پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىندا ۇكىمەت ساعاتىن وتكىزۋ جاقسى داستۇرگە اينالعان. حالىق قالاۋلىلارى كەز-كەلگەن سالانىڭ باسشىسىن شاقىرىپ، اتقارىپ جاتقان ءىس-شارالاردىڭ بارىسىمەن تانىسادى. تولعاعى جەتكەن ماسەلەلەردى تالقىلايدى. الايدا، بارلىق ۇكىمەت ساعاتتارى وسىلاي وتەدى دەۋ ارتىقتاۋ. ويتكەنى، كەيبىر بايبالامشىل دەپۋتاتتار ۇكىمەت ساعاتىن جەكەلەگەن مينيسترلەردى، اگەنتتىك باسشىلارىن «سىلكىلەيتىن» سپەكتاكلگە اينالدىرىپ الدى. وعان مىسال - اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اسىلجان مامىتبەكوۆتىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن كەزدەسۋ. ءتىپتى، دەپۋتاتتاردىڭ شەكتەن شىققانى سونشالىق، سول كۇنى ءمينيستردى بارلىعى جارىسا سىناپ، قىزمەتىنەن كەتۋىن تالاپ ەتتى.

«سوڭعى ەكى جىلدا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى جەمقورلىقتىڭ ورداسىنا اينالدى. باس پروكۋراتۋرانىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 2011 جىلى 35 قىزمەتكەر سوتتالىپ، تاعى 45-ىنە قاتىستى قىلمىستىق ءىس قوزعالعان. جەمقورلىققا ۇرىنعان 80 ادامعا ايىپ سالىنسا، سونىڭ ىشىندەگى 25-ءى باسشىلىقتاعى ادامدار... ءسىزدىڭ مينيسترلىكتەگى مۇنداي جاعداي قاشانعا دەيىن جالعاسادى؟»، - دەگەن ساۋال قويدى دەپۋتات مۇحتار تىنىكەەۆ 17-ءشى قازانداعى ۇكىمەت ساعاتىندا.

پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىندا ۇكىمەت ساعاتىن وتكىزۋ جاقسى داستۇرگە اينالعان. حالىق قالاۋلىلارى كەز-كەلگەن سالانىڭ باسشىسىن شاقىرىپ، اتقارىپ جاتقان ءىس-شارالاردىڭ بارىسىمەن تانىسادى. تولعاعى جەتكەن ماسەلەلەردى تالقىلايدى. الايدا، بارلىق ۇكىمەت ساعاتتارى وسىلاي وتەدى دەۋ ارتىقتاۋ. ويتكەنى، كەيبىر بايبالامشىل دەپۋتاتتار ۇكىمەت ساعاتىن جەكەلەگەن مينيسترلەردى، اگەنتتىك باسشىلارىن «سىلكىلەيتىن» سپەكتاكلگە اينالدىرىپ الدى. وعان مىسال - اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اسىلجان مامىتبەكوۆتىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن كەزدەسۋ. ءتىپتى، دەپۋتاتتاردىڭ شەكتەن شىققانى سونشالىق، سول كۇنى ءمينيستردى بارلىعى جارىسا سىناپ، قىزمەتىنەن كەتۋىن تالاپ ەتتى.

«سوڭعى ەكى جىلدا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى جەمقورلىقتىڭ ورداسىنا اينالدى. باس پروكۋراتۋرانىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 2011 جىلى 35 قىزمەتكەر سوتتالىپ، تاعى 45-ىنە قاتىستى قىلمىستىق ءىس قوزعالعان. جەمقورلىققا ۇرىنعان 80 ادامعا ايىپ سالىنسا، سونىڭ ىشىندەگى 25-ءى باسشىلىقتاعى ادامدار... ءسىزدىڭ مينيسترلىكتەگى مۇنداي جاعداي قاشانعا دەيىن جالعاسادى؟»، - دەگەن ساۋال قويدى دەپۋتات مۇحتار تىنىكەەۆ 17-ءشى قازانداعى ۇكىمەت ساعاتىندا.

ال دەپۋتاتتىڭ اۋزىنان شىققان اقپارات قانشالىقتى شىندىققا جاقىن؟ شىن مانىسىندە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىندە (اشم - رەد) وسىنداي جاعداي ورىن الىپ وتىر ما؟ ەندى وسىعان ناقتى دالەل-دايەكتەر كەلتىرەيىك. بىرىنشىدەن، مينيسترلىكتىڭ جالپى قىزمەتكەرلەرىنىڭ سانىن باسقا ۆەدومستۆولارمەن سالىستىرىپ، زاڭ بۇزۋشىلىق ءىس-ارەكەتتەر كوبەيدى دەپ قورىتىندى جاساۋ نەگىزسىز. ەگەر مينيسترلىكتىڭ جانە وعان باعىنىشتى ۇيىم قىزمەتكەرلەرىنىڭ سانىن، باقىلاۋ جانە رۇقسات بەرۋ فۋنكتسيالارىن ەسكەرەر بولساق، پايىزدىق ولشەممەن العاندا اشم-ءنىڭ قىزمەتكەرلەرى باسقا مەمورگاندارعا قاراعاندا جاۋاپكەرشىلىككە از تارتىلادى. سونداي-اق، قىلمىستاردىڭ تەرگەلۋىن جانە ونىڭ سوتتا قارالۋىن ەسكەرسەك، 2011 جىلى سوتتالعانداردىڭ سانىنىڭ ارتۋىنا سەبەپ بولعان - زاڭ بۇزۋشىلىق ءىس-ارەكەتتەر 2011 جىلعا دەيىن جاسالعان. ياعني، وتكەن جىلى سوتتالعان 35 ادامنىڭ 8-ءى عانا اسىلجان مامىتبەكوۆتىڭ مينيسترلىككە باسشى بولىپ تاعايىندالعانىنان كەيىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان.

ەكىنشىدەن، سوڭعى ەكى جىلدا اشم-دەگى سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستەگى كوپتەگەن كورسەتكىشتەر جاقساردى. مىسالعا، 2011 جىلى مينيسترلىكتىڭ 35 قىزمەتكەرى سوتتالسا، 2012 جىلدىڭ 9 ايىندا بار-جوعى 13 ادام سوتتالعان. ەگەر 2010 جىلى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە 11 ادام تارتىلسا، بۇل كورسەتكىش 2011 جىلى - 6-عا، 2012 جىلى - 2-گە كەمىگەن. 2010 جىلى تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعاندار سانى 256-نى قۇراسا، ول 2011 جىلى - 80-گە، 2012 جىلى - 29-عا ازايعان. اسىلجان مامىتبەكوۆ اتاپ ايتقانداي، جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىقتىڭ بارىن جاسىرماۋىمىز كەرەك. الايدا، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعان ەشكىم جوق. كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر. ماسەلەن، مينيسترلىك رۇقسات بەرۋ پروتسەدۋرالارىن جەتىلدىرۋدە. 2011 جىلدان بەرى 54 مەملەكەتتىك قىزمەت تۇرلەرىنىڭ 48-ءى بەكىتىلدى. سونداي-اق، كاسىپكەرلەردىڭ الدىنان شىعاتىن اكىمشىلىك كەدەرگىلەر جويىلۋدا. مىسالى، وتكەن جىلدان باستاپ «فيتوسانيتاريا» رمك-ىندا بيدايدى ەكسپەرتيزادان وتكىزۋ الىنىپ تاستالدى. بۇرىن استىق ينسپەكتورىنا بيداي اكەلگەن ۇيىمنىڭ سەرتيفيكاتىن كورسەتۋ مىندەتتى بولاتىن. ونى الۋ ءۇشىن، 200-300 شاقىرىم جول جۇرۋگە تۋرا كەلەتىن. قازىر بۇل تەكسەرىستى قاجەتتى جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن ينسپەكتورلاردىڭ وزدەرى جۇرگىزەدى. تاعى ءبىر مىسال - اعىمداعى جىلدىڭ اقپانىنان بەرى استىقتى ەكسپورتقا شىعارۋ ءۇشىن ليتسەنزيالاۋ شاراسى جويىلدى. ءونىم وندىرۋشىلەر بۇرىنعىداي ليتسەنزياعا باسىن اۋىرتپاي-اق، وزگە ەلدەرگە استىق جونەلتۋدە تىكەلەي كەلىسىم-شارتتار جاساي بەرەدى. بۇل ۇلكەن جەتىستىك ەمەس پە؟

«2011 جىلى «قازاگرونىڭ» جارعىلىق كاپيتالى 246 ملرد-تى (بۇل مەملەكەت بيۋدجەتىنەن بولىنگەن قاراجات) قۇرادى. «قازاگرونىڭ» بۋحگالتەرلىك تەڭگەرمەسىندە... 2010 جىلى - 3,6 ملرد تەڭگە، 2011 جىلى - 2,4 ملرد. تەڭگە - جابىلماعان شىعىندار بار. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ «قازاگرونىڭ» ءتيىمسىز جۇمىسىن كورسەتپەي مە؟» - دەدى ءبىر دەپۋتات. ەگەر شىعىستار مەن كىرىستەر جونىندەگى بىرىكتىرىلگەن ەسەپكە ۇڭىلەتىن بولساق، 2010-2011 جىلدارى حولدينگتىڭ قۇرامىنا كىرەتىن كومپانيالار توبىنىڭ 8,081 ملرد. تەڭگە تازا تابىس تاپقانىن كورەمىز. ال شىعىندار قايدان كەلدى؟ بىرىنشىدەن، بۇل ەكى ەنشىلەس كومپانيا - «مال ونىمدەرى كورپوراتسياسى» اق (4,9 ملرد. تەڭگە) مەن «اگرارلىق-نەسيەلىك كورپوراتسيا» اق-نىڭ (4,6 ملرد. تەڭگە) شىعىندارى. وعان سەبەپ بولعان جايت - 9,7 ملرد. تەڭگە كولەمىندە كۇماندى قارىزدار بويىنشا پروۆيزيا جاسالدى. سونىڭ ىشىندە، 8 ملرد. تەڭگەدەن استامى - 2004-2008 جىلدارى بولىنگەن اكتيۆتەر. ەكىنشىدەن، شىعىنعا سەبەپ بولعانى - مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋدا شەتەلدىك اقشامەن ەسەپ ايىرىسۋداعى ۇلكەن ايىرماشىلىق. جوعارىداعى سەبەپتەر بولماعان جاعدايدا، 2009 جىلدىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا حولدينگ 5,752 ملرد. تەڭگە دەڭگەيىندە ۇزدىك قارجىلىق كورسەتكىشكە جەتەر ەدى. بۇدان بايقاعىنىمىز، دەپۋتاتتار «قازاگرونىڭ» قارجىلىق قىزمەتىنىڭ ناقتى ناتيجەلەرىنە ۇڭىلمەيدى. دۇرىسى - قارجى سالاسىنا تىستەرى باتپايدى.

سونىمەن قاتار، كەيبىر دەپۋتاتتار «مال شارۋاشىلىعى سالاسىن قۇلدىراتتى» دەسىپ اسىلجان مامىتبەكوۆتى ايىپتادى. «مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا نەلىكتەن مەگاجوبالارعا باسىمدىق بەرىلگەن؟.. قاشانعا دەيىن ءبىز مەملەكەتتىڭ قارجىسىن ءىرى سۋپەرجوبالارعا جۇمساي بەرەمىز؟ ءسىز وسىعان تىم قۇرىسا ءبىر رەت ويلانىپ كوردىڭىز بە؟»،- دەپ شۇيلىكتى مينيسترگە تاعى ءبىر دەپۋتات. بايىپتاپ قاراساق، سول دەپۋتاتتىڭ پىكىرىنشە، ءىس جۇزىندە كاسىپكەرلەردىڭ قانداي دا ءبىر جوبالارعا ينۆەستيتسيا تارتۋ جونىندەگى شەشىمىنە اكىمشىلىك ىقپال جاسالۋى كەرەك. بۇل نارىقتىق ەكونوميكانىڭ پرينتسيپتەرىنە تۇبىرىمەن قاراما-قايشى كەلەدى. اتاپ ايتارلىعى، كاسىپكەرلەر قانداي جوباعا ينۆەستيتسيا سالاتىنىن ءوز ەركىمەن تاڭدايدى. مينيسترلىك مال وسىرەتىن جەردە 3 مىڭ، 4 مىڭ جانە ودان دا كوپ باس مال بولسىن دەپ تالاپ قويمايدى. ءتىپتى، 400 باستان استام مالى بار شارۋاشىلىقتار دا سۋبسيديا الا الادى. بۇل اكىمشىلىك شىعىنداردىڭ ۇلەستىك سالماعىن تومەندەتۋ ماقساتىمەن جاسالاتىن ارەكەت، ايتپەسە، ءوندىرىس پايدا اكەلمەيدى.

جالپى العاندا، بىزبەن تابيعي جاعدايلارى ۇقساس اقش، كانادا، اۆسترالياداعى سياقتى قۇرىلىمدارعا ۇمتىلعانىمىز ابزال. بۇل ەلدەردە انالىق مالدىڭ باسى ۇساق فەرمەرلىك شارۋاشىلىقتاردا (شامامەن 50-80 باس) شوعىرلاندىرىلعان. ولاردىڭ ءونىمى كۇزدە ءىرى-ءىرى مال بورداقىلايتىن جەرلەرگە جىبەرىلەدى. ويتكەنى، ونداي الاڭقايلاردىڭ قىسقى مەرزىمدە مالدى بورداقىلاۋعا اينالىمدىق قارجىسى بار. تۇپتەپ كەلگەندە، فەرمەر مالدى قىستا اسىرايمىن دەپ شىعىنعا باتپايدى، ونىڭ قولىندا بەلگىلى ءبىر مولشەردە انالىق مال باسى عانا قالادى.

دەپۋتاتتاردىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋعىزعان ماسەلەنىڭ ءبىرى - شەتەلدەردەن ءىرى قارا مال ساتىپ الۋ. «بۇل ماسەلەگە مينيسترلىك جەتكىلىكتى كوڭىل بولمەي وتىر. وتكەن جىلدىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 13,5 مىڭ باس ءىرى قارا مال ساتىپ الىنعان. ونىڭ 3,6 مىڭىن كاسىپكەرلەر ساتىپ الىپتى. 10 مىڭعا جۋىعى مينيسترلىكتىكى. جانە ولاردىڭ قۇنىن ەشكىم تەكسەرمەيدى. قانشا اقشاعا ساتىپ الىندى؟ بۇل مالدىڭ تۇقىمى جاقسى ما؟ ونىڭ سەرتيفيكاتى بار ما؟ بۇعان ەشكىم باسىن اۋىرتپايدى. بۇل مالدىڭ كوپ بولىگى ساتۋعا شىعارىلادى. ال ەگەر ول قىرىلىپ قالسا شە؟ سەبەبى، بۇل مالداردى ءار 3 جىل سايىن جاڭارتىپ وتىرۋ كەرەك. بۇل جۇمىس تا جۇرگىزىلمەيدى...»،- دەپ كىنالادى ءمينيستردى   دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرى.

بۇل - بارىپ-تۇرعان ديلەتانتتىق! ويتكەنى، مينيسترلىك مال ساتىپ المايدى. مالدى ساتىپ الاتىن - اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وندىرۋشىلەر. بۇل جەردە قارجىلاندىرۋ كوزدەرى عانا ەكىگە بولىنەدى: مىسالى، 13,5 مىڭ باس ءىرى قارانىڭ 3,6 مىڭىن كاسىپكەرلەردىڭ وزدەرى ساتىپ السا، قالعانىنا (10 مىڭ باسقا جۋىعى) «قازاگرونىڭ» كومپانيالارىنىڭ نەسيەلەرى تارتىلعان. «قازاگرونىڭ» نەسيەلىك كومپانيالارى ساتىپ الاتىن مالدىڭ كەپىلدىك قۇنى ارتىپ كەتپەس ءۇشىن، ارنايى مونيتورينگ جۇرگىزىلەدى. ەگەر كاسىپكەر مالدى تولىعىمەن ءوز قارجىسىنا ساتىپ الاتىن بولسا، مۇنداي جاعدايدا مينيسترلىكتىڭ ونىڭ قىزمەتىنە ارالاسۋعا قۇقىعى جوق. سونداي-اق، قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگاندار تۇقىمدىق مالدىڭ ارنايى سەرتيفيكاتتارىن اكەلگەن كەزدە جانە مەملەكەتتىك جاردەماقشا بەرىلگەن كەزدە تەكسەرەدى. وعان قوسا، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وندىرۋشىلەر شەتەلدەردەن اكەلىنگەن تۇقىمدىق مالدى كەم دەگەندە 2 جىلعا دەيىن پايدالانۋعا مىندەتتەمە الادى. سىرتتان اكەلىنگەن مالدىڭ بارلىعىن 3 جىل سايىن جاڭارتىپ وتىرۋ شارت ەمەس. بۇل جەردە تەك ءونىم ءوندىرۋشى بۇقالارعا روتاتسيا جاسالادى. تۋىستىق شاعىلىسۋ بولماس ءۇشىن، بۇل جۇمىستى فەرمەرلەردىڭ وزدەرى جۇزەگە اسىرادى. سونداي-اق، تۇقىمدىق مال وسىرەتىن شارۋاشىلىقتاردا انالىق مالداردى جاساندى جولمەن ۇرىقتاندىرۋ ءتاسىلى كەڭىنەن قولدانىلادى.

- تۇقىمدىق مال باسىن كوبەيتۋ ءۇشىن، انالىقتاردى ءونىم شىعارۋشى بۇقالارمەن تولىقتاي قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك،- دەدى ۇكىمەتتەگى سەلەكتورلىق جيىندا سويلەگەن سوزىندە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ەۆگەني امان. - «قازاگرو» ۇبح» اق-ى ارقىلى «سىباعا» باعدارلاماسىنا بۇگىنگى تاڭدا 128 مىڭ انالىق باس مال تارتىلدى. «30 سيىرعا - 1 بۇقا» دەگەن نورماتيۆكە سۇيەنسەك، جالپى العاندا ءونىم شىعارۋشى بۇقالارعا قاجەتتىلىك 1,1 مىڭ باستى قۇرايدى. ال تۇقىمدىق بۇقالارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن فەرمەرلىك شارۋاشىلىقتاردىڭ سانى 82,8 مىڭ انالىققا شاققاندا 1159 بىرلىكتى قۇرايدى. «سىباعا» باعدارلاماسىنا قاتىسۋشىلار بۇقالارمەن 65 پايىز قامتاماسىز ەتىلگەن. الايدا، تۇقىمدىق بۇقالار وڭتۇستىك قازاقستان (51 پايىز), قوستاناي (53 پايىز), قىزىلوردا (54 پايىز) وبلىستارىندا جەتىسپەيدى. ەۆگەني اماننىڭ ايتۋىنشا، بۇل باعىتتاعى ءىس-شارالاردىڭ ەڭ ماڭىزدىسى - باعدارلاماعا قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعى ەتتى تۇقىمداعى ءونىم شىعارۋشى بۇقالارعا قول جەتكىزگەن. ال، وسىنداي كورسەتكىشتەر مەن جەتىستىكتەر مال شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ قۇلدىراعانىن بىلدىرە مە، الدە، وركەندەگەنىن بىلدىرە مە؟ «دومبىرام نە دەيدى، مەن نە دەيمىن» دەگەندەي، ءىستىڭ بايىبىنا بارمايتىن دەپۋتاتتار نەگە بوسقا داۋرىعادى؟ الدە، ايتەۋىر سويلەۋ كەرەك بولعان سوڭ، بىرەۋدى كۇستانالاپ، وزىنە وڭاي جولمەن ۇپاي جيناعىسى كەلە مە؟ قالاي بولعاندا دا، حالىق قالاۋلىلارىنىڭ «اققا قۇداي جاق» دەگەندى ۇمىتپاعاندارى ابزال-اۋ.

«Abai.kz»