پاتشا جارلىعىنا قارسى شىققانى، ءبىر­ازى­نىڭ تىل جۇمىسىنا اتتاعانى بەلگىلى. بىراق وسى ورايدا ۇلتتىق ەزگىگە ۇشىراعان حالىقتىڭ ۇرىس مايدانىنا سۇرانۋى ەرەكشە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى. قالاي دەسەك تە، اسكەري دايىندىقتان وتپەسە دە، مۇ­نىسى سولداتتىققا الىنعان باسقا حا­لىقتارمەن تەڭ تۇرۋعا، ولىمگە باس تىگىپ، نا­مىسىن تاپتاتپاۋعا تىرىسۋشىلىقتىڭ بەلگىسى ەدى. حالىق وتارلىق ۇستەمدىككە عانا ەمەس، ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىكتىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندەگى كورىنگەن، قازاق جاستارىن تىل جۇمىسىنا «رەكۆيزيتسيالاۋعا» قارسى كوتەرىلەدى.

كۇنكورىس قامىمەن...
سوندا: «1917 جىلعا دەيىن قازاقتا ەش­قان­­داي سولدات بولمادى ما، ەل قاتارلى ۇرىس­تارعا قاتىسپادى ما؟» - دەگەن ساۋالدار بۇگىنگى جاستاردى مازالاماۋى مۇمكىن ەمەس.
پاتشا وكىمەتىنىڭ زاڭدارىنا قاراماس­تان قازاقتار از مولشەردە بولسا دا ورىس ارمياسىنا قۇرامىنا XVI عاسىردان باس­تاپ تارتىلا باستاعان. 1590 جىلى وراز مۇحامەد سۇلتان ورىس-شۆەد سوعىسىنا قاتىسىپ ەرلىك كورسەتەدى، پودپولكوۆنيك دارەجەسىنە كوتەرىلەدى. اسىرەسە، رەسەيدىڭ قازاقتارمەن ارالاس-قۇرالاس جاتقان تاتار، باشقۇرت، نوعاي، ءسىبىر حالىقتارى جەر­لە­رىن باسىپ الۋى، XVIII عاسىردىڭ 30-جىلدارى كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز قازاق­تارى­نىڭ ءبىر بولىگىن وزىنە قاراتۋى، كازاك-ورىس­تاردىڭ بۇرىن قازاقتار مەكەندەگەن وڭىرلەردى يەمدەنۋى، ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى اۋماققا ورنالاسىپ العان قالماقتاردىڭ ءجيى-ءجيى قازاق اۋىلدارىنا شابۋىلدارى ەدىلدەن باتىس سىبىرگە دەيىن­گى ءبىرتۇتاس ەتنو-ەكونوميكالىق كە­ڭىس­تىككە وراسان زور داعدارىس اكەلدى. ءتۇرلى جاعدايلارمەن قازاقتاردىڭ جايىق، ورىنبور كازاك اسكەرلەرى قاتارىندا قىزمەت ەتۋى جيىلەندى.
ورىس ۇستەمدىگى ورناعاننان كەيىن استراحان، ورىنبور، توبىل، ساراتوۆ گۋبەرنيالارى، التاي تاۋلى وكرۋگى اتانعان اۋماقتاردا قازاقتار ەجەلدەن كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن. بۇل وڭىرلەردەگى قازاقتار دا وتىرىقشىلىققا كوشىپ، ورىس سەلولارى مەن حۋتورلارىندا جۇمىسقا جالداندى. مۇندا مەششاندار مەن كرەستياندار سوسلوۆيەسىنە جازىلۋىنا بايلانىستى ولار، رەسەي يمپەرياسىنىڭ زاڭى بويىنشا، تۇراقتى اسكەر قاتارىندا قىزمەت ەتۋگە مىندەتتى بولدى.
بۇل جاعداي باتىس ەۋروپالىق ءباسپاسوز بەتتەرىندە دە كورىنىس تابادى. «London Chronicle» گازەتى (1758 ج. 9-12 جەل­توق­سان): «1758 جىلعى رەسەيدىڭ پرۋسسياعا قارسى سوعىسىندا ورىس ەمەس ۇلتتاردىڭ - كازاكتار مەن باشقۇرتتاردىڭ جاساقتارى وزدەرىن وڭتايلى دا قۋاتتى كۇش رەتىندە كورسەتتى»، ال فرانتسۋز تاريحشىسى ابەل رەميۋزا وسى سوعىستا بەرلينگە كىرگەن ورىس اسكەرلەرى قاتارىندا قازاقتار دا بولدى دەپ جازادى. اعىلشىن تاريحشىسى م.اندەرسوننىڭ «انگليانىڭ رەسەيدى زەرت­تەۋى» (لوندون، نيۋ-يورك، 1958) اتتى كىتابىندا: «ورىس ەمەس ۇلتتار جاساق­تارىنىڭ جويقىن ارەكەتتەرى باتىستا تاتار، باشقۇرت حالىقتارىنا قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى»، - دەلىنەدى.
قازاقتار قالماق اسكەرلەرى قۇرامىندا دا تالاي جورىقتارعا قاتىسادى. قانداس­تارى­مىز كوبىنە تۋىستاس باشقۇرت اسكەر­لەرى قۇرامىنا ەنۋگە ىنتالىلىق بىلدىرە­دى. 1798 جىلى شەكارا شەبىندە قىزمەت اتقا­رۋ ءۇشىن قۇرىلعان ارقايسىسى 500 ادام­نان تۇراتىن ەكى تەپتەر پولكى قۇرامى­نا ءبىراز قازاقتار الىنادى.
سونىمەن بىرگە، قازاقتار ورىنبور، ورال كازاك-اسكەرلەرى قۇرامىندا جايىق وزەنىنىڭ باستاۋىنان كاسپي تەڭىزىنە دەيىن سوزىلعان ديستانتسيا جەرلەرىندە اس­كەري قىزمەت وتكەرەدى.
1812-1814 جىلدار ارالىعىندا كىشى جۇزدەن 20 مىڭ قازاق ەرلەرى شەكارادان ءوتىپ ورىنبور ولكەسىندەگى كازاك-ورىستار يەلىگىندەگى جەرلەرگە قونىستانعان (لەۆشين ا.يستوريچەسكوە ي ستاتيستيچەسكوە وبو­زرەنيە ۋرالسكيح كازاكوۆ. سپب، 1823. س.317). بۇل ادامدار شەكارا شەبىندە قىزمەت اتقارۋمەن بىرگە، قاجەت بولعان جاعدايدا جورىقتارعا دا قاتىسادى.
جالپى العاندا XVIII عاسىردىڭ اياق كەزىنەن قازاقتاردىڭ كازاك اسكەرلەرى قۇ­رامىندا اسكەري قىزمەت اتقارۋى دالاداعى كا­دۋىلگى قۇبىلىسقا اينالادى. XVIII عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي تەك قانا ورتا جۇزدەن ورىنبور، توبىل گۋبەرنيالارىنا جانە كازاك جەرلەرىنە 12 مىڭ قازاق ءۇيى قونىس اۋدارادى.
كازاك سەلولارىن مەكەندەگەن قازاقتار پراۆوسلاۆيە ءدىنىن قابىلداپ، اتى-جوندەرىن دە وزگەرتۋى، ءوز ءدىنى مەن حالقىنان قول ءۇزۋى ءتيىس بولدى. وعان قوسا پاتشا وكىمەتى قازاق بالالارىن ورىس دۆورياندارى، كوپەستەرى مەن مە­ششان­دارىنىڭ ساتىپ الۋى جونىندە زاڭ شىعارىپ، ولاردىڭ تولىقتاي ورىستانۋىن قاداعالادى. بۇلار دا پراۆوسلاۆيە ءدىنى مەن ورىس اتى-جونىنە كوشىرىلىپ، كوبى رەسەيدىڭ ىشكى گۋبەرنيالارىنا جىبەرىلدى، جاسى جەتكەننەن كەيىن اسكەرگە الىندى.
ورىستانعان قازاقتاردىڭ كازاك-ورىستار اس­كەرلەرىندە قىزمەت ەتۋى XVIII عاسىردىڭ اياعى­نان كەڭ ەتەك الادى. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءسىبىر ۆەدومستۆوسىنىڭ كەيبىر ستا­ني­تسالارىنداعى تۇرعىنداردىڭ جارتىسىنا جۋى­عىن پراۆوسلاۆيە دىنىندەگى قازاقتار قۇرايدى (1-توم. 526-ب). XIX عاسىردىڭ 50-60-جىلدارى ورال كازاك اسكەرىنىڭ قۇرامىنداعى شوقىنعان قازاقتار سانى 220-عا جەتەدى.
كوشپەلى قازاقتارعا جۇرگىزىلگەن ءاربىر كەزەكتى ساناقتا ولار باسقا حالىقتار ساناتىنا قوسىپ جىبەرىلىپ وتىرىلدى. ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 1799-1815 جىلدارى «باشقۇرتتار» رەتىندە 1226 ەر ادام (قازاق) ىشكى كانتوندارعا تىركەلەدى. ياعني، بۇلاردىڭ بارلىعى رەكرۋتتىق مىندەت­تەردى اتقارىپ، ورىستارمەن بىرگە جورىقتارعا قاتى­سۋعا مىندەتتى بولادى (ماتۆيەۆسكي پ.ە. ورەنبۋرگسكي كراي ۆ وتەچەستۆەننوي ۆوينە 1812 گودا. ورەنبۋرگ، 1962).
ورىس جازالاۋشى وتريادتارى مەن كازاك-ورىستاردىڭ قازاق اۋىلدارىنا شاپقىن­شى­لىق­تار جاساپ، مالدارىن ايداپ اكەتۋى، جايى­لىمدىق جەرلەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى قازاق­تار­دىڭ كوپشىلىگىن قايىرشىلانۋعا ۇشىراتادى. ولار بەكىنىستەر جانىندا قايىر سۇراپ، ءوز بالالارىن ساتۋعا دەيىن بارادى. بۇل جاعداي دا ورىس اسكەرىن تولىقتىراتىن قۇبىلىستاردىڭ بىرىنە اينالادى. اسىرەسە، مۇنداي اپات ورىس قول استىنا ءبىرىنشى بولىپ الىنعان كىشى ءجۇز قازاقتارى اراسىندا جاپپاي سيپات الادى.
ورىنبور گۋبەرنياسىنداعى ساۋدا سارايى ماڭىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قازاقتاردان قا­لاعا كەلىپ، قايىر سۇرايتىندار سانىنىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى XIX عاسىردىڭ 40-جىلدارى ورىنبور شەكارا كوميسسياسى ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنا قايىرشىلانعان قازاق­تار­دىڭ ەرلەرىن اسكەري قىزمەتكە، جاس بالالارىن كانتوندىقتاردىڭ باتالوندارىنا الۋ، اسكەرگە بارا المايتىندارىن، بىراق دەنى ساۋلارىن ىشكى گۋبەرنيالارعا اتتاندىرىپ، جەكە ادامدارعا جۇمىس ىستەۋگە، نە بولماسا ازا­مات­تىق ۆەدومستۆولاردىڭ تۇتقىندار روتاسىنا جىبەرۋگە رۇقسات سۇراپ حات جازادى. ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى بۇل ىسكە وڭ كوزقاراس بىل­دىرەدى (قر ومم. 4-ق . 1-ت. 355- ءىس. 2, 4-پ.).
قازاقتاردان سوت شەشىمى بويىنشا اسكەرگە جىبەرىلگەندەر سانى دا از بولماعانعا ۇقساي­دى. 1832 جىلى 30 ناۋرىزدا ز-ارحانگەلسك گار­نيزوندىق باتالوندارىنىڭ كومانديرى، پول­كوۆنيك پلەحانوۆ ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنا وتكەن جىلدىڭ 3 شىلدەسىندە 1 جانە 2-قالالىق گارنيزوندىق باتالوننىڭ قاتار­دا­عى سولداتتارى - قازاقتار ماراباي قاي­نا­روۆ، ءابدىراحيم جۇماەۆ، شوتان بالتاباەۆ، ماناس جانباەۆ (امانباەۆ), جاعانباي بەكەتاەۆ، جەتىلگەن توقتاباەۆتىڭ قاشىپ كەتكەن­دىگى تۋرالى راپورت تۇسىرەدى.
جاڭگىر حانعا (1832 جىلى 30 ماۋسىمدا), ورىنبور قازاقتارى باتىس بولىگىنىڭ بيلەۋ­شى­سى بايمۇحامەد ايشۋاقوۆقا، شىعىس بولىگىنىڭ بيلەۋشىسى جانتورە جاڭگىروۆكە (جيحانگەرەەۆكە) جولداعان پولكوۆنيك گەككەنىڭ حابارلاۋلارىنان كورىنگەندەي، ولاردىڭ ءبارى دە - ىشكى وردا قازاقتارى، «مال ۇرلاعانى» ءۇشىن سوتتالىپ، سولداتتىققا بەرىلگەن. سونىمەن بىرگە ولاردى تەزىرەك قولعا ءتۇسىرۋ ماقساتىندا ج.توقتاباەۆتىڭ - ەسەنتەمىر، م.قايناروۆ - الاشا، ش. باقتىباەۆ - ىسىق، ج.بەكەتاەۆ - كەر­دەرى، م.جامانباەۆ - قىپشاق رۋىنان ەكەندىگى كورسەتىلىپتى. (سوندا. 1527 - ءىس. 3 - 8 پ.پ.).
1984 جىلى اقىن ب.ءامانشيننىڭ قازاق­ستان ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى قورىنان ءحىح عاسىردىڭ 30-جىلدارى الاند ارالدارىندا اسكەردە جۇرگەن جاناەۆ دەگەن قازاق جى­گىتىنىڭ جاڭگىر حانعا جازعان حاتىن تاپ­قان­دا­عى جونىندە ءباسپاسوز بەتىندە حابار بەرىلگەن. ونىڭ ەسىمى مۇراعات ماتەريالدارىندا ۇشى­را­ساتىن، 1812-1814 جىلدارداعى ورىس-فرانتسۋز سوعىسىنا قاتىسقان جاناەۆ بەگىمبەت ەمەس پە ەكەن دەگەن وي كەلەدى.
1838 جىلى 31 مامىردا رەسەي ىشكى ىستەر مينيسترلىگى جاريالاعان زاڭ بويىنشا سوتتالىپ، تۇتقىندار روتالارىنا جىبەرىلگەن قا­زاق­تار جازا مەزگىلىن وتەگەننەن كەيىن دە ەلىنە قايتارىلمايدى، جارامدىلارىن سولداتتىققا بەرۋ، قالعاندارىن يركۋتسك گۋبەرنياسىنا قونىستانۋعا جىبەرۋ بەلگىلەنەدى.
كەيبىر قازاقتار اسكەردە قىزمەت ەتۋدى شەن-شەكپەن الىپ، قانداي دا ءبىر لاۋازىمعا قول جەتكىزۋدىڭ وڭاي جولى رەتىندە قاراستى­را­دى. 1874 جىلى م.ۆەنيۋكوۆ ءسىبىر «جاتجۇرت­تىق­تارى­نىڭ» بۇل تاقىرىپ جونىندەگى كوز­قا­را­سىن زەرتتەي كەلىپ، بىلاي دەپ جازادى: «رە­كرۋتتىقتان بوساتىلعان ءسىبىردىڭ ورىس ەمەس تۇرعىندارى، ءتىپتى، قىرعىز دالاسىنىڭ كوپ­تە­گەن ادامدارى اسكەري بولىمدەر قاتارىنا ءوز ەر­كىمەن باردى». بۇل ءسوزدىڭ دە جانى بار. شەرعازى قايىپوۆ (1818 ج.ءو.) 1788-1790 جىل­دارداعى ورىس-شۆەد سوعىسىنا قاتىسىپ، سەكۋند-مايور شەنىن السا، عۇبايدوللا جاڭ­گىروۆ كاۆالەريا گەنەرالى شەنىندە 1877-1878 جىلدارداعى ورىس-تۇرىك سوعىسىندا ەرلىگىمەن تانىلدى.
اسكەري قىزمەتكە «بەيىمدىلىگىن» ايتىپ، ورىس اكىمشىلىگىنە حات جازعاندار دا بولادى (قر ومم. 25-ق . 1-ت. 943ا- ءىس. 117-پ.). دەگەنمەن، قازاق قوعامىنداعى اۋقاتتىلاردىڭ كوپ­شى­لىگى قان مايدانعا بارعاننان گورى ۇيدە جاتىپ، ارى كەتسە وتارلىق ۇستەمدىككە قارسى شىققان ءوز قانداستارىن قىرىپ-جويۋ ارقىلى شەن-شەكپەن الۋعا تىرىستى.
بىراق ورىس اسكەرى قاتارىنا الىنىپ، جو­رىق­تارعا قاتىسۋ قازاقتار ءۇشىن جالپى زاڭ­دى­لىقتان گورى، ەرەكشەلەۋ، سيرەكتەۋ ۇشىرا­سا­تىن وقيعا رەتىندە قالا بەردى.

ۇرىس دالاسىندا

1812-1814 جىلدارداعى ورىس-فرانتسۋز سو­عى­سىنا وتىرىقشىلانعان، شوقىنعان، باش­قۇرت­تار مەن ورىس كازاكتارىنا ءسىڭىسىپ كەتكەن قازاقتار قاتىسادى.
وسىلاردىڭ ءبىرى ياكوۆ بەلياكوۆ (شوقىنعان كەزدە بەرىلگەن اتى-ءجونى) ورال كازاك اسكەرى قاتارىندا 1809-1910 جىلدارداعى ورىس-تۇرىك سوعىسىنا قاتىسىپ، م.ي.كۋتۋزوۆتىڭ كوزىنە تۇسەدى. ورىس-فرانتسۋز سوعىسى قارساڭىندا ول باقالى ستانيتساسىندا قۇرىلعان 3-ورىنبور كازاك پولكىنىڭ كومانديرى بولىپ تاعايىن­دا­لادى. بۇل پولك 1812 جىلدىڭ 21 قازانىندا مايدانعا اتتاندىرىلىپ، 1813 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ اياعىندا ودەردەن وتەدى. ودان كەيىن سول جىلدىڭ 5 قازانىندا درەزدەنگە جەتەدى. 6-7 قازان كۇندەرى لەيپتسيگتى شتۋرممەن الۋعا قاتىسىپ، «حالىقتار سوعىسى» اتان­عان وسى ۇرىستا بەلياكوۆتىڭ باسشىلىعىمەن پولك ۇلكەن ەرلىك كورسەتەدى. يا.بەلياكوۆتى ماراپاتتاۋ قاعازىندا «ناحودياس ۆپەرەدي {پولكا}، دەيستۆوۆال س وتمەننىم مۋجەستۆوم ي نەۋستراشيموستيۋ» دەپ جازىلادى.
3-ورىنبور كازاك پولكى گراف بەننيگسەننىڭ رەزەرۆتىك ارمياسى قۇرامىندا بارلىق ۇرىس­تار­عا قاتىسادى، ەرفۋرت قالاسىنا قاراي شە­گىنىپ بارا جاتقان فرانتسۋزداردى وكشەلەي قۋا­دى. اتامان پلاتوۆ وتريادىنىڭ قۇرامىن­دا: 10 قازاندا ۆەيمار قالاسىنىڭ، 18 جانە 19 قازاندا گاناۋ قالاسى جانە 21 قازاندا ماينداعى-فرانكفۋرت قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ۇرىستاردىڭ بەل ورتاسىندا بولادى. يا.بەلياكوۆ بۇرىنعى 500 ادامنان قالعان 277 ادامىمەن گەنەرال-مايور ششەرباتوۆتىڭ ەرەكشە كازاك وتريادى، فەلدمارشال بليۋحەر ارمياسى قۇرامىندا ارەكەت ەتەدى (يۋدين م.ل.ورەن­بۋرجتسى ۆ ۆويناح 1812-1814 گودوۆ. تاشكەنت، 1912).
قازاقتار قاتىسقان اسكەري قۇرامالار مۇ­نى­مەن شەكتەلمەيدى. ولار 30-باشقۇرت، 5-ورىن­بور، 5-ورال، 2-تەپتەر پولكى قۇ­را­مىندا سوعىستى. 1812 جىلدىڭ جازىندا مولەۆو بولوتو، لەۆيا، رومانوۆو دەگەن ەلدى مەكەندەر مەن ۆيازما تۇبىندەگى ۇرىستاردا مۇرات قۇلشوراەۆ، ەرىس ازاماتوۆ، بورانباي شۋاشباەۆ، يحسان ابۋباكىروۆ، ساعيت حاميتوۆ دەگەن قازاقتار ەرلىگىمەن كوزگە تۇسەدى.
پولشا مەن گەرمانيا جەرىندەگى ۇرىستار­داعى باتىل قيمىلدارى ءۇشىن ماردان اراپوۆ، ءماۋلسى الىباەۆ، نيازعۇل باقتىلى، داۋ­لەت­كەلدى اتاباەۆ، حورۋنجي ەرنازار داۋلەت­جا­نين، كەنجەعۇل حالىقوۆ، نازارباي تايانوۆ، ۋريادنيكتەر ءازىمباي مۇحامەدوۆ، جۇمانياز بەركىنبەكوۆ، ۇسەن ابۋباكىروۆ جانە ت.ب. قا­زاقتار جاۋىنگەرلىك بەلگىلەرمەن ماراپاتتالادى (بەكماحانوۆا ن.ە. روسسيا ي كازاحستان ۆ وسۆوبوديتەلنوم دۆيجەني. م.،1996. س.72).
1-تەپتەر پولكىنىڭ قۇرامىنداعى نارىنباي مەن نازار جانجىگىتوۆتەر (شەكتى رۋىنان) ەرلىگى ءۇشىن وردەندەر، مەدالدارمەن ماراپاتتالادى (قر ومم. 4- قور. 1-تىزبە. 226-ءىس. 15-پ.).
1-باشقۇرت پولكىنىڭ قۇرامىندا سوعىسقان اقىن امەن بايباتىروۆ (تانا رۋىنان) لەيپتسيگ پەن گلوگاۋ قالالارى ءۇشىن ۇرىستاردا كوزگە ءتۇسىپ، كۇمىس مەدالمەن ماراپاتتالدى. (ۆوپروسى يستوري. 1982. №5. س.146).
قازاقتار 2-تەپتەر پولكى قۇرامىندا اتاقتى پارتيزان داۆىدوۆ وتريادىنىڭ اسكەري قيمىلدارىندا دا وزدەرىن كورسەتە ءبىلدى. ال، اسكەري ۋچيليششەنى بىتىرگەن، العاشقىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە پاريجگە دەيىن جەتكەن بايجازىق (بايازيت) كۇشىكباەۆتىڭ (1780-1863, قازىرگى اتىراۋ وبلىسىنىڭ قىزىلقوعا اۋد.) ەسىمى شەتەلدىك ادەبيەتتە دە اتالىپ ءجۇر (Sokol E.D. Revolt of 1916 in Russian Central Asia. Baltimore, 1954. P.110). 1814 جىلدىڭ 19 ناۋرىزىندا فرانتسيانىڭ استاناسى - پاريجگە سالتاناتپەن كىرگەندەر قاتارىندا ءا.بايباتىروۆ، ن.جانجىگىتوۆ، يا.بەلياكوۆتار دا بولدى.
ءبىراز قازاقتاردىڭ 3- جانە 4-دارەجەلى اننا وردەنىمەن ماراپاتتالۋى دا كوپ نارسەنى اڭعارتادى. ونداي اسكەري بەلگىلەر اسقان ەرجۇرەكتىلىگى ءۇشىن پراپورششيكتەن كاپيتانعا دەيىنگى وبەر-وفيتسەرلەرگە بەرىلەتىن. وسى وردەنمەن ورىس-فرانتسۋز سوعىسىندا دەكابريس­تەر ا.ز.مۋراۆەۆ، ن.مۋراۆەۆ، م.ي.مۋرا­ۆەۆ - اپوستول، ي.د.ياكۋشكين ماراپاتتالعان-دى.
ارينە، مۇنان جاڭاعى قازاقتار دەكابريس­تەرمەن تانىس بولىپ، قازاق دالاسىنا ولار­دىڭ يدەيالارىن الىپ كەلدى، وسى ارقىلى قا­زاقتىڭ ۇلتتىق ويانۋىنا كومەكتەستى دەگەن وي تۋمايدى. ولار ءوز حالقىنان قول ۇزگەن، ورىس قۇجاتتارىندا عانا ەسىمدەرى ساقتالىپ قالعان ادامدار ەدى. ال، ورىستانعان، شوقىنعان الەكساندر يۆانوۆ سەكىلدى (پەتروپاۆل بەكىنىسىنىڭ قازاعى) قانداستار ەسىمدەرى تاريح قويناۋىندا مۇلدەم بەلگىسىز بولىپ قالدى.
*  *  *
سوعىس ءبىتىپ، ورىستار مەن فرانتسۋزداردىڭ قىرعىن سوعىسىندا ءتىرى قالعان قازاقتار كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە ورالدى. كوپ­شىلىگى ورىستار اراسىندا قالدى.
قازاق قوعامىندا بەيبىتشىلىك مانيفەستى تۋرالى حابارعا ەرەكشە قۋانعاندار ۇستەم تاپ وكىلدەرى عانا بولدى. 1814 جىلى 18 شىلدەدە بوكەي حان سانكت-پەتەربۋرگكە قۇرامىندا سۇلتان ارزىعالي نۇرالىحانوۆ، ستارشىندار تولەن ەرنازاروۆ جانە بارماق مۇراتوۆ بار دەپۋتاتسيا اتتاندىرىپ، يمپەراتور I الەكساندرگە حات جولدايدى. وندا: «مۋدرىي گوسۋدار! تۆوي سۆياششەننەيشي پرەستول، كراسوتويۋ سۆوەيۋ نيچەم نە ۋستۋپايۋششي رايسكومۋ سادۋ، پوددەرجيۆاەتسيا انگەلسكيمي ي سۆياتيتەلسكيمي سيلامي. تى سوكرۋشيل موگۋششەستۆەننوگو پروتيۆنيكا حريستۋ، پرەۆزوشەل سۆويمي ميلوستيامي ي ۆەليكودۋشيەم سامىح درەۆنيح كەسارەي. ديۆنىي الەكساندر! دوستوينىي ۋكراشاتسيا پەرستنەم سولومونا، پريمي سي رادوستنىە ۆزىۆانيا يز گلۋبينى پرويزنوسيمىە...»، - دەگەن «جۇرەكجاردى» سوزدەرىن ارنايدى (رگيا. ف. 1291. وپ. 81. د.52ا. ل.1, 58ب.-59ب.).
قازاقتاردىڭ سوعىسقا قاتىسقانىن بىلمەدى مە، الدە ول تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز قوسۋدى ورىس جەڭىسىنە كولەڭكە تۇسىرەدى دەپ ويلادى ما، قالاي بولعاندا دا، حان بۇل جونىندە جۇمعان اۋزىن اشپايدى. ونىڭ ورىس پاتشاسىن اعىل-تەگىل ماداقتاۋىنا سىرتقى ىستەر القاسىنىڭ باستىعى ي.ا.ۆەيدەمەيەر جاۋاپ بەرىپ، بار­عان­داردى جاي سىيلىقپەن جانە اقشامەن ماراپاتتايدى. مۇنىڭ وزىنە دە قازاق سۇلتان­دارى مەن بيلەرى توبەلەرى كوككە جەتىپ قۋانىپ قالادى.
ورىس-فرانتسۋز سوعىسىنا قاتىسقان جازۋشى س.ن.گلينكا (1775/6-1847) «1812 جىل تۋرالى جازبا» (1836) دەگەن ەڭبەگىندە: «نە تولكو ستاروداۆنيە سىنى روسسي، نو ي نارودى، وتليچنىە يازىكوم، نراۆامي، ۆەرويۋ ي وبرازوم جيزني، نارودى كوچۋيۋششيە- ي تە، ناراۆنە س پريرودنىمي روسسيانامي، گوتوۆى بىلي ۋمەرەت زا زەمليۋ رۋسسكۋيۋ» دەپ تىم اسىرەلەنگەن، تاريحي شىندىقتان الشاق قورىتىندى جاسايدى (بورودينو. 1812. م.، 1987. س. 14).
ءار عاسىردا جاۋلاپ الىنعان حالىقتاردى ورىس مۇددەسى ءۇشىن زەڭبىرەك جەمىنە اينالدىرۋ قاي كەزەڭدە دە رەسەي بيلەۋشىلەرىنىڭ ۇلتتىق ساياساتىنىڭ دا، پراكتيكالىق ءىس-قارەكەتىنىڭ دە وزەگى بولىپ كەلگەندىگى ءمالىم.
قازاقتار باشقۇرت، تاتارلار سەكىلدى، الدارىنا قانداي دا ءبىر يدەولوگيالىق ماقسات قويۋ­دان، پاتريوتتىق سەزىمنەن گورى، پەندە­شى­لىككە وراي قيمىلدادى دەۋ شىندىققا جاناسىمدى بولار.
وتارلىق ەزگىگە قاراماي، قازاقتاردىڭ ەرەن ەرلىككە بوي ۇرۋى اتا-بابالارىنان قانعا سىڭ­گەن قايسارلىعىنان باستاۋ السا كەرەك. الايدا، قا­زاق­تاردىڭ بۇل دا، باسقا دا سوعىس­تارعا قاتىسىپ، ورىس تاعىنا كورسەتكەن ىقىلاس-نيەتى دە، جە­ڭىسكە اكەلگەن قۇرباندىقتارى دا ۋاقىت وتە كەلە ۇمىت قالدى. 1912 جىلى ورىس-فرانتسۋز سوعى­سىنداعى جەڭىسكە 100 جىل تولۋىن كەڭ كولەمدە اتاپ ءوتۋدى كوزدەگەن پاتشا وكىمەتى وبلىستىق گۋبەرناتورلارعا جەدەلحات جولداپ، وسى سوعىسقا قاتىسقانداردىڭ تىكەلەي ۇرپاق­تارى­نان يمپەريا استاناسىنداعى سالتاناتتى شارالارعا وكىلدەر جىبەرۋدى بۇيىرادى. تورعاي گۋبەرناتورى ەۆەرسمان وعان «قىرعىز­دار وتان سوعىسىنا قاتىسقان جوق» دەپ جاۋاپ بەردى (قر ومم. 25-قور. 1-تىزبە. 828-ءىس. 13-15 پاراقتار). ورىنبوردان دا، ورالدان دا ەشكىم «تابىلا» قويمادى.
ءيا، وزگە جۇرتتىڭ مۇڭ-مۇددەسى ءۇشىن اكە­لىن­گەن قۇرباندىقتىڭ دا، توگىلگەن تەر مەن كور­سەتكەن ەرلىكتىڭ دە ومىرشەڭدىگى قىسقا كە­لەدى، كوبىنە تاريح پاراعى ونداي جانكەش­تى­لىك­تى ساقتامايدى.
قازاقتارعا سەنىمسىزدىك كەڭەس وكىمەتى تۇ­سىن­دا دا ءبىرجولاتا سەيىلە قويمادى. 1920 جىلى مۇستافا شوقاي: «حالقىنىڭ 90 پايىزىن مۇسىلماندار قۇرايتىن كەڭەستىك تۇر­كىس­تاندى بيلەۋشىلەردىڭ ولاردى قىزىل ارميا قاتارىنا شاقىرۋعا ءالى كۇنگە باتىلى جەتپەي وتىر»، - دەپ جازعان-دى (ۆولنىي گورەتس. تيفليس. 1920. 14 يۋنيا).
اسكەر قاتارىنا الىنعاننان كەيىن دە قا­زاقتار كىشى شەندەگى وفيتسەر دەڭگەيىنەن جو­عا­رى كوتەرىلە المادى. مۇنىڭ بارلىعى سول باياعى ۇلتتىق استامشىلىقتان، وزگە جۇرتقا وگەيسي قاراۋشىلىقتان تۋىندايدى...
زامان وزگەردى. قازاقتار ەندى وزگەلەر ءۇشىن ەمەس، ءوز جەرى مەن ەلى ءۇشىن، تاۋەلسىزدىك تۋى­نىڭ ەڭكەيمەسى ءۇشىن كۇرەسەدى، سول سەبەپتى ولار­دان زاماناۋي تەحنيكا مەن سوعىس ونەرىن جەتىك مەڭگەرگەن، رۋحى بيىك جاۋىنگەرلەر مەن قولباسشىلار شىعاتىنىنا كۇمان جوق.
كوشىم ەسماعامبەتوۆ،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
الماتى.

"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى