سوناۋ باستاۋىندا مۇحامەدجان سەرالين مەن بەيىمبەت مايلين سەكىلدى الىپتار تۇرعان قوستاناي وبلىستىق «قوستاناي تاڭى» گازەتىنىڭ العاشقى ءنومىرىنىڭ شىققاندىعىنا جاقىندا ءبىر عاسىر تولدى. وسىعان وراي، باسىلىمنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگىسىن سارالاپ، جەتىستىكتەرىمەن قاتار «اتتەگەنە-اي» دەگەن تۇستارىن دا قامتىپ، وقىرماندارمەن وي ءبولىسۋدى ءجون كوردىك.

جالپى، قازاق ەلىنىڭ تەرىستىك وڭىرلەرىندەگى قازاق گازەتتەرىنىڭ تاعدىرلارى ۇقساس، ەگىز قوزىداي بولىپ كەلەدى. قاي-قايسىسى دا تالاي تار جول، تايعاق كەشۋدەن ءوتىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزگە امان-ەسەن جەتىپ، «تاۋبە» دەسىپ وتىر. سولاردىڭ ءبىرى - قوستاناي وبلىستىق «قوستاناي تاڭى» گازەتى. مۇنىڭ دا باسىنا تالاي مارتە قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» جايى بار. الدىمەن «اۋىل» دەگەن اتپەن دۇنيەگە كەلىپ، باستاۋىندا قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارى، ەسىمدەرى قازاق تاريحىندا وشپەستەي بولىپ قالعان مۇحامەدجان سەرالين مەن كلاسسيك جازۋشى بەيىمبەت مايلين تۇرعان بۇل باسىلىمنىڭ اتى دا سان قۇبىلدى. الدىڭعى قاسيەتتى اتى ساياسات قۇرباندىعىنا اينالىپ، «بولشەۆيكتىك جول»، سوسىن ءتىپتى، اسپانداپ، «كوممۋنيزم تاڭى» بولىپ شىعا كەلدى. سودان اتاقتى تىڭ يگەرۋ كەزىندە «انا تىلىمىزدە شىعاتىن گازەتتەردىڭ مۇلدەم قاجەتى جوق» دەگەن ۇيعارىممەن ەسىگىنە قارا قۇلىپ سالىندى. ءبىر قىزىعى، سول كەزدە مۇنداعى ورىس تىلىندەگى باسىلىمداردىڭ ەشقايسىسىنىڭ دا مۇرتى قيسايعان جوق. ەش بوگەلىسسىز، سول قالپىمەن شىعىپ تۇردى. بۇل ەندى سول كەزدەگى «حالىقتار دوستىعى» ساياساتىنىڭ ۇلكەن ءبىر «جەڭىسى» بولسا كەرەك.

ايتەۋىر ءبىر ابىروي بولعاندا، ارادا ءبىراز ۇزىلىستەن كەيىن بۇل گازەت قايتا اشىلىپ، ءۇمىت وتى مازداعانداي ەدى. كوشىمىز تۇزەلدى، بي-اعاڭنىڭ گازەتى وقىرماندارمەن قايتا جۇزدەستى. ءبارى وزگەرگەندەي، ەندى ەركىن تىنىستارداي بولعانبىز. الايدا، بويلارىن ۇستەمدىك سانا بيلەگەن، باسشىلىق قىزمەتتەردى وزگە ۇلت وكىلدەرى تۇگەل جايلاعان وبلىسىمىزدا قازاقتى ەكىنشى سورت سانايتىن جىمىسقى ساياسات گازەتىمىزگە وراسان زينىنىن تيگىزگەندىگى انىق. ءبىر وكىنىشتىسى، قازاق گازەتىن باسى ارتىق دۇنيە ساناپ، وعان نەمكەتتى قاراۋ سەكىلدى استامشىلىق كوزقاراس تاۋەلسىزدىك الىپ، بيلىك ءوز قولىمىزعا تيگەندە دە ءبىرجولاتا جويىلعان جوق. مۇنى ەڭ الدىمەن گازەتكە رەداكتورلار تاعايىنداۋ سەكىلدى كادرلاردى ىرىكتەۋدەگى ورەسكەل قاتەلىكتەردەن كورۋگە بولادى. سوناۋ پارتيا باسقارعان كەزدە «قاي سالانى دا كەز-كەلگەن كوممۋنيست باسقارا بەرەدى» دەگەن سىڭارجاق ساياسات ۇستەم قۇرعاندىعى بەلگىلى. مىنە، وسى ورەسكەل كوزقاراستىڭ قۇرباندىعىنا ءبىزدىڭ وبلىستىق گازەت تە شالىندى. مۇندا كىم باسشى بولمادى دەيسىڭ. اتالمىش باسىلىم قايتا اشىلعاننان كەيىن، ونىڭ باستاۋىندا تۇرعان، جۋرناليستەر ۇجىمىن قالىپتاستىرۋعا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن باقىتجان جانگيسين اعامىزدان كەيىن گازەت باسشىلىعىنا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە عانا تانىمال، گازەتتەن مۇلدەم حابارى جوق كەزدەيسوق ادامدار قاپتاپ كەتتى. جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزەتىن ءبىر ماقالا جازىپ كورمەگەن، گازەتتىڭ قالاي باسىلىپ شىعاتىندىعىنان مۇلدەم حابارسىز جاندار دا رەداكتورلىق ورىنتاققا قونجيا كەتەتىن. ەڭ باستىسى، گازەتتىڭ ءوز ىشىندە شىڭدالعان، وقىرماندارعا جاقسى دا تاتىمدى دۇنيەلەرمەن تانىلعان جۋرناليستەردى باسشىلىق قىزمەتكە جاقىنداتپاۋ تۋرالى ارنايى استىرتىن نۇسقاۋ بولدى ما دەپ قالعاندايسىڭ.

ارينە، بۇلاردىڭ بارلىعى بىردەي گازەت جۇمىسىنان ماقۇرىم، قولدارىنان ەشتەڭە كەلمەيدى دەۋدەن اۋلاقپىن. قويعاننان كەيىن، ولار دا تىرىسىپ، جاقسىلاپ جۇمىس ىستەۋگە ۇمتىلعاندىعى شىندىق. پارتيا ۇسىنعاننان كەيىن، ارينە، باس تارتۋعا بولمايدى. ماسەلەنىڭ بارلىق ءتۇيىنى، مىنە وسىندا، كادرلاردىڭ تامىر-تانىستىقپەن، جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ، ءوز ادامدارىن تىقپالاۋ سەكىلدى قوعامدى كەرى كەتىرەتىن ءوزىم بىلەمىن» دەگەن كەۋدەمسوقتىق ساياساتتا. ايتپەسە، سول رەداكتورلاردىڭ ىشىندە ادامگەرشىلىگى مول، نيەتى ادال جاندار دا جەتەرلىك ەدى. ماسەلەن، ەكى ايەل مەن ءبىر ەركەكتى باسقارعان ءبىر ازامات گازەتىمىزگە كەزەكتى رەداكتور بولىپ كەلگەن-ءدى. وبالى نە، گازەتتەن حابارى شامالى بولعانمەن، جۋرناليستەرگە قامقورلىق جاساۋداعى تىندىرعان شارۋاسى ءبىر توبە-ءتىن. ول وبكومداعى مىقتىلارمەن الىسا ءجۇرىپ، ءبىراز تىلشىلەردى پاتەرلەرمەن قامتاماسىز ەتتى. بۇل ازامات وبكومعا بارىپ، ەش تايسالماستان: «مىنا ورىس تىلىندەگى گازەتتەردىڭ قىزمەتكەرلەرى پاتەردى بىزدەن نەگە كوپ الادى؟» دەپ جاعالاسا كەتەتىن. اقىرى، وسى بەلسەندىلىگى وزىنە تاياق بولىپ ءتيدى. ارادا كوپ ۋاقىت وتپەستەن، قالاي تەز كەلدى، سولاي تەز كەتتى. ەشبىر سەبەپ-سالدارىن تۇسىندىرمەستەن، قىزمەتتەن قۋدى. ءوزىنىڭ جۇمىستان نەگىزسىز بوساتىلعاندىعىن ايتىپ، جوعارى جاققا تالاي ارىزدانعاندىعىمەن، ودان ەش ناتيجە شىقپادى. اقىرى، وسى ەسىل ازامات ومىردەن ەرتە كەتتى. باسشىلىقتىڭ نەسى كەتتى. «بۇل ازاماتتى جىلى ورنىنان قوزعاپ، سوسىن ورىنان الىپ تاستاپ، وبال جاسادىق-اۋ» دەگەن وي ولاردىڭ ويىنا دا كەلمەدى. ارينە، قولدا بيلىك تۇرعاندا قايداعى بىرەۋدىڭ تىرشىلىگىنىڭ ويران بولعاندىعى كىمگە كەرەك؟ ەڭ باستىسى، استىنداعى جۇمساق ورىنتاعى. قالعانى كۇل بولماساڭ ءبۇل بول. جالپى، بۇل ول كەزدە عانا ەمەس، قازىر دە سولاي. وسى قاۋىپتى.

سونىمەن، ەكىنشىسىنە كەلەلىك. بۇل ازامات گازەتتىڭ ۇڭعىل-شۇعىلىن جاقسى بىلەتىن، ءوزى دە قارىمدى جۋرناليست ەدى. ونىڭ ۇستىنە ۇجىممەن ءتىل تابىسىپ، جۇمىس ىستەي بىلەتىن، تەرەڭ ءبىلىمدى، كەڭپەيىل جان-تۇعىن. مۇنى دا جىلى ورنىنان قوزعاپ، اۋداندىق گازەتتىڭ رەداكتورلىعىنان وسىندا الىپ كەلدى. بۇل دا سول وبلىس باسشىلىعىنىڭ «ەسكى اۋرۋى». ولاردا «بۇل گازەتتە ىستەيتىندەردىڭ بارلىعىنىڭ قولدارىنان ەشتەڭە دە كەلمەيدى. شەتىنەن جالداۋ، جايباسارار، قىسقاسى، تەك قانا نان سوعارلار» دەگەن ءۇستىرت قانا ەمەس، وتە قاۋىپتى ءارى  استامشىلىق كوزقاراس ابدەن قالىپتاسقان كورىنەدى. مۇنى كەزەكتى رەداكتورلارىمىزدىڭ ءبىرى كەتەرىندە قىنجىلا وتىرىپ، ايتىپ كەتكەن ەدى. ەگەر بۇلاي بولماسا، وسىندا قايسار ءالىم، مارقۇم ءسالىم مەڭدىباي سەكىلدى ءمۇيىزى قاراعايداي، وبلىس قانا ەمەس، بۇكىل رەسپۋبليكاعا تانىمال، ساۋساقپەن سانارلىقتاي ازاماتتار كىمنەن كەم ەدى؟ وسىنداي دايىن كاردلار تۇرعاندا سوناۋ اۋداندىق گازەتتەن بىرەۋدى الىپ كەلۋ، بىلە-بىلگەن جانعا وبلىستىق دەگەن اتى بار ۇلكەن باسىلىمنىڭ جۋرناليستەرىن ادام قاتارىنا ساناماۋدان باسقا تۇك تە ەمەس. ەگەر ءتىپتى، ەڭ بولماسا سولاردىڭ قاي-قايسىسى دا وسى گازەتتە ۇلكەن ءبىر تالاي ەلدى تاڭ قالدىرعان، بىلايعى جۇرتى ەلەڭ ەتكىزەرلىك ماقالالارى شىعىپ جاستا، ءبىر ءسارى. ايتپەسە، اۋدانننىڭ دەڭگەيى مەن ولبىستىڭ دەڭگەيى بىردەي مە ەدى؟

مۇنىڭ اياعى دا بەلگلى ستسەناريمەن اياقتالدى. وعان جوعارى جاقتان «چەمودانىڭدى جيناپ، دايىن وتىر. كوپ ۇزاماي، ورنىڭنان الىناسىڭ» دەگەن سۋىت حابار جەتتى. سولدان الگى ازاماتىمىز بۇل ورنىنا اپتالاپ قانا ەمەس، ايلاپ وتىرسىن. اقىرى ونىڭ شىدامى جەتپەي، «قوي، جىگىتتەر، ەسىم باردا، ەلىمدى تابايىن. ايتپەسە، ول قازمەتىمنەن دە ايرىلىپ قالارمىن» دەپ ءبىر كۇندە جينالىپ، بۇرىنعى ورنىنا قايتا كەتتى. شىنى كەرەك، بۇل كىسىمەن قيماي قوشتاستىق. بيلىكتىڭ تاعى دا نەسى كەتتى. ونىڭ ورنىنا كەزەكتى رەداكتوردى الىپ كەلدى. ال اراداعى «باستىقتى كۇتۋ» نەگە ۇزاپ كەتتى دەيسىزدەر عوي. ءسىرا، وندا اركىم ءوز تانىستارى مەن تۋىستارىن تىقپالاپ جۇرگەندە رەداكتسيانى ۇمىتىپ كەتكەن شىعار. «ونداي-ونداي حان قىزىندا دا بولادى» دەگەن مۇندايدا دانا قازاق.

وبالى نە، بۇدان كەيىن دە تاعدىردىڭ تالكەگىندەي، ارادا ءۇش-ءتورت جىل سايىن وزگەرىپ تۇرعان كەزەكتى رەداكتورلار دا قولدارىنان كەلگەنشە، تىندىرىمدى ءىس اتقارۋعا تىرىسىپ باقتى. زاماننىڭ قيىن كەزىندە، گازەت اپتالاپ ەمەس، ايلاپ شىقپاي جاتقان تۇسىندا، ازعانتاي عانا ايلىعىمىزدى دا كەزىندە الا الماي، كەيبىر باي-ماناپتاردىڭ بىزگە تالعاجۋ ەتسىن دەپ بەرگەن بىرەر قاپ ۇندى تىرباڭداپ ءجۇرىپ ۇيگە تاسىعان قيىن-قىستاۋ كەزدى دە سولارمەن بىرگە وتكىزدىك. كەمشىلىك كىم دە جوق، بۇل باسشىلاردىڭ ارقايسىسىنىڭ وسى گازەتتە وزىندىك وشپەس ورنى بار. باسىلىمنىڭ شاڭ باسقان مۇراعاتىندا ولاردىڭ ءىزى جاتىر.

تەك، ءبىر وكىنىشتىسى، وبلىسىمىزداعى قاسيەتتى قارا شاڭىراق ىسپەتتى بۇل گازەتكە ورنى تولماس ويران اكەلگەن، زاردابى ون جىلدىقتارعا سوزىلعان كەساپاتقا ۇشىراتقان رەداكتور دا كەزدەستى. بۇل تۋرالى ايتپاي كەتۋ - شىندىققا قيانات جاساۋ بولىپ تابىلار ەدى. رەداكتسيا دەگەن ۇجىممەن ەش ۋاقىتتا جۇمىس ىستەپ كورمەگەن، گازەتكە سىڭىرگەن ەش ەڭبەگى جوق، بار ارتىقشىلىعى ەلىمىزگە بەلگىلى ءبىر جازۋشىنىڭ قولداۋىمەن وسى لاۋازىمعى قونجيعان كەۋدەمسوق بىرەۋ رەداكتسياعا كەلە سالا، وسىنداعى سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن، بارلىعى دەرلىك سول كەزدەگى ماڭدايعا بىتكەن جالعىز قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتەىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، تاجىريبە جيناعان ساقا جۋرناليستەرگە اتا جاۋىنداي ءتيىستى. سودان كوپ ۇزاماي، قانات اۋجانوۆ، ماقسۇتبەك وتاشەۆ، مەيراش جۇنىسبەكوۆ سىندى جۋرناليستەر قۋعىنعا ۇشىراپ، اقىرى تالاي كاسىپورىنداردى جاعالاپ، اۋدارماشى بولىپ كەتتى. ماقالالارىمىزدى شىعارعىسى كەلمەي، شكافىنىڭ تارتپاسىنا سالىپ سۇرلەي بەرگەن سوڭ، بەلگىلى جۋرناليست ورازالى جاقسانوۆ ەكەۋمىز ارنايى شاقىرۋمەن قوستاناي قالالىق ءورىستىلدى گازەتىنە قىزمەتكە اۋىستىق. تاعدىرعا نە داۋا، ارادا تۇپ-تۋرا ءتورت جىل وتكەن سوڭ، الگى «ماڭگىلىك رەداكتورلىقتان» وتە ۇلكەن دامەسى بار «توبەسىنەن سۋ وتپەيتىن» مىقتىمسىعان باستىقتىڭ ورنىنا كەلدىك. وندا دا سول كەزدەگى وبلىس اكىمى سەرگەي كۋلاگيننىڭ:  «ءبىز ءسىزدى ءبىراز كانديداتۋرادان ىرىكتەپ الدىق. ءوزىڭىز ىستەگەن گازەتتتىڭ جامان اتى شىعىپ، ەلگە كۇلكى بولىپ جاتىرمىز. وسىنى باسقارىپ، ءبىر جونگە كەلتىرسەڭىز» دەگەن ءوتىنىشىن جەرگە تاستاي المادىق.

«جونگە كەلتىرۋ» دەگەن ايتۋعا عانا وڭاي دۇنيە. ايتپەسە، اينالدىرعان ءتورت جىلدىڭ ىشىندە گازەتتىڭ قارجىسىنا قول سالىپ، قول سالعاندا مول سالىپ، گازەتكە دەپ بەرگەن استىقتى ماشينا-ماشيناسىمەن بازارعا اپارىپ ساتىپ، ودان تۇسكەن مول قارجىنى قالتاعا باسقان «اسا ىسكەر بيزنەسمەن» رەداكتوردىڭ ابدەن تىعىرىققا تىرەگەن «پىسىقتىعىنىڭ» سالدارىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ون جىل بويى تەر توگۋگە تۋرا كەلدى. ءتىپتى كەزەكتى ءىس-ساپارعا شىققان شارۋاشىلىق باسشىلارى: «مىناۋ تاعى دا بىرلدەڭە سۇراۋعا كەلدى مە؟» دەپ كۇدىكتەنە قارايتىن. سودان: «پالەنشەكە ءبىزدىڭ ونداي ادەتىمىز جوق. بىزگە قارا شاي بەرسەڭ دە جارايدى.ەڭ باستىسى، ءبىزدى وقىرماندارمەن كەزدەستىرسەڭىز بولدى. تيراجىمىزدى كوتەرسەك دەگەن وي عانا» دەپ اقتالۋعا ءماجبۇر ەدىك. سودان اقىرى، ابدەن قۇلدىراپ، گازەتتىڭ ايتۋعا اۋىز بارمايتىن شامالى تارالىمىن 12 مىڭعا دەيىن كوتەردىك. وبلىسىمىزدىڭ اۋزى دۋالى، بەلگىلى ازاماتتاردىڭ بەتىن بەرى قاراتتىق.

الگى جەمقور رەداكتورىمىز نە بولدى دەيسىز عوي. ەشتەڭە دە بولعان جوق. ونىڭ ىستەگەن ءىسىنىڭ تازا قىلمىس ەكەندىگىن وزگە ەمەس، مەملەكەتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قوستاناي وبلىسى بويىنشا دەپارتامەنتى تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ دالەلدەسە دە، سول كەزدەگى ءوزىن قۇدايدان كەم سانامايتىن، ءالى كۇنگە دەيىن  سۋعا سالسا باتپايتىن، وتقا سالسا ورتەنبەيتىن اكىمىمىز ونى جانىن سالا قورعاپ باقتى. ادىلەتتى جازادان امان الىپ قالدى. اقىرى، وزىمەن بىرگە كەتتى. ومىردە مۇندايلار دا بولادى.

جالپى، ۇزىن ءسوزدىڭ ءتۇيىنى، رەداكتورلىق دەگەن جۇمساق ورىنتاققا جايعاسىپ وتىرىپ، جايلى كولىك مىنەتىن ۇلكەن لاۋازىم ەمەس. ول ەڭ الدىمەن ءوزى وقىرماندار اراسىندا رەزونانس تۋدىراتىن، وبلىسىمىزداعى وزەكتى ماسەلەلەردى قامتيتىن، تەرەڭ ساراپتامالىق ماقالالار جازىپ، بىلايعى جۋرناليستەرگە ونەگە كورەتەتىن ۇستاز بولۋى شارت. ول بۇل ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنا كەلە بەرمەيتىن، كەي-كەيدە ابىروي اپەرە بەرمەيتىن قيىن شارۋا. ءبىز سوناۋ 90-شى جىلداردىڭ باسىندا قوستاناي اۋدانىندا اۋدان تۇگىلى شارۋاشىلىق دەڭگەيىندە تەك قانا ءبىر ۇلتتىڭ وكىلدەرى عانا وتىرعاندىعى تۋرالى «قازاق باسشى بولا الماي ما؟» دەگەن ماقالا جازعانبىز. سونى بىرەۋلەر وبلىس باسشىلىعىنا تەرىس جەتكىزگەن بە، كىم ءبىلسىن، مەنى «بۇل بارىپ تۇرعان ۇلتشىل. وزگەلەرگە ساباق بولۋى ءۇشىن سوتتاۋ كەرەك» دەگەن قىپ-قىزىل داۋ تۋسىن. سوسىن امال جوق، ءبىر كەزدەردە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە ىستەگەن، ەكى تىلگە بىردەي ازامات، كەيىن وسى گازەتتى باسقارعان باقىتجان نۇرمۇحامەدوۆتىڭ ارقاسىندا وسى ماقالانى سونداعى ورىس تىلىندە شىعاتىن «سترويتەل كوممۋنيزما» دەگەن گازەتكە باسىپ، باسىمىزدى ارەڭ اراشالادىق. جۋرناليستەردىڭ باسىندا  كەي-كەيدە مۇنداي دا جاعدايلار بولادى.

مىنەكەي، اتالمىش گازەتتە ءبىراز جىلدار ىستەگەندەگى باستان كەشكەن بىرەر وقيعانىڭ ءبىر پاراسى وسىنداي. «ەلدەن ەرەكشە ءىس تىندىردىم، رەداكتسيادا جۇماق ورناتتىم» دەپ ايتا المايمىن. الايدا قازىر ءتاپ-ءتاۋىر تاجىريبە جيناپ، مىقتى جۋرناليستەر قاتارىنا قوسىلعان ايتولقىن ايقاداموۆا، قارلىعاش وسپانوۆا پەن شۇعا قوڭقاباي سەكىلدى قىزدارىمىزدىڭ اياقتان تۇرىپ قالىپتاسۋىنا ازدى-كوپتى ەڭبەك سىڭىرسەم، سول دا مەدەت. سونداي-اق كەزىندە ايبەك ىبىراەۆ سەكىلدى تانىمال جۋرناليستەردى قىزمەتكە تارتىپ، تاجىريبەلى جۋرانليستەردىڭ قاتارىن تولىقتىردىم دەپ ايتا الامىن. مۇنىڭ سىرتىندا وبلىسىمىز عانا ەمەس، بۇكىل رەسپۋبليكاعا تانىمال ورازالى جاقسانوۆپەن بىرگە قىزمەت اتقارعانىم دا وزىندىك ءبىر ۇلكەن تاريح. جالپى، سول كەزدەگى رەداكتسيادا كوز شىرىمەن تاۋىسىپ، «گازەتتى قايتكەندە جاقسارتامەن» دەپ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن جانداردىڭ بارلىعىنىڭ دا ورنى بولەك.

جايبەرگەن بولاتوۆ،

قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى

Abai.kz