بيىل رەسەي يمپەراتورى II  الەكساندر  تۇركستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىن (تۇركستان ولكەسى) قۇرۋ تۋرالى ەرەكشە كوميتەتىنىڭ جوباسىن بەكىتۋ  تۋرالى جارلىق بەرگەنىنە 145 جىل تولدى (جارلىققا 1867 ج. 23 تامىزدا قول قويىلدى).

سونىمەن قاتار، حالقىمىزدى وراسان قىرعىنعا ۇشىراتقان 1932-33 جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ باستالعانىنا 80 جىل تولىپ وتىر.

وسى ەكى وقيعانىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بار؟!

ۋكراينا بيلىگى وزدەرىندەگى اشتىقتى «حالىقتى (ۋكراين حالقىن) قىرۋعا باعىتتالعان قولدان جاسالعان ناۋبەت» (گەنوتسيد) دەپ ساياسي باعا بەردى. ال، ءبىز وكىنىشكە وراي، وسى ۇلى ناۋبەتتى ءالى تولىق زەردەلەي الماي وتىرمىز.

بۇل قولدان جاسالعان ناۋبەت پە، الدە بار بولعانى سوڭى ادام قىرعىنىنا اكەلىپ سوققان تابيعات اپاتى ما؟

نەلىكتەن، وسى قىرعىندا قازاق كوپ قىرىلدى؟

وتاندىق تاريحشىلار، ساياساتكەرلەر، ساياساتتانۋشىلار جانە باسقا دا عالىمداردىڭ اراسىنداعى وسى توڭىرەكتەگى تالاس ءالى باسىلار ەمەس.

بىرەۋلەرى بار ماسەلە مەملەكەت باسقارۋدى دۇرىس ۇيىمداستىرا الماعان جالاڭاياق بولشەۆيكتەر مەن جەرگىلىكتى «شولاق بەلسەندىلەردە» دەپ ەسەپتەسە، ەكىنشىلەرى تەك ستالينمەن گولوششەكيندى ايىپتايدى.  ال، كەيبىر «اسىرەۇلتشىل» زەرتتەۋشىلەر بار كىنانى ورىس حالقىنا اۋدارعىسى كەلەدى.

 

بيىل رەسەي يمپەراتورى II  الەكساندر  تۇركستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىن (تۇركستان ولكەسى) قۇرۋ تۋرالى ەرەكشە كوميتەتىنىڭ جوباسىن بەكىتۋ  تۋرالى جارلىق بەرگەنىنە 145 جىل تولدى (جارلىققا 1867 ج. 23 تامىزدا قول قويىلدى).

سونىمەن قاتار، حالقىمىزدى وراسان قىرعىنعا ۇشىراتقان 1932-33 جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ باستالعانىنا 80 جىل تولىپ وتىر.

وسى ەكى وقيعانىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بار؟!

ۋكراينا بيلىگى وزدەرىندەگى اشتىقتى «حالىقتى (ۋكراين حالقىن) قىرۋعا باعىتتالعان قولدان جاسالعان ناۋبەت» (گەنوتسيد) دەپ ساياسي باعا بەردى. ال، ءبىز وكىنىشكە وراي، وسى ۇلى ناۋبەتتى ءالى تولىق زەردەلەي الماي وتىرمىز.

بۇل قولدان جاسالعان ناۋبەت پە، الدە بار بولعانى سوڭى ادام قىرعىنىنا اكەلىپ سوققان تابيعات اپاتى ما؟

نەلىكتەن، وسى قىرعىندا قازاق كوپ قىرىلدى؟

وتاندىق تاريحشىلار، ساياساتكەرلەر، ساياساتتانۋشىلار جانە باسقا دا عالىمداردىڭ اراسىنداعى وسى توڭىرەكتەگى تالاس ءالى باسىلار ەمەس.

بىرەۋلەرى بار ماسەلە مەملەكەت باسقارۋدى دۇرىس ۇيىمداستىرا الماعان جالاڭاياق بولشەۆيكتەر مەن جەرگىلىكتى «شولاق بەلسەندىلەردە» دەپ ەسەپتەسە، ەكىنشىلەرى تەك ستالينمەن گولوششەكيندى ايىپتايدى.  ال، كەيبىر «اسىرەۇلتشىل» زەرتتەۋشىلەر بار كىنانى ورىس حالقىنا اۋدارعىسى كەلەدى.

وسى جەردە  كەزىندە انگليانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولعان ۋ.چەرچيللدىڭ «انگليانىڭ ماڭگىلىك دوسى دا جوق، ماڭگىلىك دۇشپانى دا جوق. انگليانىڭ ماڭگىلىك مۇددەسى بار!» دەگەن كەرەمەت ءسوزى ەسكە تۇسەدى. «وزىڭە  وزىڭ بەكەم بول، كورشىڭدى ۇرى تۇتپا!» دەپ اتام قازاق تا بەكەر ايتپاعان.

الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە بولماسىن، رەسەي يمپەرياسى ورىس حالقىنىڭ مۇددەسىن بارلىعىنان جوعارى قويۋعا ءتيىس ورىس حالقىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى!

1867 ج.  جارلىق تا،  ەڭ الدىمەن ورىس حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسى تۇرعىسىنان جاسالدى! ال، كەڭەس وداعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ زاڭدى جالعاسى - مۇراگەرى!

ءوز كەزەگىندە قازاقستان تاريحى دا  قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتقۇراۋشى ەتنوس ەكەنى ەسكەرىلە وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىندا زەرتتەلۋى-زەردەلەنۋى قاجەت!

ول ءۇشىن تەك مۇراعاتتىق قۇجاتتار مەن «اتامىز ايتقان اڭگىمە» جەتكىلىكسىز. قازاق جەرىن زەرتتەگەن نەمەسە قازاق جەرى ارقىلى وتكەن باتىس جانە ورىس ساياحاتشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى نازاردان تىس قالماۋى كەرەك.1867-1917 جج. ارالىعىندا دالا ولكەسى مەن تۇركستاندا شىعارىلعان مەرزىمدىك ءباسپاسوز قۇرالدارى مەن رەسەي ستاتيستيكالىق كوميتەتىنىڭ جۋرنالدارىندا وتە  قۇندى دەرەكتەر بار.سونىمەن قاتار،قازاق حالقىمەن ءبىر گەوساياسي كەڭىستىكتە جاتقان قىرعىز،وزبەك، تاجىك، تۇرىكمەن، ءازىربايجان، يران جانە ت.ب. زەرتتەۋشىلەرىنىڭ بۇرىنعى-سوڭعى ەڭبەكتەرىن ەگجەي-تەگجەيلى زەردەلەسەك قانا شىنايى قازاق تاريحىن جاساي الامىز! ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن اتالعان ەڭبەكتەردىڭ بارلىعىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ كەرەك! (اسىرەسە، ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ جازبالارىندا تەك زەرتتەۋ جۇمىستارى عانا ەمەس ولاردىڭ تۋعان حالقىنا دەگەن وراسان زور ماحابباتى بەينەلەنگەن.).

كەز كەلگەن قۇبىلىس نەمەسە وقيعانىڭ العى شارتتارىن اشپاي، سەبەبىن تابۋ مۇمكىن ەمەستىگى ەجەلدەن امبەگە ايان.

الدىمەن، كەزىندە ساداق-نايزا اسىنىپ، جاھاندى تىتىرەنتكەن-كوشپەندىلەر داۋرەنىنىڭ ءوتىپ، XIX-عاسىردا  الەم تىزگىنى «وتقارۋعا» سۇيەنگەن ەۋروپالىقتاردىڭ قولىنا تولىق كوشكەنىن اتاپ وتكەن ابزال.

ەۋروپانىڭ ساڭلاق ەلدەرى ءوز «ولجالارىن» الەمدىك مۇحيت جاعالاۋلارى مەن الىستاعى جاڭا قۇرىلىقتاردان ىزدەسە، پەتەربۋرگ ءشارىن تۇرعىزىپ رەسەي ءۇشىن ەۋروپاعا تەرەزە «ويىپ» بەرگەن I پەتر پاتشا «الىستان اربالاۋعا» ءوز ەلىنىڭ ازىرگە  قاۋقارسىزدىعىن  تەرەڭ ءتۇسىنىپ «قازاق ورداسى ازياعا بارار كىلت پەن قاقپا» دەپ وڭتۇستىككە نازار سالدى...

«جۇت جەتى اعايىندى» دەيمىز بە، الدە «قۇلاننىڭ قاسىنۋىنا مەرگەننىڭ باسۋى»،... سول  I پەتردىڭ زامانداستارى، ءۇش كەمەڭگەر -تولە، قازىبەك، ايتەكەنىڭ ارقاسىندا بۇكىل قازاق جۇرتىن بىرىكتىرە بىلگەن ءاز تاۋكە ومىردەن وتكەن سوڭ (شامامەن 1718 ج.), قازاق جەرىندە «باس باسىنا بي بولعان وڭشەي قيقىم»(اباي) دەگەندەي «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەرگە» كوشكەن «حاندار» كوبەيدى. تاۋكەدەن سوڭ كوپ ۇزاماي ايتەكە بي باقيلىق (شامامەن 1722 ج.) بولدى. «اڭىراقايداعى» ( شامامەن 1729-30 ج.) ايتۋلى  جەڭىستەن كەيىن ۇلكەن تاقتان دامەلى بولىپ، ءۇمىتى اقتالماعان ابىلقايىر «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ ارتىق» دەگەن ۇستانىمعا كوشتى. سول ابىلقايىرىڭىز ايتەكەدەن كەيىن كىشى ءجۇزدىڭ «تىزگىن ۇستار» باس ءبيى اتانعان اقسۋات ءبيدىڭ حالىق الدىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولۋىنا ۇلگەرتپەي، «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان» (1723-27 ج.ج.) ءالى وڭالا قويماعان قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرىن 1731 ج. رەسەيگە قوسىپ تىندى.

وسىلايشا رەسەي يمپەرياسىنىڭ 1731 ج. باستالىپ، 134 جىلعا سوزىلعان قازاق جەرىن اسكەري كۇشپەن وتارلاۋى 1865 ج. شىلدەدە تاشكەنتتى الۋىمەن اياقتالدى («جابايىلار» I پەتر پاتشانىڭ «وسيەتىن» ورىنداۋعا وسىنشاما جىل «كەدەرگى» بولدى).

ايتا كەتۋ كەرەك، سول كەزەڭدە ورتالىق ازيادا «ازۋىن ايعا بىلەپ» تۇرعان  «قوقاڭداعان» قوقان مەن امىرشىلەرى ساراي تولى كانيزاكتارىن  مىسە تۇتپاي، قاستارىنا «پاتشا بالا» («باتشاقار») ۇستاپ-ازعىنداپ، قور-قورعا «كايىپ» بولعان بۇحار، حيۋا حاندىقتارىن رەسەي اينالاسى 7-8 جىلدا «قالپاقپەن ۇرىپ» الدى. (تۋرا وسى كەزەڭدە، رەسەي بيلەۋشىلەرى «اساۋ، جابايى قىرعىزعا» (قازاق حالقىنا) «ۇكىم» شىعاردى).

ەندى، 100 جىلدان اسا ۋاقىتقا سوزىلىپ، قازاقتى يكەمگە كونگەنىن شوقىندىرىپ - ورىستاندىرۋعا، كونبەگەنىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، ۇلت رەتىندە جەر بەتىنەن جويۋعا باعىتتالعان وتارلاۋدىڭ جاڭا كەزەڭى - كەلىمسەكتەردىڭ قازاق جەرىنە «ۇلى كوشى» باستالدى.

رەسەي پاتشاسىنىڭ 1861 ج. 19 اقپانداعى "باسىبايلىلىقتى (كرەپوستنويلىقتى) جويۋ تۋرالى" زاڭى (ۋستاۆى) ورىس وتارشىلدىعىنا جاڭا ءبىر «لەپ» اكەلدى. كەنەتتەن كەلگەن بوستاندىقتان «باستارى اينالعان» شارۋالار... ەكى كۇن تويلادى، ءۇش كۇن تويلادى،...سوسىن «قارنى اشا باستادى».  كەشەگى قوجايىن بىلامىق بولسا دا - اس، شوقپىت بولسا دا - كيىم بەرۋشى ەدى. ەندى، ونىڭ ءبارىن «بوستاندىق» الماستىردى. بۇكىل ىشكى رەسەيدى ۇرلىق-قارلىق، توناۋ، جول تورىعان قاراقشىلىق جايلادى. وڭدەيتىن جەرى، «قوي» دەيتىن قوجايىنى جوق شارۋالار (شىن مانىندە كەشەگى قۇلدار) «قاراقشىلار» توبىن قۇرىپ، ۇلكەن جولداردان وتكەن كەرۋەندەر مەن جولاۋشىلارعا قاۋىپ ءتوندىرىپ، ەل تونايتىن قاۋىپتى كۇشكە اينالدى. ءبىر دەرەۆنيادان ەكىنشى دەرەۆنياعا بارۋ مۇڭ بوپ قالدى. جوعالتار ەشتەڭەسى جوق جانكەشتىلەر، ءتىپتى وكىمەت اسكەرىمەن قارۋلى قاقتىعىسقا تۇسۋدەن دە تايىنعان جوق.

ءوز اعارتۋشى-دەموكراتتارى مەن ادامزاتتىڭ وزىق ويلى وكىلدەرىنىڭ قىسىمىنا شىداماي، باسىبايلى شارۋالارعا ەركىندىك بەرىپ «ساۋ باسىنا ساقينا تىلەپ العان» رەسەيدىڭ حالىقارالىق جاعدايى دا ءماز ەمەس ەدى.

تۇستىك-باتىستا قارا تەڭىزدى قايتارىپ الۋدان ءۇمىت ۇزبەي، جانتالاسقان تۇرىكتەر وتىر، قاپ تاۋىنىڭ تەرىسكەيىن مەكەن ەتكەن، ەرجۇرەك ءشامىلدىڭ «عازاۋاتىنان» رۋحتانعان حالىقتاردىڭ دا وڭاي بەرىلە سالاتىن ىڭعايى بىلىنبەيدى. پالەنباي عاسىرعا سوزىلعان «وقشاۋلانۋ» ساياساتىنان جەرىپ، قيىر شىعىستا جاپوندار ويانىپ كەلەدى. «اپيىن سوعىستارىنان» ەس جيا باستاعان قىتاي  شىعىس تۇركىستانعا ەنتەلەپ، قاپتاعان شەرىكتەرىنە «قاپقا سالىپ، قاتىن تاراتىپ» (ق.ءجۇمادىلوۆ), رەسەيدىڭ تيبەتكە شىعار جولىنا جاتىپ الدى. گيندۋكۋش پەن گەراتتاعى پۋشتۋندار بۇگىن-ەرتەڭ تالقاندالسا، اعىلشىندار دا پاميردەن بەرى اساتىنى امبەگە ايان بولىپ تۇر. يمپەريانىڭ ۇندىستانعا بەتتەگەن جولىن ون جىلدان اسا ۋاقىتقا بوگەپ، اعىلشىنداردى نەعۇرلىم تۇستىكتەن «قارسى الۋعا» مۇرشا بەرمەگەن ابىلايدىڭ كوكجال نەمەرەسى كەنەسارى قازا تاپقانمەن، ونىڭ «جابايىلارى» دا ءالى تولىق تالقاندالىپ بىتكەن جوق.

قايتپەك كەرەك؟

اق پاتشانىڭ كوپ ءۋازىرىنىڭ ءبىرى جول تاۋىپ كەتتى. ساۋاتسىز، قاراڭعى ورىس پەن ۋكراين شارۋالارىنا ءسىبىر مەن قىرعىز (قازاق ) جەرىنىڭ «كوكتەمدە اربانىڭ دەرتەسىن جەرگە شانشىساڭ، كۇزدە جەمىس بەرەتىن» عالامات قۇنارلىلىعى، ەڭ باستىسى، ول جەرلەردىن يەسىز، بوس جاتقاندىعى (جەرگىلىكتى حالىقتار ادام ورنىنا سانالعان جوق) ناسيحاتتالا باستادى. سول جاققا قونىس اۋدارۋعا نيەت ەتكەندەرگە  مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاي جانە باسقا دا كومەكتەر كورسەتىلەتىنى باسا ايتىلدى.

"باسى ارتىق" شارۋالاردى ءسىبىر، قازاقستان مەن ورتا ازياعا قونىستاندىرۋ ەكى ماسەلەنى شەشتى. ءبىرىنشى، ىشكى رەسەيدەگى ءتارتىپ پەن تىنىشتىق ءبىرشاما قالپىنا كەلسە، ەكىنشى جاعىنان رەسەي مەن ۋكراينادا «جويىلسىن پاتشا!»( «دولوي تساريا!») دەپ، اتتانداپ جۇرگەن اش-جالاڭاشتار، جاڭا جەرلەرگە قونىستانعان سوڭ «ا، قۇدايىم، پاتشانى ساقتاي كور!» («بوجە تساريا -حراني!») دەپ، پاتشا وكىمەتىنىڭ بۇراتانا حالىقتار اراسىنداعى تىرەگىنە اينالدى. ياعني، وسىعان دەيىن قازاق دالاسىنداعى «پوليتسەيلىك-جاندارمدىق» مىندەتتى تەك ورىس-كازاك اسكەرلەرى اتقارىپ كەلسە، ەندى وعان ورىس-ۋكراين شارۋالارى قوسىلدى.

وسى تۇستا ايتا كەتكەن ابزال، ورىس بيلەۋشى توپتارى اراسىندا تۇركستاندى وتارلاۋ تۋرالى بىرجاقتى كوزقاراس بولماعان. مىسالى، تۇركستان ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى ك. فون كاۋفمان (14.07.1867-04.05.1882 ج.ج.) ولكەنى  گەوگرافيالىق، ەتنوگرافيالىق ت.ب.تۇرعىدا تولىق زەرتتەپ الماي ورىس شارۋالارىن تۇركستان ولكەسىنە جاپپاي قونىستاندىرىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ پايدالانۋىنداعى يگەرىلگەن سۋارمالى، شۇرايلى جەرلەردى تارتىپ الۋدىڭ اسىعىستىق بولارىن دالەلدەۋگە تىرىستى. ول تەك  ىشكى رەسەيدەن قونىس اۋدارعان كەلىمسەكتەردى دالالىق ايماقتارداعى بوس جەرلەرگە قونىستاندىرۋدى  ۇسىنعان. (كاۋفمان ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ىشىنەن ورىستانۋعا ەڭ بەيىمى قىرعىز (قازاق) حالقى دەگەن پىكىرمەن، ولكەدە اشىلاتىن ورىس-تۇزەم مەكتەپتەرىنە ەڭ الدىمەن قىرعىز (قازاق) بالالارىن  تارتۋعا كۇش سالدى. كاۋفماننىڭ پارمەنىمەن تاشكەنتتە1879 ج. اشىلعان مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا دا، ورىس بالالارىمەن قاتار جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ اراسىنان تەك قىرعىز (قازاق) بالالارى قابىلدانعان. 1883 ج. قىرعىز (قازاق) ءتىلىنىڭ مۇعالىمى يا.ليۋتش ورىس ترانسكريپتسياسىنا نەگىزدەلگەن قىرعىز ءتىلىنىڭ حرەستوماتياسىن جاساعان. اتالعان سەمينارياداعى قىرعىز ءتىلى ءپانى وسى حرەستوماتيامەن وقىتىلعان).

ال، سىرداريا وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى گەنەرال گرودەكوۆ (02.06.1883-12.06.1892 ج.ج.): «تۇركستانداعى ءاربىر ورىس پوسەلكەسى ورىس اسكەرىنىڭ ءبىر باتالونىنا تەڭ بولار ەدى» دەگەندى ءجيى قايتالاعان. (كەيىنىرەك، 1888 ج. گرودەكوۆ كەلىمسەكتەردى قارۋلاندىرۋعا قارجى ءبولۋ  تۋرالى تۇركستان ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى ن.و. روزەنباحقا (01.02.1884-28.10.1889 ج.) ءوتىنىش جاساعان. ونىڭ ماقساتىن ولكەنىڭ كەلەسى گەنەرال-گۋبەرناتورى بارون ا.ب. ۆرەۆسكي (28.10.1889-17.03.1898 ج.) 1892 ج. ىسكە اسىرىپ، ورىس پوسەلكەلەرىنىڭ تۇرعىندارىنا قارۋ - جاراق بولىنە باستادى.  مىسالى، 1898 ج. جەتىسۋدا 3000 مىڭ ۆينتوۆكا تاراتىلدى. ونىڭ ىشىندە 1000 ۆينتوۆكا ورىس  كازاكتارىنا تيسە، 2000 ۆينتوۆكاعا مۇجىقتار يە بولدى).

ش.ءۋاليحانوۆ قازاق حالقىنىڭ ءومىرى مەن ماتەريالدىق جاعدايىن جاقسارتۋعا مۇرىندىق بولاتىن رەفورمالار جاساۋ كەرەك دەپ ەسەپتەدى. ول قازاق جەرىن باسقارۋ تۋرالى ەرەجەلەر  جوباسىن  عاسىرلار بويى قالىپتاسقان جەرگىلىكتى باسقارۋ جۇيەسىن نەگىزگە الا وتىرىپ جاساۋدى  ۇسىندى. ول ءوزىنىڭ «سوت رەفورمالارى تۋرالى» ەڭبەگىڭدە قازاق حالقى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاڭعىرتۋلار دەپ كورسەتتى.

ال، پاتشا شەنەۋنىگى ن.ا.ماەۆ سىرداريا بويىندا سولدات پوسەلكەلەرىن ۇيىمداستىرۋدى  ۇسىندى. ول «تۇركستان ولكەسىندە وكىمەتكە قارسى ارەكەتتەر باستالا قالسا، بۇل پوسەلكەلەردىڭ  پايداسى وتە زور بولار ەدى» دەپ كورسەتتى.

1865 ج. رەسەي ۇكىمەتى «قازاق دالاسىن باسقارۋ تۋرالى ەرەجەلەردىڭ» جوباسىن دايىنداۋ ءۇشىن «دالا كوميسسياسى» اتالعان كوميسسيا قۇردى. ونىڭ قۇرامىنا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ، اسكەري مينيسترلىكتىڭ جانە جەرگىلىكتى گەنەرال-گۋبەرناتورلىقتاردىڭ وكىلدەرى كىردى.

رەسەي وكىمەتى 1855 ج. باستاپ جەتىسۋعا ورىس كازاكتارىن قونىستاندىرا باستادى.

1865 جىلدىڭ اقپانىندا جاڭا-قوقان لينياسى تاراتىلىپ، ورنىنا ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ تۇركىستان وبلىسى قۇرىلدى. 1867 جىلعى ساۋىردە تۇركىستان وبلىسى جەكە ءبولىنىپ شىعىپ، اكىمشىلىك جاعىنان ايماق ۇشكە - ورتالىق، وڭ جانە سول قاناتقا ءبولىنىپ باسقارىلدى. العاشىندا ولكەنىڭ ورتالىعى رەتىندە اۋليەاتا قالاسى قاراستىرىلعان. بىراق، شىعىس تۇركستانداعى ۇيعىرلار مەن دۇنگەندەردىڭ قىتاي وكىمەتىنە قارسى باستالعان  دۇربەلەڭى، ورتالىق رەتىندە قىتاي شەكاراسىنان قاشىقتاۋ تاشكەنتتى تاڭداۋعا ماجبۇرلەدى.

1867 ج. قۇرىلعان اسكەري مينيستر د.ا.ميليۋتين باسشىلىق ەتكەن  قازاق جەرى مەن تۇركستاندى اكىمشىلىك باسقارۋ رەفورمالارىنىڭ جوباسىن جاساۋ بويىنشا كوميسسيا بۇل كەزدە مارقۇم بولىپ كەتكەن شوقاننىڭ پىكىرىن ەسكە دە المادى. ناتيجەسىندە، 1867 ج. 11 تامىزدا «ورىنبور جانە باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىقتارىنىڭ دالالىق وبلىستارىن باسقارۋدىڭ ۋاقىتشا ەرەجەلەرى»  دەگەن قۇجات ومىرگە كەلدى. دالا كوميسسياسى جاڭا بولىستىقتار مەن اۋىلداردىڭ اكىمشىلىك جوباسىن دايىنداي وتىرىپ، ءداستۇرلى باسقارۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ساياسي قاۋپىن ءبىر ساتكە دە ەستەن شىعارمادى. ورىس زەرتتەۋشىسى ا.ك.گەينس «ۇكىمەت كۇشتەرىنە قارسى تۇرماس ءۇشىن، ەڭ الدىمەن قىرعىز حالقىنىڭ سايلانبالى بيلىگىن بىرتىندەپ جويۋ، قىرعىز حالقىن ءوز بيلەۋشىلەرى مەن رۋلىق قۇرىلىسقا نەگىزدەلگەن ءومىر سالتىنان اجىراتۋ قاجەت» -دەپ جازدى.

1867-1868 ج.ج. رەفورمالاردىڭ  (ۋاقىتشا ەرەجەلەردىڭ) ەڭ نەگىزگى ماقساتى - قازاق جەرىن رەسەيدىڭ وزگە دە ايماقتارىمەن ارا-جىگىن بىلدىرمەي قوسىپ جىبەرۋ ءۇشىن رەسەيگە باعىنىشتى باسقا ۇلىستارمەن ءبىر باسقارۋ جۇيەسىنە بىرىكتىرىپ، جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەردىڭ ىقپالىن بارىنشا السىرەتۋ، ولاردى بيلىكتەن الاستاۋ،  رۋلىق قۇرىلىستى  بىرتىندەپ جويىپ، ورىستاندىرىپ، شوقىندىرۋ بولدى.

1868 جىلدىڭ 11 ماۋسىمىندا تۇركىستان وبلىسى سىرداريا، جەتىسۋ وبلىستارىنان قۇرالعان تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا بىرىگىپ، ورتالىعى تاشكەنت قالاسى دەپ بەلگىلەندى. تۇركىستان سىرداريا وبلىسىنىڭ ءبىر قالاسىنا اينالىپ، تۇركىستان وبلىسى «اكىمشىلىك ايماق» رەتىندە كۇشىن جويدى.

سىرداريا وبلىسى قۇراما، حودجەنت، شىمكەنت، اۋليە-اتا، پەروۆسك، قازالى، جىزاق ۋەزدەرىنەن قۇرالدى.

 

تۇركىستان ولكەسىنىڭ ۇلتتىق قۇرامى

(1868ج)

قالا، ۋەزد	وتىرىقشى حالىقتار									كوشپەلىلەر
	سارت	تاجىك	وزبەك	قۇراما	ەۆرەي	اۋعان	ءۇندىس	قىتاي	تاتار	قىرعىز	قارا قىرعىز	وزبەك2	بارلىعى
تاشكەنت ق. (ازيالىق).	71848	-	-	-	213	25	93	3	610	261	-	-	76053
قازالى	-	-	-	-	-	-	-	-	-	61790	-	-	61790
پەروۆسك	-	-	-	-	-	-	-	-	-	100090	-	-	100090
شىمكەنت	23510	-	-	-	-	-	-	-	-	152695	-	-	176205
اۋليەاتا	1810	-	-	-	-	-	-	-	-	73175	28850
قۇراما	24685	8330	2040	57855	130	-	-	-	20	102625	-	-	195685
حودجەنت	-	46200	21095	-	-	-	-	-	-	4280	-	5815	77390
جىزاق1	33600	-	-	-	-	-	-	-	-	11200	-	-	44800
بارلىعى	158453	54530	23135	57855	343	25	93	3	630	506116	28850	5815	835848
(«ەجەگودنيك» اتتى باسىلىمنىڭ 1870 ج. سانىندا شىققان «سىرداريا وبلىسىنىڭ ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرى») 11872 جىلى جىزاق ۋەزى تاراتىلىپ، ورنىنا تۇركىستان قالاسى ورتالىعى بولىپ بەكىتىلگەن وسى اتتاس ۋەزد قۇرىلدى. 2قىزىلقۇم، قاراقۇم جانە جيدەلى-بايسىن وڭىرلەرىندە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن - كوشپەلىلىك ءومىر سالتىنان ءالى اجىراي قويماعان وزبەكتەر بولعان-ءو.ش..

ولكەدەگى قازاق بولىستىقتارى تۋرالى.

ۋەزدەر بولىستىقتاردان، ولار ءوز كەزەگىندە اۋىلداردان قۇرالدى. «1867 جىلعى زاڭعا سايكەس، قىرعىزداردىڭ  رۋلىق قۇرىلىسىن ىدىراتۋ ماقساتىندا  ءىرى رۋلاردى ءبىر باسشىنىڭ قول استىنا بەرۋدىڭ قاۋىپتىلىگى ەسكەرىلىپ،  كوشپەلى تۇرعىنداردى بولىستىقتار مەن اۋىلدارعا ءبولۋ قاراستىرىلدى» -دەپ جازادى ن.ي.گرودەكوۆ.

1868 ج. سىرداريا وبلىسى اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ پارمەنىمەن شىمكەنت ۋەزىندە بولىستىق باسقارمالار ۇيىمداستىرۋ بويىنشا كوميسسيا قۇرىلدى.

كوميسسيا توراعاسى - تيتۋليارلىق كەڭەسشى ە. ساۆەنكوۆ، مۇشەلەرى - روتميستر ادەركاس، سوتنيك گەراسيموۆ، كاپيتان تەرەيكوۆسكي، اۋدارماشىسى پراپورششيك سىرتتانوۆ بولدى.

بىرنەشە اي ىشىندە كوميسسيا اۋىلداردى ارالاپ شىعىپ، تەكسەرۋ قورىتىندىسىن باسشىلارعا تاپسىرادى.ءتىپتى، شىمكەنت ۋەزىن مەكەندەيتىن ەڭ ۇلكەن 2 تايپاعا قيسىنىن كەلتىرىپ -ءبىرىن اسىرا ماقتاپ، ەكىنشىسىن «باسىن جەرگە جەتكىزە تۇقىرتىپ» دەگەندەي، «ەتنوگرافيالىق» سيپاتتاما بەرىپ، ەكى تايپانىڭ اراسىنا «شوق» تاستاۋدى دا ۇمىتپايدى(وقو وبلىستىق  مۇراعاتى قور-1129; تىزبە-1; ءىس-5.).(جاسىراتىنى جوق، سونان بەرى 1,5 عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، ءالى كۇنگە سول «شوقتىڭ» قىزۋىنا «جىلىنىپ» جۇرگەن اعايىندار ارامىزدا بارشىلىق.)

جەرگىلىكتى (قازاق)  حالىق وكىلدەرى مەملەكەتتىك - اكىمشىلىك باسقارۋدىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسىنا عانا جىبەرىلدى. بولىستىقتارعا رۋ اتى بەرىلگەنمەن، بولىستىقتار شاڭىراق سانىنا قاراي جاساقتالدى. ال، رۋداعى شاڭىراق سانى مەن بولىستىقتاعى شاڭىراق سانى ساي كەلۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ياعني، ءبىر رۋدىڭ  ءوز بولىستىعىنا «سىيماي»  قالعان بەلگىلى ءبىر بولىگى ءماجبۇرلى تۇردە وزگە رۋدان جاساقتالعان بولىستىقتىڭ قۇرامىنا كىرگىزىلدى. بۇل ءوز كەزەگىندە بولىستىقتاعى نەگىزگى رۋدىڭ از اتاعا، كوشى-قون نەمەسە سۋارمالى جەرلەردى ءبولۋ بارىسىندا جانە  ت.ب. جاعدايلاردا الىمجەتتىك جاساۋىنا كەڭىنەن جول اشتى.

بولىس باسقارۋشىسى  ءاربىر 50 شاڭىراقتان 1 وكىل قاتىساتىن بولىستىق سەزدە  25 جاسقا تولعان، سوتتالماعان، حالىق الدىندا بەدەلى بار ازاماتتار اراسىنان 3 جىل مەرزىمگە سايلاندى.

بولىس باسقارۋشىسىنىڭ مىندەتىنە:

ü  بولىستىقتاعى ءتارتىپ پەن زاڭدىلىقتىڭ ساقتالۋىن قاداعالاۋ;

ü  الىم-سالىق جيناۋ;

ü  سوت شەشىمدەرىنىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ;

ü  اۋىل جينالىستارىنا قاتىسىپ، اۋىل ستارشيناسى مەن ءبيىن سايلاۋدى قاداعالاۋ;

ü  ارىز-شاعىمداردى قابىلداپ، بولىستىق سەزد شەشىمدەرىن ورىنداۋ;

سونداي-اق، بولىس باسقارۋشىسىنا وكىمەت ورىندارىنىڭ تالابىن ورىنداماۋ، توبەلەس، ت.ب. زاڭ بۇزۋشىلىقتار ءۇشىن 3 كۇن مەرزىمگە قاماۋعا الۋ نەمەسە 3 سومعا دەيىن ايىپپۇل سالۋ قۇقىعى بەرىلدى. بيلەر سوتىنا جاۋاپكەرلەر مەن كۋاگەرلەردىڭ قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ دە بولىس باسقارۋشىسىنىڭ مىندەتىنە كىردى.

بولىس باسقارۋشىسىنا (اسىرەسە، الىم-سالىق جيناۋ) بەرىلگەن وسىنداي سالىستىرمالى تۇردەگى ۇلكەن قۇقىقتار بولىس سايلاۋىن باسەكەلەس توپتار اراسىنداعى، زاڭدى تۇردەگى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىمەن بىرگە، سايلاۋشىلار داۋىسىن ساتىپ الۋ نەمەسە قوقانلوققى جاساۋ، بوپسالاۋ، ۋەزد باستىعىنا پارا بەرۋ سەكىلدى تولىپ جاتقان  زاڭسىز ءادىس-تاسىلدەر كەڭىنەن قولدانىلاتىن  جان اياسپاس كۇرەسكە اينالدىردى.

ال، سايلاۋ تاعدىرىن سايلاۋعا مىندەتتى تۇردە قاتىساتىن  ۋەزد باستىعىنىڭ پىكىرى شەشتى. ادەتتە، پارا، سىي-سياپات العان  ۋەزد باستىعىنىڭ ۇمىتكەرلەردىڭ بىرىمەن ىمى-جىمى ءبىر بولدى.

بولىستىق سەزد ءاربىر 10 شاڭىراقتان 1 وكىل قاتىساتىن  اۋىلدىق جينالىستا 3 جىل مەرزىمگە سايلاندى.

بولىستىقتاعى ءاربىر اۋىل نومىرلەندى. اۋىل جينالىسى اۋىل ستارشيناسى مەن ءبيىن سايلاپ، جايىلىمداردى ءبولدى، جەر داۋلارىن شەشتى، اۋىل شاڭىراقتارى اراسىندا الىم-سالىقتاردى ءبولدى جانە جينالماعان الىمدار تۋرالى شەشىمدەر شىعاردى.

اۋىل ستارشيناسىنىڭ مىندەتى:

ü   اۋىلداعى ءتارتىپ پەن زاڭدىلىقتىڭ ساقتالۋىن قاداعالاۋ;

ü  الىم-سالىق جيناۋ;

ü  ارىز-شاعىمداردى قابىلداپ، سوت شەشىمدەرىنىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ.

بولىس باسقارۋشىسىنا وكىمەت كەسىمدى جىلدىق جالاقى تولەدى. اۋىل ستارشىنى ءۇشىن ءاربىر شاڭىراقتان جىلىنا 1 سوم 15 تيىن الىندى. ال بي شەشكەن داۋىنا قاراي داۋ يەلەرىنەن  الىمدار الىپ وتىردى.

ەندىگى جەردە،  ءوز ادىلدىگىمەن، كورەگەندىگىمەن، شەشەندىگىمەن جانە تاعى باسقا اسىل قاسيەتتەرىمەن  حالىق اراسىنان ءوسىپ شىعاتىن بيلەر الدەكىمدەردىڭ ويلاپ شىعارعان «شار تاستاپ سايلاۋ»  ارقىلى  سايلاناتىن بولدى.

وسىلايشا، مىڭداعان جىلدار بويى قازاق حالقىنىڭ  الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق  جانە ساياسي ءومىرىن رەتتەپ كەلگەن بيلەر ينستيتۋتىنا كۇيرەتە سوققى بەرىلدى.

سونىمەن، بولىستىقتارداعى  اكىمشىلىك جانە پوليتسەيلىك فۋنكتسيالارى - بولىس باسشىسىنا (بولىسقا), سوت بيلىگى - بيلەر كەڭەسىنە، ال شارۋاشىلىق ماسەلەلەردى شەشۋ (سايلاۋ، كوشى-قون، جايىلىم، شابىندىق جەرلەرگە قاتىستى) - حالىق وكىلدەرىنە ء(ار 50 شاڭىراقتان-1 وكىل) جۇكتەلگەن

بولىس باسقارمالارىنىڭ باستىقتارىنا تومەندەگىدەي جىلدىق جالاقى بەلگىلەنگەن: مىسالى، مەملەكەت 1868 ج. اۋىلدار مەن شاڭىراق سانىنا قاراي، ارىس بولىسىنا -500 سوم، ءشول بولىسىنا-800 سوم، ال قالعاندارىنا 1000 سومنان جالاقى بەلگىلەدى.

مەملەكەت العاش ۇيىمداستىرىلعان 9 بولىستىقتى (بورالداي ، قازىعۇرت، تارتوعاي، قارامۇرت، مايلىكەنت، قارابۇلاق، ءشول، ارىس، سارىكول،  تارتوعاي)  ۇستاپ تۇرۋعا 18832 سوم قاراجات ءبولدى. كوپ ۇزاماي-اق بۇل اقشا ارتىعىمەن قايتارىلعان، 9 بولىستاعى 9330 شاڭىراقتان جينالعان «شاڭىراق» سالىعى - 32555 سومدى قۇراعان.

جوعارىدا كورسەتىلگەن «ەجەگودنيك» اتتى باسىلىمنىڭ 1870 ج. سانىندا شىققان «سىرداريا وبلىسىنىڭ ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرى» بويىنشا، شىمكەنت جانە اۋليەاتا  ۋەزىنىڭ كوشپەلى تۇرعىندارىنان قۇرالعان بولىستىقتار مەن شاڭىراقتار سانى:

 

سىرداريا وبلىسىنداعى كەلىمسەكتەر قىستاقتارى

(1894 ج.)

ر/س	قىستاق اتاۋى	پايدا بولعان جىلى	شاڭىراق سانى	جان سانى	ر/س	قىستاق اتاۋى	پايدا بولعان جىلى	شاڭىراق سانى	جان سانى
تاشكەنت ۋەزى					شىمكەنت ۋەزى
1.	نيكولسكوە	1881	286	1117	1.	انتونوۆكا	1887	26	143
2.	شىناز	1884	25	120	2.	كورنيلوۆكا	1887	25	150
3.	ترويتسكوە	1886	124	516	3.	ۆىسوكوە	1888	144	761
4.	چەرنياەۆكا	1891	54	169	4.	بەلىە ۆودى	1889	102	472
5.	كاۋفمان	1892	90	347	5.	چەرنايا رەچكا	1891	48	270
6.	سامارا	1892	58	227	6.	كراسنوۆودسكوە	1891	34	141
7.	بوگوروديتسا	1892	11	41	7.	ەگورەۆسكوە	1891	101	563
8.	كونستانتينوۆكا	1892	78	393	8.	دوروفەەۆكا	1891	104	521
9.	ۋسپەنسكوە	1892	7	38	9.	تامەرلانوۆكا	1891	74	374
	بارلىعى		733	2968	10.	ۆاننوۆسكوە	1891	104	513
					11.	كامەننايا بالكا	1892	26	157
					12.	وبرۋچەۆو	1892	48	244
					13.	چۋباروۆكا	1892	25	147
					14.	ماماەۆكا	1891	66	284
					15.	ۆرەۆسكوە	1892	31	146
					16.	ەرمولوۆو	1894	27	110
						بارلىعى		985	4996
1سونىمەن قاتار، اۋليەاتا ۋەزىندە بارلىق تۇرعىندار سانى -6379 ادامدى قۇرايتىن 17 ورىس قىستاعى  مەن مەننونيتتىك ءدىن وكىلدەرىنىڭ  5  قاۋىمدىق قىستاعى پايدا بولدى-ءو.ش..

1891 ج. 25 ناۋرىزدا رەسەي پاتشاسى «دالالىق ەرەجە» دەگەن زاڭدى بەكىتتى. 1893 ج. كۇشىنە ەنگەن بۇل ەرەجەنىڭ 119-بابىندا «ولكەدەگى بارلىق جەرلەر مەن ورمان-سۋلار مەملەكەت مەنشىگى» دەپ جاريالاندى. مىنە، وسى ەرەجە بويىنشا قازاق جەرلەرى عاسىرىمىزدىڭ باسىنان باستاپ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعانعا دەيىن وتارلىق تالان-تاراجدىڭ تاعى ءبىر جاڭا ساتىسىنا ىلىكتى.

ەندى، سىرداريا، ارىس، اقسۋ سياقتى ءىرى وزەندەردى بىلاي قويىپ، شاعىن عانا سايرامسۋ، بالدىبىرەك، دوڭىزتاۋ وزەندەرىنىڭ جوعارى اعىسىنداعى  تاۋ بوكتەرلەرىندەگى توقىمداي-توقىمداي  سۋارمالى جەرلەردىڭ ءوزى نازاردان تىس قالمادى. 1899 ج. ۋكرايندىك كەلىمسەكتەر پەتروپاۆلوۆسك (قازىرگى تاسارىق-ءو.ش) سەلوسىنىڭ العاشقى قازىعىن قاقتى. ودان سوڭ، بىرتىندەپ، تاۋعا قاراي ورلەپ رومانوۆو، ساحاروۆكا، رۋنيەۆسكي، پوكروۆكا، دانيلو -پوكروۆكا، سۋپلاتوۆو، گاۆريلوۆكا، كولوسوۆكا سەلولارىن قۇردى. وسىلايشا، عاسىر سوڭىنا قاراي شىمكەنت ۋەزىندەگى سۋارمالى جەرلەردىڭ 19,8 %-ى كەلىمسەكتەردىڭ قولىنا ءوتىپ ۇلگەردى.

وتارشىلار تۇركستان ولكەسىندەگى ەڭ ءىرى ەكى ەتنوس - قازاق پەن سارتتىڭ¹(وزبەكتەرمەن شاتاستىرماڭىز)  اراسىنا  وت جاعىپ وتىرۋدى دا ۇمىتپادى. جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ ءۇنسىز قولداۋىمەن «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن تارتادى» دەگەندەي، دالا قازاعىنىڭ ورىس قارۋىنىڭ كۇشىمەن  جۋاسىعانىن پايدالانىپ،  «جۇمىرتقادان ءجۇن قىرقاتىن» سارتتار ۇلكەن جولداردىڭ بويىنداعى  بۇلاقتاردىڭ باسىنان كەرۋەن بەكەتتەرىن تۇرعىزا باستادى. «العاشىندا، دالانىڭ ەركىن ۇلى قىرعىز  (قازاق-ءو.ش. ) بۇدان قاۋىپتەنە قويمادى. قايتا جاۋىن-شاشىندا پانا بولىپ، قىستىڭ بوراندى كۇندەرىندە تۇيەسى مەن اتتارىنا جەم الىپ تۇرۋعا جاقسى بولدى دەپ قۋانىستى» -دەپ جازادى 1891- 93 جىلدارى تاشكەنت پەن ۆەرنىي قالالارىنىڭ اراسىنان بىرنەشە رەت ءجۇرىپ وتكەن ورىس شەنەۋنىگى جانە زەرتتەۋشىسى ي.ي.گەيەر. ...«كەلەر كوكتەمدە، الگى سارت  كەرۋەن سارايدىڭ اينالاسىنا تال-تەرەك وتىرعىزىپ، جوڭىشقا مەن باۋ-باقشا ەگىپ، جازعا سالىم سارايدىڭ اينالاسىن بالشىق دۋالمەن قورشايدى. ال، قازاقتىڭ ويىندا ءالى دانەمە جوق، جاڭا پايدا بولعان تاتۋ كورشىسىمەن بۇلاق سۋىن بىرگە پايدالانا بەرەدى. تاعى ءبىراز جىل وتەدى، باياعى جالعىز كەرۋەن سارايدىڭ اينالاسىندا باسقا دا كەرۋەن سارايلار سالىنىپ، باياعى شاعىن بۇلاق باسىندا قىشلاق پايدا بولادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە، قازاقتار ءوز ارىعىنان ءبىر تامشى دا سۋ تاپپاي قالادى. ەشتەڭەگە تۇسىنبەگەن قىرعىز، سالىپ ۇرىپ سارت قىستاعىنا بارسا،- ءبارى زاڭدى. بۇلاق تا، ودان شىعاتىن سۋ دا سارتتىكى- قولىندا جەرگىلىكتى ورىس وكىمەتى بەرگەن  قۇجاتى بار. بۇدان كەيىن  قىرعىزعا  امال جوق، باسقا قونىس ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى» (ي.ي.گەيەر. «پو رۋسسكيم سەلەنيام سىردارينسكوي وبلاستي»، (پيسما س دوروگي) «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» باسىلىمى، تاشكەنت،1893 ج.).

سارت پەن قازاقتىڭ ءوزارا الاكوز بولۋى پاتشا ۇكىمەتى ءۇشىن وتە ءتيىمدى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

( ¹سارت - XV-XX-عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتىڭ اتاۋى. سارتتاردىڭ بەت-الپەتى تاجىكتەرگە وتە ۇقساس،بىراق «سارت ءتىلى» اتالاتىن تۇركى ءتىلىنىڭ ەرەكشە ديالەكتىسىندە سويلەيدى» (ف. ا. بروكگاۋز بەن ي. ا. ەفروننىڭ  ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى). پ. ي. لەرحتىڭ پىكىرىنشە «سارت ءتىلى» شاعاتاي تىلىنە وتە ۇقساس.

ورىس شەنەۋنىگى، ءارى زەرتتەۋشىسى ل.ي.پاشينو «تۇركستان ولكەسى -1866 ج. جولجازبالار» اتتى ەڭبەگىندە «ءاربىر قىرعىز ءوز رۋىن بىلەدى، ال سارتتار وزدەرىن  تۇراتىن جەرىنە قاراي  شىمكەنتتىك، تاشكەنتتىك، سايرامدىق ت.س.س. دەپ اتايدى» دەپ حابارلايدى.

م.تىنىشباەۆ:   «وزبەكتەر قىشلاقتاردا تۇرسا، سارتتار قالالاردا ءومىر سۇرەدى. وزبەكتەن «رۋىڭ نە؟» دەپ سۇراساڭ; «كەڭەگەس، قىپشاق، قاتاعان، بارىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ال، سارتتان رۋ سۇراساڭ; تەك «قالالىقپىن» دەپ جاۋاپ قاتادى» (م.تىنىشپاەۆ. يستوريا كازاحسكوگو نارودا. 178 ب. الماتى،1993).

ف. ا. بروكگاۋز بەن ي. ا. ەفرون ازداپ قاتەلەسسە كەرەك. بىزدىڭشە، سارتتار IV-VIII عاسىرلاردا ۇلى جىبەك جولىنىڭ ورتا ازياداعى تارماقتارىنىڭ بويىندا ساۋدا بەكەتتەرىن تۇرعىزىپ، كەرۋەن سارايلار ۇستاعان يران تەكتەس حالىق - سوعدىلاردىڭ ۇرپاقتارى.. سول ساۋدا بەكەتتەرى مەن كەرۋەن سارايلاردىڭ اينالاسىندا مەرۆ، بۇحارا، سامارقان، ۇرگەنىش، وتىرار، ساۋران، يسپيدجاب، بالاساعۇن، تاراز، تالعار جانە ت.ب. كەنتتەر پايدا بولعان. ول كەنتتەر كەدەيلەنگەن نەمەسە باسقا سەبەپتەرمەن وتىرىقشىعا اينالعان تۇركىلەرمەن تولىعىپ وتىردى.ۋاقىت وتە، تۇركى ءتىلىن العان سارتتار ساياسي بيلىككە كوپ ۇمتىلا قويماعان. ءوز مۇددەلەرىنەن شىعىپ جاتسا، كەز-كەلگەن بيلىكپەن كەلىسىمگە تەز كەلەتىن، سىرتتاي قاراعاندا  بەيبىت حالىق. نەگىزگى كاسىپتەرى ساۋدا، ەگىنشىلىك جانە قولونەر بولعان.

سارتتار بۇكىل ورتا ازيانىڭ سولتۇستىگى تۇركستان مەن سوزاق، ال شىعىسى اۋليەاتاعا دەيىنگى كەنتتەرىن مەكەن ەتكەن. جەرگىلىكتى حالىق ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن كەنتتەرگە ورنىعىپ، تىلدەرىنىڭ تۇركىلىك نەگىزىن ساقتاعانمەن، سوعدىلاردىڭ كوپ ءداستۇرىن العان قازاقتاردى دا «سارت» دەپ اتاعان.  بىزگە انىق بەلگىلىسى - XIX-عاسىردىڭ  2 جارتىسىندا  شامامەن ءار 12 جىل سايىن قايتالانىپ ءجيى ورىن العان اۋىر جۇتتار (1855-56, 1867-68, 1879-80, 1891-92 ج.ج.) مالسىز قالعان قازاقتاردى سارت قىستاقتارىنا قونىس اۋدارىپ وتىرىقشىلىققا اۋىسۋعا ماجبۇرلەدى. وقو سايرام اۋدانى - قارابۇلاق، مانكەنت جانە ت.ب.، تولەبي اۋدانى - سۇلتانرابات، حانارىق، قازىعۇرت اۋدانى - تۇربات اۋىلدارىنىڭ وزبەك تۇرعىندارىنىڭ كوپشىلىگى سول قازاقتاردىڭ ۇرپاقتارى، كوپشىلىگى ءالى كۇنگە ءوز شىققان رۋلارىن بىلەدى. قازاق حالقىنىڭ «وزبەك ءوز اعام، سارت ساداعام» دەگەن ءسوزى وسىدان شىقسا كەرەك!

1897 ج. حالىق ساناعىندا، ولاردىڭ سانى  968 655 جان  دەپ كورسەتىلگەن. كسرو-دا 1924 جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعىندا سارت حالقى تەگىس «وزبەك» دەپ جازىلىپ، «سارت» ءسوزى ەتنونيم رەتىندە قولدانىستان شىعىپ قالدى. وسى جەردە ايتا كەتكەن ءلازىم، تۇرمىس-سالت جاعىنان وزبەكتەن كورى قازاق حالقىنا جاقىنداۋ - 1920 ج. حالىق ساناعىندا سانى 40 000 -دەپ كورسەتىلگەن فەرعانا قىپشاقتارى دا 1924 ج. ساناقتا  «وزبەك» حالقىنىڭ قۇرامىنا «ءسىڭىپ» كەتتى. جالپى بۇل تاقىرىپ  الى تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى - ءو.ش..

1896 ج. 2-جەلتوقساندا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىندا "قونىستاندىرۋ باسقارماسى" قۇرىلدى. باسقارمانىڭ قىزمەتى - قازاق جەرىن زەرتتەپ، ونىڭ كولەمى مەن اۋدانىن، تۇرعىلىقتى حالقىنىڭ ورنالاسۋ ءتارتىبى مەن قۇرامىن، قۇنارلىعى مەن شۇرايلىلىعىن، ەگىنشىلىك پەن مال شارۋاشىلىعىنىڭ قايسىسىنا قولايلى، قىسقاسى، وسى ساۋالدارعا جان-جاقتى جاۋاپ الاتىنداي ەگجەي-تەگجەيىن تۇگەل قاراستىردى. ال، ءاندىجان كوتەرىلىسىنەن (1898 ج.)  كەيىن پاتشا ۇكىمەتى  «ورىس ادامىنىڭ قانى» توگىلگەن جەر مەملەكەتكە سۇراۋسىز الىنادى دەپ جاريالادى.

كاپيتاليستىك قاتىناستاردىڭ  دامۋى  XIX-ع. سوڭىندا دۇنيەجۇزىلىك نارىقتا ماقتا تالشىعىنا دەگەن سۇرانىستى ارتتىردى. وسىعان بايلانىستى پاتشا شەنەۋنىگى ا.ۆ.كريۆوشەين: «رەسەيدە ماقتا وسەتىن جەر وتە از...ال ماقتانىڭ قۇنى وتە جوعارى. سوندىقتان تۇركستاندا استىق ءوسىرۋ ەكونوميكالىق تۇرعىدا ۇلكەن قاتەلىك بولار ەدى. بۇل ولكە قىمبات تا بولسا  ىشكى رەسەيدە وندىرىلگەن استىقتى تۇتىنىپ، بارلىق ەگىستىك جەرگە ماقتا ەگىلۋى ءتيىس» دەيدى. بىراق، قانشا قاجىرلى بولسا دا كەلىمسەكتەر، ماشاقاتى كوپ  ماقتا وسىرۋدەن باس تارتتى.  ماقتا وندىرۋشىلەرگە ارنالعان نەسيەلەردى وكىمەت، امالسىز سارتتار مەن تاجىكتەرگە بەرە باستادى. ول ۋاقىتتا قازاقتىڭ ماقتا ەكپەيتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

رەسەيدە 1900ج.  ورىن العان ەكونوميكالىق داعدارىس، كورەي تۇبەگىندەگى پورت-ارتۋردا (28.01.1904 ج.) قۇيتاقانداي ارالداردى مەكەندەيتىن جاپونداردان «وڭباي تاياق جەگەن» رەسەي حالقىنىڭ ءوز بيلەۋشىلەرىنە دەگەن «قارا قازانداي وكپەسى»، 1905-1906 جىلدارداعى اشتىق  رەسەي ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى پ.ا. ءستولىپيندى اگرارلىق رەفورما اياسىندا، «جاڭا يگەرىلگەن جەرلەرگە» ورىس-ۋكراين شارۋالارىن قونىستاندىرۋ باعىتىندا كوپتەگەن شارالاردى جەدەلدەتە ىسكە اسىرۋعا يتەرمەلەدى.

پ.ا. ءستولىپيننىڭ ايتۋى بويىنشا رەسەي وكىمەتى «بەيشارالار مەن ماسكۇنەمدىككە سالىنعاندارعا ەمەس، الدىلەرگە ارقا سۇيەۋى قاجەت» بولدى. «مىقتى جەكە مەنشىك يەسىن» جاساۋ باعىتى نەگىزىنەن دەرەۆنيا ورتاشالارىنىڭ قاتارىن كوبەيتىپ، ۇساق جەكە مەنشىك يەلەرىن جەرمەن قامتاماسىز ەتۋ ساياساتى ارقىلى ىسكە اسىرىلدى.

ال، شارۋالارعا ءبولىپ بەرە قوياتىنداي ىشكى رەسەيدە بوس جەر جوق. پاتشا وكىمەتى رەسەيدىڭ وتار ايماقتارىندا كەلىمسەكتەر ءۇشىن «بۇراتانالاردىڭ» قاۋىمدىق جەرلەرىن اشىق تارتىپ الا باستادى. كەلىمسەكتەرگە ءۇي سالۋ مەن شارۋاشىلىق قۇرالدارىن الۋ ءۇشىن  كورسەتىلەتىن قارجىلاي كومەك كولەمىن ۇلعايتتى. ال، كەدەرگى كەلتىرۋگە ارەكەت جاساعان «بۇراتانالاردىڭ» قۇنى سۇراۋسىز، ياعني، كەز-كەلگەن كەلىمسەك ولاردى اتىپ تاستاي سالۋعا قۇقىلى بولدى.

وسىلايشا، 1906 ج. 9 قاراشاداعى پاتشا جارلىعى بويىنشا جۇرگىزىلگەن اگرارلىق رەفورما قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا تاعى ءبىر «سوققى» بەرىپ، ولاردىڭ كوپشىلىگىن تاعى دا تاۋ-تاسقا، ءشول-شولەيتكە ىعىستىردى.

سىرداريا قونىس اۋدارۋ اۋدانى باسقارماسىنا «ۇزىن» (قازىرگى وقو، تولەبي اۋد.، «ۇزىنارىق اۋىلى-ءو.ش.) ارىعىنىڭ بويىنداعى 1000 دەسياتيناعا جۋىق سۋارمالى جەرىنىڭ مەملەكەت قورىنا زاڭسىز الىنعانى تۋرالى شىمكەنت ۋەزى سايرامسۋ بولىستىعىنىڭ شاڭىراق يەسى (تۇپنۇسقادا -يۋرتوۆلادەلەتس) جانىبەك جانازاروۆتىڭ 6 شاڭىراق اتىنان جازعان شاعىمىنا باسقارما مەڭگەرۋشىسى ساحاروۆ دەگەننىڭ 1912 ج. 16 اقپاندا قايتارعان جاۋابى تومەندەگىدەي بولعان: «شاعىم يەسىنىڭ شاعىمدانۋىنا ەش نەگىز جوق. ۋاقىتشا كوميسسيانىڭ 1911 ج. 27 قاراشاسىنداعى شەشىمىمەن قاراتاس بولىستىعىنىڭ №61 قاۋىمى مەن سايرامسۋ بولىستىعىنىڭ №63 قاۋىمى VI-اۋىلىنىڭ جەرلەرى ەسەبىنەن قۇرىلعان «ۋسپەنوۆسكوە» (قازىرگى تولەبي اۋدانى قوعالى اۋىلى-ءو.ش.) ۋچاستوگىنە بەرىلگەن جەر - بىرىنشىدەن، 1000 دەسياتينا ەمەس، بار بولعانى - 617,04 دەسياتينا، ەكىنشىدەن، جانازاروۆقا «مىڭبايىر» جوتاسىنىڭ وڭتۇستىك قيا-بەتكەيىندەگى (تۇپنۇسقادا - سكلون) بەلگىلەنگەن نورمادان الدەقايدا ارتىق - سۋارىلماسا دا ءشوبى قالىڭ شىعاتىن قۇنارلى - 4996,98 دەسياتينا جەرى قالدىرىلدى . ونىڭ ۇستىنە، شاعىم يەسىنە وزگە 6 شاڭىراق يەلەرءىنىڭ بەرگەن سەنىم قاعازى دا جوق» (وزبەكستان مەم.مۇراعاتى.№ي-16, تىزبە-№1, ءىس-№365, 24-ءى بەت.).

1906 ج. ولكەنىڭ بايلىعىن رەسەيگە تاسۋ ءۇشىن ەكى باعىتتان باستاپ، قۇرىلىسى  جوعارى قارقىنمەن جۇرگىزىلگەن  ورىنبور-تاشكەنت تەمىر جولىنىڭ پايدالانۋعا بەرىلۋى  كەلىمسەكتەردىڭ سانىن ارتتىرا ءتۇستى.

حالىقتان الىناتىن الىم-سالىق مولشەرى دە تىم اۋىر ەدى. ءار شاڭىراقتان 3 سوم كولەمىندە الىناتىن «شاڭىراق سالىعىنان» باسقا،  بولىس باسقارمالارىن، حاتشىلار مەن شابارمانداردى ۇستاۋعا، جول-كوپىرلەردى جوندەۋگە، ەگىستىك كولەمىنە بايلانىستى «تاناپ» سالىعى، تۇسكەن ءونىم كولەمىنەن «حارادجى»، ساۋدا جاساعانى ءۇشىن «زەكەت» دەگەن سەكىلدى الىم-سالىقتار بولدى. ونىڭ ۇستىنە، مولشەرىن  بولىس باسقارمالارى بەلگىلەيتىن «قارا شىعىن» دەپ اتالاتىن قوعامدىق قاجەتتىلىك پەن قايىرىمدىلىق شارالارى ءۇشىن الىناتىن الىمداردى قوسىڭىز.

XIX-ع. سوڭى مەن XX ع. باسىندا تۇركستان ولكەسىندە شىعىپ تۇرعان باسىلىمدارداعى ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ  ماقالالارىنان رەسەيدىڭ قازاق جەرىنە ماڭگىلىككە ورنىعۋدى كوزدەگەنىن جانە جەرگىلىكتى وتارشىل ۇكىمەتتىڭ كەلىمسەكتەرگە قانداي كوڭىل بولگەنىن بايقاۋعا بولادى. ... ەرىكسىز «اپىراي، شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىزعا جاعداي جاساماق تۇگىلى، سانىن تۇگەندەي الماي جۇرگەن ءبىزدىڭ «كوشى-قونعا» دا وسىلاي سىن ايتاتىن جان بولار ما ەكەن» دەگەن ويعا كەلەسىڭ!

تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى قىزمەتىندە 1-اق جىل ىستەپ قىزمەتىمەن قوش ايتىسقان پ.ي.ميششەنكونىڭ ورنىنا كەلگەن ا.ۆ.سامسونوۆتىڭ (1909-1913 ج.ج،) تاپسىرماسىمەن قونىستاندىرۋ جۇمىستارىنىڭ بارىسىن تەكسەرۋ ءۇشىن ولكەنى ارالاپ شىققان گەنەرال-لەيتەنانت رومانوۆسكيدىڭ ەسەبى.

تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنا

1909 ج. 3 شىلدە

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ 21 مەن 28 جۇلدىزدارى اراسىندا ەسكى پوچتا جولى ارقىلى تاشكەنتتەن شىمكەنتكە، سوسىن الەكساندروۆ جوتاسىنىڭ ەتەگىنە جاڭادان ورنالاسىپ جاتقان پوسەلكەلەردى ارالاپ شىعىپ، كورگەندەرىم:

شىمكەنت قالاسىندا:

ا) پوچتا-تەلەگراف كەڭسەسى. دابىلداتقىش (سيگناليزاتسيا. اۋد.ءو.ش.) پەن كۇزەت ويداعىداي، تەرەزەلەردەگى تور - تەمىردەن.

ب) قازىناشىلىقتاعى (كازناچەيستۆو) قاراجات سوماسى تەكسەرىلدى. دابىلداتقىش پەن كۇزەت قاناعاتتانارلىق، تەرەزەلەردەگى تور - تەمىردەن. دابىل قاققانىمىزدا، باسقالارى تاپسىرمادا بولعاندىقتان، ايداۋىل توپتىڭ (كونۆوينايا كوماندا) تومەنگى شەندەگى 2-اق ساربازى كەلدى.

بۇرىن اتقىشتار روتاسىنا ساربازدار شاقىرىلاتىن، بىراق اسكەري باسشىلىقتىڭ پارمەنىمەن، ول توقتاتىلعان. جاز ايلارىندا ايداۋىل توپ ىلعي تاپسىرمادا بولاتىندىقتان، اتقىشتار روتاسىنا سارباز شاقىرۋدى جاڭعىرتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.

ۆ) قالالىق ەمحانا - 5 ورىنعا لايىقتالعان (1 سىرقات جاتىر), كۇندىز 12 ادام ەم قابىلداي الادى. ەمحانا قاراۋسىز، جوندەلۋى وتە ناشار، اسىرەسە فەلدشەردىڭ بولمەسى قاتتى توزعان، اۋلا قوقىسقا تولى، ەشكىم جينامايتىنى كورىنىپ تۇر. جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، تازالىق ساقتاۋعا بۇيرىق بەردىم.

د) ايەلدەر ۋچيليششەسى. تازالىق پەن ءتارتىپ وتە جاقسى. تاشكەنتتە وتەتىن اۋىل شارۋاشىلىعى كورمەسى ءۇشىن وقۋشى قىزداردىڭ قولىنان شىققان قولونەر جۇمىستارى وتە جوعارى دەڭگەيدە جاسالعان.

ە) شىركەۋ ساياباعى مەن پيتومنيك وتە اۋقىمدى جانە اسا زور قامقورلىقپەن كۇتىلەدى.

ج) شيكى كىرپىشتەن سوعىلعان ۋەزدىك باسقارمانىڭ عيماراتىنىڭ كۇتىمى جامان ەمەس. ءىس جۇرگىزۋ مەن قارجى كىتاپتارى تەكسەرىلدى. ورىندالۋى كەشىكتىرىلەدى، قاجەتتى بەلگىلەر تۇسىرىلمەگەن.

جەكەلەگەن ۇستەلدەر بويىنشا ەسكەرتپەلەر:

1).حاتشىنىڭ ۇستەلى (شنەيدەرمان). قىرعىز كاپيتالىنان 1892 ج. الىنعان 7908 سوم ءالى كۇنگە قايتارىلماعان. سەبەبىن انىقتاۋ تاپسىرىلدى.

2). پارمەن بەرۋ ۇستەلى. (حات جۇرگىزۋشى گورباتوۆ) توتەنشە سەزد تۋرالى قاعازداردا ۇقىپتىلىق جەتىسپەيدى، قاجەتتى بەلگىلەر مەن ءتىلماشتىڭ رەەستردەن العان قاعازدارىنا قول قويىلماعاندىقتان، انىقتاما الۋ مۇمكىن بولمادى.17 ءساۋىر مەن 17 مامىر ارالىعىندا وتكەن توتەنشە سەزد-ۋەزد باستىعى، ونىڭ كومەكشىسى مەن پريستاۆتار قاتىسقاندىقتان وتە ءساتتى ءوتتى دەۋگە بولادى (وندا 1304 قىلمىستىق، 619 ازاماتتىق ءىس قارالدى). ...

شىمكەنتتە تازالىق وتە جاقسى ساقتالادى، بارلىق جەر سۋارىلادى، كوشەلەر «ليۋكس» شامشىراعىمەن جارىقتاندىرىلعان. بازاردا ءتارتىپ بار (پالەن جىل بويى قالامىزدا ءتارتىپ پەن تازالىق ورناتا الماي جۇرگەن قالالىق اكىمشىلىك، پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ تاجىريبەسىن ۇيرەنسە بولار ەكەن.ءو.ش.). اسىرەسە، ۋەزدىك باسقارما مەن نيكولاەۆ كوشەسى ارالىعىنداعى شاعىن ۇستەلدەر مەن ورىندىقتار ورناتىلعان گۇلزار كوڭىلگە ۇنامدى اسەر قالدىرادى. بۇل جەر شىمكەنت جۇرتشىلىعىنىڭ كەشكە قاراي جينالاتىن سۇيىكتى ورىنىنا اينالعان.

ويىلعان، ءارى شاڭداقتى ەسكى شىمكەنت جولىنىڭ بويىمەن جەتىسۋ مەن اۋليەاتا ۋەزدەرىنەن شىققان وبوزدار (اربا كەرۋەندەرى) توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتىر. جول-جونەكەي كەلەسى پوسەلكەلەر تەكسەرىلدى.

تاشكەنت ۋەزدى بويىنشا:

ا) چەرنياەۆو (ورىستار) 65 شاڭىراق (قازىرگى «جىبەك جولى» اۋىلى-ءو.ش.). وتە باقۋات تۇرادى. مەكتەپ پەن عيبادات ءۇيى ءبىر قوعامدىق عيماراتتا ورنالاسقان. شارۋالار ەسكى پوچتا ستانساسىن عيبادات ءۇيى ءۇشىن بەرۋدى سۇراندى.

شىعىندار كىتابى ويداعىداي جۇرگىزىلمەگەندىكتەن، ونى رەتكە كەلتىرۋ ەسكەرتىلدى.

ب) كونستانتينوۆسكوە (نەمىستەر) 24 شاڭىراق (قازىرگى دەربىسەك). وتە باقۋات تۇرادى. مەكتەپ ءۇيىنىڭ جاعدايى وتە جوعارى. عيبادات ءۇيى دە سونداي. ءىس جۇرگىزۋ مەن قارجى كىتاپتارى وتە جاقسى جۇرگىزىلگەن.

ۆ) اقجار (نەمىستەر) 100 شاڭىراق. جەر وڭدەۋ مينيسترلىگىنەن جالعا الىنعان جەرگە ەندى عانا ورنالاسىپ جاتىر. قاراجاتتارى بار سياقتى.

گ) جەرى (دجەري؟) (مولوكاندار) (جەري -قازىرگى قازىعۇرت اۋىلى بولۋى مۇمكىن، مولوكاندار -حريستيان-پروتەستانتتىق ءدىني اعىم وكىلدەرى- ءو.ش.) 80 شاڭىراق. ەندى عانا ورنالاسىپ جاتىر، بىراق شارۋالارى مىعىم. كەلەس وزەنىنەن ءوز قارجىلارىنا 6 شاقىرىم ارىق تارتۋعا رۇقسات سۇرادى. ماسەلە جازباشا ءوتىنىش بەرىلگەننەن كەيىن قارالاتىن بولادى.

شىمكەنت ۋەزدى بويىنشا:

د) فوگەلەۆو (ورىستار)(قازىرگى رابات اۋىلى- ءو.ش.)) 14 شاڭىراق. جەرلەرى وتە كوپ، شاڭىراق باسىنا ءۇي ىرگەلىك تەلىمى 33/4 دەسياتينادان بولسا، 380 دەسياتينا سۋارمالى جەر مەن 150 دەسياتينا جايىلىم جەرى بار. باقۋات تۇرادى، ونىڭ ۇستىنە ءوتىپ جاتقان وبوزداردان پايدا تابادى.

شىمكەنتتەن جاڭا ورنالاسىپ جاتقان ورىس پوسەلكەلەرىنە بەت الدىم جانە جول بويىنداعى ەسكى پوسەلكەلەردى دە كورە كەتتىم. جول قاناعاتتانارلىق دەۋگە بولادى دەگەنمەن، تاۋدا جاڭبىر جاۋعاندا وزەندەردەن ءوتۋ قيىندىق تۋدىرادى.

ا) دوبرا-شالدى (داڭعىرا شالعان - تولەبي اۋدانى قاراتوبە جانە توڭكەرىس اۋىلدارىنىڭ ماڭىندا سونداي ەلدى مەكەن بولعان- ءو.ش.) (ورىستار) 11 شاڭىراق. ازىرشە تەك ۇيلەرىن عانا تۇرعىزعان، وتە كەدەي تۇرادى.

ب) مايبۇلاق (ورىستار) 68 شاڭىراق. تاۋ جاعالاي 4 شاقىرىمعا جۋىق جىڭىشكەلەي سوزىلىپ جاتىر. ەندى ورنالاسىپ جاتىر، اراسىندا تەمىر شاتىرلى ۇيلەر دە كەزدەسەدى.

ۆ) پەتروپاۆلوۆسكوە (قازىرگى تاسارىق اۋىلى- ءو.ش.)), (ورىستار) 48 شاڭىراق سارتتاردان جالعا الىنعان جەرلەردە تۇرادى. باقۋات. عيبادات ءۇيى ۇلكەن جانە جاقسى جابدىقتالعان. تەمىر شاتىرلى، تاستان قالانعان تاماشا مينيسترلىك مەكتەبى بار.

گ) سۋپلاتوۆو (قازىرگى قاسقاسۋ اۋىلى- ءو.ش.)) ورىستار 53 شاڭىراق، تاۋ باۋرايىندا ورنالاسقان، ءوز كۇشتەرىمەن عيبادات ءۇيىن سالىپ جاتىر، ءارى ونى مەكتەپ ورنىنا پايدالانباق. قازىنا ەسەبىنەن مەكتەپ سالىپ بەرۋدى ءوتىندى. ازىرشە، تەك تۇرعىن ۇيلەر عانا سالىنعان.

د) قارىمباي 7 شاڭىراق. تۇرعىندار وتە كەدەي تۇرادى، ۇيلەرىن ازەر سالىپ بىتىرگەن. جەرلەرى وتە از بولعاندىقتان جەر تەلىمىن كەسىپ بەرۋدى سۇرايدى.

ە) دوروفەەۆكا («ءبىرىنشى مامىر» اۋىلى- ءو.ش.)153 شاڭىراق ورىستار. وتە باي، ەسكى سەلو. تەمىر شاتىرلى ۇيلەر وتە كوپ. ءدىني اندەر ورىندايتىن انشىلەرى بار شىركەۋى- جاقسى جابدىقتالعان. قول ەڭبەگىن قوسا ۇيرەتەتىن مينيسترلىك مەكتەبى عيماراتىندا جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. قوعامدىق بازار جىلىنا 200 سومعا جالعا بەرىلگەن.

ج) لياتەر (لەنگىر بولۋى مۇمكىن-ءو.ش.) 23 شاڭىراق. وتە جارلى تۇرادى. كوكتەمدە ارىق اقساقالى سۋ بەرمەگەندىكتەن، استىقتىڭ ءونىمى تومەن بولعانىن ايتىپ شاعىمداندى. تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، قورىتىندىسىن بايانداۋ تۋرالى ۋەزد باستىعىنا ەسكەرتىلدى.

ز) توعىس 21 شاڭىراق (ورىستار). ازىرشە، تەك تۇرعىن ۇيلەرىن تۇرعىزعان. ەگىستىكتى سۋارۋ ءۇشىن سۋدى قايدان تارتۋعا بولاتىنىن سۇرادى، ەگەر جۇمىس باستالا قالسا وزدەرى قازاتىنىن ايتتى. ۋەزد باستىعىنا ارىق اقساقالىن جىبەرىپ، قورىتىندىسىن بايانداۋ تۋرالى بۇيرىق بەرىلدى.

جولاي ۇلكەن سارت قىستاعى سايرامدى (بۇرىنعى قالا) كورە كەتتىم. قالاشىقتا ءتارتىپ بايقالادى، بازارى تاپ-تازا. بولىستىق باسقارماسى 2-قاباتتى شاعىن عيماراتتا ورنالاسقان، مۇندا دا تازالىق پەن ءتارتىپ ءىزى كورىنىپ تۇر. ماماندار جەتىسپەۋىنەن بولسا كەرەك، پوسەلكەلەرگە جەر بولىنگەنىنە 3 جىل وتسە دە، شارۋالار ءالى تولىق جايلاسىپ بىتپەگەن، كوشى-قون باسقارماسى جەر مەجەلەۋدى دە ءالى اياقتاماعان. كوشى-قون باسقارماسى ماماندارىنىڭ سالعىرتتىعىنان كەي جەرلەردە شەكارا بىرنەشە رەت وزگەرتىلگەن (مىسالى ايبۇلاق). وسىنىڭ سالدارىنان قىرعىزدارمەن ارادا ءجيى جانجال تۋىپ وتىرادى. بۇل جەرلەردەگى ورىس شارۋالارىنىڭ كەدەي تۇرۋ سەبەپتەرى: كوشى-قون باسقارماسىنان ۋادە ەتىلگەن جاردەماقىنى الا المايدى، سەبەبى ءالى ءبىر جەرگە بەكىتىلمەگەن، ال جەرگە بەكىتۋ كوشى-قون باسقارماسىنىڭ تىكەلەي مىندەتى. وسىنداي سەبەپتەردەن، قازىنالىق پالاتا «سالىق بىرلىگى» رەتىندە ولارعا سالىق سالا المايدى، بۇل ءوز كەزەگىندە مەملەكەت قازىناسىن شىعىنعا باتىرۋدا.

ەگەر جەرگە ورنالاستىرۋ مىندەتى كوشى-قون باسقارماسىنان (جەر ولشەۋشىلەرمەن قوسا) ۋەزدىك باسقارماعا بەرىلسە، جاعدايدى 1 ايدىڭ ىشىندە تۇزەۋگە بولادى.

ءوز باسىم، كوشى-قون باسقارماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسىن تابا الماعاندىقتان، ودان ەشقانداي انىقتاما الا المادىم.

جوعارىدا ايتىلعان بۇراتانا جانە ورىس بولىستىقتارىنان باسقا، كەلەسى بولىستىقتار: اقسۋ، قارامۇرت، گەورگيەۆ، بادام بولىستىقتارى تەكسەرىلدى.

گەنەرال-لەيتەنانت رومانوۆسكي. (ىقشامداپ اۋدارعان -ءو.ش.).

(وقو مۇراعاتى.1129 قور.1 تىزبە.47 ءىس.). (قاسىندا كوشىرى مەن 2-3 اتقوسشىسى عانا بار جالعىز تەكسەرۋشى-شەنەۋنىكتىڭ تىندىرعان ءىسى، ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى توبىمەن جۇرەتىن ءبىزدىڭ «تەكسەرۋشىلەرگە» ۇلگى بولسا يگى دەگەن ۇمىتپەن تاپتىشتەپ بەرىپ وتىرمىز).

1908 ج. تۇركستاندا جالپىيمپەريالىق اكىمشىلىك جۇيەسىن ەنگىزۋ ماسەلەسى قويىلدى. تەلەگرافپەن جاراقتالعان پوليتسيا باسقارمالارى قالالاردا عانا ەمەس، ءتىپتى ءىرى  زاۋىت- فابريكالاردا دا قۇرىلا باستادى. وسىمەن ءبىر مەزگىلدە يمپەريالىق قۇقىقتىڭ قولدانىلۋ اياسى كەڭىپ، وڭىرلىك زاڭناما قالىپتاسا باستادى.گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ قۇزىرەتىن بىرتىندەپ ازاماتتىق باسقارۋعا بەرۋ قاراستىرىلدى.

1911 ج. ولكەنى باسقارۋ ءىسىن رەفورمالاۋعا كىرىسكەن وتارشىلار  «اداي كوتەرىلىسى» (1870 ج.), تاشكەنت ۋەزدى (1872 ج. قاراسۋ وزەنى), ءاندىجان، مارعۇلان ۋەزدەرى (1885 ج.) ديقاندارىنىڭ  باس كوتەرۋلەرى،   تاشكەنت بۇقاراسىنىڭ «تىرىسقاق كوتەرىلىسى» (1892 ج.), قوقان، نامانگان ۋەزدەرى (1893 ج.) مەن  اندىجانداعى «عازاۋات» (1898 ج.) سوعىستارى مەن كوتەرىلىستەردىڭ تاجىريبەسىن تەرەڭ زەرتتەپ، ولكەنى اسكەري مينيسترلىكتىن قۇزىرىنان شىعارۋ ءالى ەرتەرەك دەپ شەشىلدى. وسى تۇستا ايتا كەتكەن ءلازىم: جوعارىداعى قوزعالىستار مەن كوتەرىلىستەردى ايتپاعاندا، 1887-1899 جىلدار ارالىعىندا تۇركستان ولكەسىندە جەرگىلىكتى ورىس اكىمشىلىگىنە قارسى باعىتتالعان 38 اشىق قارسىلىق ورىن العان. ونان وزگە تەك، 1887-1898 جىلدار ارالىعىندا عانا پاتشا شەنەۋنىكتەرى مەن كەلىمسەكتەرگە قارسى 668 قاراقشىلىق شابۋىل جاسالعان. ورىس وتارشىلدارى مەن جەرگىلىكتى اكىمشىلىككە  قارسى قوزعالىستار شىمكەنت ۋەزiندە  دە كوپتەپ ورىن العان. مىسالى،  تۇركستان ماڭىندا 1903 ج. شارۋالار مەن جەرگىلىكتى اكىمشىلىك اراسىنداعى جانجالدىڭ  ارتى قانتوگىسكە جەتكەن. شىمكەنتتىك جازۋشى م.ابداكىم جازىپ جۇرگەندەي بادام بولىستىعىندا 1905 ج. قوقاي بي باستاعان ، ارىس بولىستىعىندا 1907 ج. مامىر باستاعان ، ماشات بولىستىعىندا  قالىبەك باستاعان كوتەرىلىستەر، بادام، ارىس، سوزاق بولىستىقتارىندا 1906 ج. بولعان قوزعالىستار بولىپ وتكەن.

تۇركستان ولكەسىن باسقارۋ ءىسىن رەفورمالاۋ ماسەلەسىنە  1913 ج. قايتا ورالعان مينيسترلەر كەڭەسى تۇركستان ولكەسىن باسقارۋ قۇرىلىمىن وزگەرتۋدىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارىن دايىنداپ، ونى II نيكولاي پاتشا ماقۇلداعانمەن، مەملەكەتتىك دۋما تاراپىنان كەدەرگىگە ۇشىراپ، جوبا تاعى اياقسىز قالدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك  سوعىس باستالعان سوڭ (1914 ج.) ول ماسەلەگە ورالۋعا يمپەريانىڭ مۇرشاسى بولمادى.

وتارشىلاردىڭ رۋحاني بەينەسى

تولاسسىز كەلىپ جاتقان قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ بەت-بەينەسى  پۋشكيننىڭ اباي تارجىمالاعان كەيىپكەرلەرىنەن مۇلدەم الىس ەدى. بۇلار نەگىزىنەن ءوز تۋعان جەرىندەگى اۋىر تۇرمىس تاۋقىمەتىنەن قاتتى جۇنجىگەن، ىشكىلىككە سالىنعان، كەي جاعدايدا ءتىپتى ازعىنداعان جاندار بولاتىن.

...1890 جىلدارى  ەگورەۆكا ( كوكسايەك) سەلوسىنداعى شىركەۋدىڭ قۇرىلىسى اياقتالىپ، ەندى تەك اۋىر شويىن قوڭىراۋدى ورناتۋ جۇمىسى عانا قالادى. بىراق، كوتەرۋ ءۇشىن بايلانعان ارقان قايتا - قايتا ءۇزىلىپ، قوڭىراۋ قۇلاي بەرەدى. بىرنەشە كۇن ەڭبەگى ەش بولعان سەلو تۇرعىندارى باستارى قاتىپ، دال بولادى..

شىركەۋ سۆياششەننيگى جۇمىستى توقتاتىپ، بىرنەشە كۇن جاردەم سۇراپ، ءوز قۇدايىنا قۇلشىلىق ەتەدى. قۇدايى «سىبىرلادى» ما، الدە باسقا جاعداي ما؟! ...ءبىر كۇنى اۋليە اكەي قۇلشىلىعىن دوعارىپ، سەلوداعى جۇمىسقا جارامدى ەر-ازامات اتاۋلىنى جيناپ، «ءوز كەلىنىمەن توسەكتەس بولعاندار ارامىزدان شىعىپ كەتپەسە، تاپ قازىر وسى وتىرعان جەرىمىزدە ءبارىمىز قۇدايدىڭ كارىنە ۇشىراپ، قىرىلامىز» دەيدى. ازداعان اۋىر ۇنسىزدىكتەن كەيىن، پوپ الگى ءسوزىن قاتتىراق داۋىسپەن قايتالايدى. سول كەزدە، توپتان باستارى سالبىراپ، اراسىندا جاسامىسى بار، قارتى بار بىرنەشە كىسى ءبولىنىپ شىعادى. ال، اتالعان كۇنادان ادا سەلولىقتار كوتەرگەن قوڭىراۋ ەش قيىندىقسىز ءوز ورنىن تابادى.

ارقان نەلىكتەن ءۇزىلدى؟ ازعىنداردىڭ كەيىنگى تاعدىرى قالاي بولعانى دا بىزگە بەيمالىم. ءبىر انىعى، پوپ ولارعا قۇنانبايدىڭ قودارعا جاساعان «تاسبورانىن» (م.اۋەزوۆ) جاۋدىرماعان! بىراق، وسى وقيعادان كەيىن كەلىمسەكتەر اراسىندا كەڭىنەن تاراعان، الگى ازعىندىق ادەت سايابىرسىپتى-مىس دەيدى جەرگىلىكتى كونەكوز قاريالار. شاماسى، اقىلدى پوپ، قازاق حالقىنىڭ وزدەرىن شەتتەرىنەن «بەكزات» سانايتىن ۇلتتاردىڭ وزدەرىنە ۇلگى تۇتۋعا تۇرارلىق ادەت-عۇرپى، سالت-داستۇرىمەن تانىسىپ، قورىتىندى شىعارسا كەرەك...

قاراپايىم كەلىمسەكتەردىڭ سىقپىتى وسى بولسا، تۇركستان ولكەسىنە جىبەرىلگەن  پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بارلىق دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەرىنىڭ ناداندىعى، وركوكىرەكتىگى، وزبىرلىعى مەن شەنقۇمارلىعى تۋرالى ورىستىن اتاقتى جازۋشىسى  م.ە.سالتىكوۆ - ششەدرين ءوزىنىڭ «تاشكەنتتىك مىرزالار» اتتى اتىشۋلى پامفلەتىندە كەرەمەت سۋرەتتەپ  بەردى.

XIX-عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە تۇركستان ولكەسىندە بولعان امەريكاندىق ساياحاتشى سكايلەر: «ورىس اكىمشىلىگىن وزدەرى جاۋلاپ العان حالىقتاردىڭ تۇرمىسى مەن مادەنيەتى مۇلدەم قىزىقتىرمايدى. مەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن بىلەتىن، باي مادەنيەتىمەن تانىس بىردە ءبىر ورىس شەنەۋنىگىن نەمەسە وفيتسەرىن كەزدەستىرمەدىم. ولار وزدەرىنىڭ ارتىقشىلىعىن تەك كۇشپەن دالەلدەپ، وزدەرىن تەك «جاۋلاپ الۋشى» رەتىندە ۇستايدى»-دەپ جازادى.

تۇركستان گەنەرال-گۋبەرناتورى كەڭەسىنىڭ  1911 ج. 3 اقپاندا وتكەن  وتىرىسىندا گەنەرال-گۋبەرناتور يۆان ۆاسيلەۆيچ سامسونوۆ : «...ورىس قونىس اۋدارۋشىلارى ءوز جاعدايلارىنا قاناعاتتانباعاندىقتان، ىشىمدىككە  اۋەس. ولار وزدەرىنىڭ وسى كەمشىلىكتەرىمەن ىشكىلىكتەن قالجىراعان ورىستاردى جەك كورەتىن ەڭبەكقور حالىق مەكەندەگەن ولكەنىڭ تولىققاندى قوجايىنى بولا المايدى»-دەدى. (جۋرنال سوۆەتا تۋركەستانسكوگو گەنەرال-گۋبەرناتورا № 1 زا 13.1.1911, تسگا ۋزبەكيستانا، ف. 717, وپ. 1, د. 48, ل. 86.).

«...ۋەزدىڭ ورىس تۇرعىندارى جىرتقىشتىق ءومىر كەشۋگە داعدىلانعان  ىشكى رەسەيدەن قونىس اۋدارعان توبىردان تۇرادى. سوعىسقا دەيىن ىشكىلىكتەن باس المادى، قىرعىزدارعا وشپەندىلىكپەن قاراپ، الداپ-اربادى، ەڭبەكتەرىن قانادى. جەرگىلىكتى حالىققا مادەنيەتتىڭ ورنىنا ءوز بويلارىنداعى ەڭ جاعىمسىز قاسيەتتەردى تاراتتى...». (اۋليەاتا ۋەزىندە ورىن العان بەيباستاقتىقتارعا  بايلانىستى ينجەنەر م.تىنىشباەۆتىڭ مالىمدەمەسىنە اۋليەاتا ۋەزىنىڭ باستىعى پولكوۆنيك كاستالسكيدىڭ 1916 ج. 10 قاراشادا بەرگەن تۇسىنىگىنەن. وقو وبلىستىق مۇراعاتى.).

وتارشىلاردىڭ ميسسيونەرلىك ارەكەتى

1871 ج.  ۆەرنىي قالاسىندا بۇكىل  تۇركستان ولكەسى ءۇشىن پراۆوسلاۆيا ءدىنىنىڭ  ەپارحياسى اشىلدى.

جالپى، پراۆوسلاۆيا ءدىنى كۇشتەپ نەمەسە اقشاعا قىزىقتىرىپ دىنگە تارتۋدى قۇپتامايدى. بىراق، تۇركستان ەپارحياسى  مەملەكەت  بولگەن  قاراجاتپەن ميسسيونەرلىك ارەكەتپەن اينالىسقانى بەلگىلى.

1881 ج. 19 ماۋسىمدا تۇركستان ەپارحياسىنىڭ باسشىسى الەكساندر تۇركستان گەنەرال-گۋبەرناتورى  گ. ا. كولپاكوۆسكيگە موناستىر ۇيىمداستىرۋ  تۋرالى حات جولدايدى. «...موناستىر - تەك وزگە دىندەگىلەردى پراۆوسلاۆيا دىنىنە تارتىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار بۇراتانالار اراسىندا  ورىس مادەنيەتىن ناسيحاتتايتىن ورتالىق بولار ەدى. ءموناستىردىڭ اشىلۋىنىڭ ءدىني ماڭىزى عانا ەمەس، مەملەكەتتىك ماڭىزى ۇلكەن» دەپ اياقتايدى ول ءوز  حاتىن.

وسىعان بايلانىستى تۇركستان ەپارحياسىن  حح-عاسىردىڭ باسىندا باسقارعان ەپيسكوپ ديميتري (اباشيدزە) ستاتيستيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن. جارتى عاسىرعا (1867-1917 ج.ج.)  جۋىق ۋاقىت ىشىندە بار بولعانى  8 قاراقىرعىز، 2 تۇركىمەن، 3 وزبەك (تۇپنۇسقادا سارت دەپ كورسەتىلگەن), 1 تاجىك  حريستيان ءدىنىن قابىلداعان. ەسەسىنە، وسى ۋاقىت ىشىندە 9 كەلىمسەك  مۇسىلمان دىنىنە ءوتىپ كەتكەن.

ميسسيونەرلەردىڭ ءىسى جەتىسۋدا ءونىمدى بولدى.  لەپسى-سارقاند ماڭىن مەكەندەيتىن قالماق اراسىنان 139 ادامدى حريستيان دىنىنە كىرگىزگەنى ءۇشىن ۆاسيلي پوكروۆسكي دەگەن پوپ يمپەراتوردان «3 دارەجەلى قاسيەتتى اننا» وردەنىن العان.

«بۇراتانالاردىڭ» ىشىندەگى دىنىنە ەڭ بەرىگى  قازاقتار بولىپ شىقتى. قازاقتاردى قالايدا دىنگە تارتۋ ماقساتىندا، 1910 ج. قازان قالاسىندا اراب ارپىمەن قازاق تىلىندە  بيبليا شىعارىلدى. بىراق بۇل دا كومەكتەسە قويمادى. جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا حريستيان ءدىنىن ۋاعىزداۋعا ارەكەت جاساعانى ءۇشىن شىمكەنت ماڭىنداعى ۆرەۆسك قىستاعىنىڭ  پوپى  ي.ي.لاۆرينەتستى قازاقتار بيبلياسىن تارتىپ الىپ، ءوزىن  ۇرىپ  ولتىرەدى.

قازاق اراسىنا حريستيان ءدىنىن تاراتۋ قيىن ەكەنىن تۇسىنگەن پاتشا وكىمەتى باسقا ارەكەتتەر جاساي باستايدى. قازاق دالاسىنا رەسەيدىڭ ارنايى مەكتەبىنەن وتكەن تاتار مولدالارى كوپتەپ جىبەرىلە باستايدى. ولار اسكەري مىندەتكەرلىك پەن سالىقتان بوساتىلادى.

1900 جىلى «اراۆيادا ىندەت شىقتى» دەگەن سىلتاۋمەن مەكەگە قاجىلىققا بارۋعا تيىم سالدى.

وسى ارادا، XIX-ع. سوڭىندا-اق، قازاق اراسىنا حريستيان ءدىنى مەن ءداستۇرىن  عانا ەمەس، بۇگىنگى كۇنى قوعامنىڭ «باس اۋرۋلارىنىڭ» بىرىنە اينالعان قىز بالالار

مەن ايەلدەردىڭ بەتىن بۇركەپ، ەرلەردەن وقشاۋلاۋ سياقتى اراب ءداستۇرىن تاراتۋ ارەكەتتەرى دە  ورىن العانىنا توقتالا كەتكەن ءلازىم. ن.ي.گرودەكوۆ «تاشكەنت ماڭىنداعى جاڭابازاردا بۇرىنعى بولىس، مولدا مۇسا مەن قىرعىز جۇماتاي ءوز ۇيلەرىندە «ايەلدەردى وقشاۋلاۋ» (زاتۆورنيچەستۆو جەنششين)  عۇرپىن ەنگىزۋگە تىرىستى. بىراق، «ايەلدەردى بۇركەۋ اتا-بابامىزدىڭ سالتىندا جوق» دەپ قىرعىزدار ولاردىڭ ۇستىنە باسىپ كىرە بەردى. مولدا مۇسا قىزىنىڭ ۇزاتۋ تويىندا دا  «سارتتار ولەڭ ايتپايدى» دەپ ءان سالۋعا كەدەرگى جاساۋعا ارەكەت جاسادى، بىراق قىرعىزدار وعان كونبەدى» دەپ جازادى (ن.ي.گرودەكوۆ  «كيرگيزى ي كاراكيرگيزى سىر - دارينسكوي وبلاستي. توم پەرۆىي. يۋريديچەسكي بىت، تاشكەنت تيپو-ليتوگرافيا س.ي.لەحتينا -1889.)

ورىس زەرتتەۋشىلەرى مەن شەنەۋنىكتەرىنىڭ قازاق حالقى تۋرالى پىكىرلەرى

جالپى، تۇركستان ولكەسىن زەرتتەگەن ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ XIX-عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىنە دەيىن جازىلعان ەڭبەكتەرىن زەردەلەسەك، قازاق حالقى تۋرالى  وڭ پىكىر باسىم. مىسالى، 1858 ج. سىرداريا بويىندا قوقان اسكەرلەرىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، جاڭاقورعان مەن تۇركستان بەكىنىستەرىندە 1 اي تۇتقىندا بولعان ورىس عالىمى ن.ا. سەۆەرتسوۆ «قوقاندىق قىرعىزداردىڭ وزگە قوقاندىقتارمەن سالىستىرعاندا ادامگەرشىلىك دەڭگەيى الدەقايدا جوعارى»  ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن («مەسياتس پلەنا ۋ كوكانتسەۆ» رۋسسكوە سلوۆو. № 11,1859 گ.).

تۇركستان ولكەسىنىڭ قازاق، قىرعىز، تۇركىمەن سەكىلدى  كوشپەلى حالىقتارىنىڭ قوعامدىق قۇرىلىمى تۋرالى «اسكەري-ستاتيستيكالىق جيناقتا» (1868 ج. جارىق كورگەن) تۇركىمەندەردىڭ قوعامدىق قاتىناستارىن سيپاتتاي كەلىپ، بىلاي دەيدى: «...قوعامدىق قاتىناستاردا  قاراقىرعىزدار  (تۇرىكمەندەردەن)  بىرنەشە ساتى جوعارى تۇر، ولاردىڭ سولتۇستىك كورشىلەرى قازاقتار - ودان دا جوعارى تۇر» («...نا نەسكولكو ۆىسوكوي ستۋپەني وبششەستۆەننوگو رازۆيتيا ستويالي ديكوكامەننىە كيرگيزى، ا ەششە ۆىشە - يح سەۆەرنىيا سوسەديا، كيرگيزى...»).

«تۇركستان ولكەسى» اتتى ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىمدا ۆ. ي. ماسالسكي «قىرعىزدار (قازاقتار - ءو.ش.) اقىل-ويى  جاقسى دامىعان، وتە قابىلەتتى، وقۋ-ۇيرەنۋ ولارعا قيىندىق تۋدىرمايدى...قىرعىزدار كوپشىل، كوڭىلدى، تاپقىر، ايلاكەرلىك مەن قۋلىقتان دا كەندە ەمەس، بىراق سالىستىرمالى تۇردە ادال. قىرعىزداردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە قاسيەتى پوەزياعا دەگەن ماحابباتى، شەشەندىگى مەن ويىنىڭ ايقىندىعى» دەپ كورسەتەدى. تاياقتىڭ ەكى ۇشى بولاتىنى سەكىلدى، ۇيرەنۋگە قابىلەتتىلىكتىڭ دە كەلەڭسىز جاعى بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

XIX عاسىر مەن  XX-عاسىردىڭ باسىندا شىمكەنت شاھارىندا بولعان  بولعان ساياحاتشىلار: «جىل سايىن ناۋرىز ايىنىڭ 1 مەن 15-ءى ارالىعىندا  قوشقار اتا وزەنىنىڭ بويىندا، قازاقتىڭ كيىز ۇيلەرى تىگىلىپ، قوي تۇلىگىنىڭ كيەسى - قوشقار اتا اۋليەگە  باعىشتالعان  «قوشقار اتا سەيىلى» اتتى ۇلتتىق مەيرام تويلانادى. وعان قازاقتارمەن قوسا وزبەكتەر دە بەلسەنە قاتىسادى» دەپ  حابارلايدى.

ال، ن. ا. سەۆەرتسوۆ: «تامبوۆتىقتىڭ (تامبوۆ - كەلىمسەكتىڭ تۋعان جەرى-ءو.ش.) بويىندا تىڭ جەردى جىرتىپ، ءبىراز جىل پايدالانعان سوڭ، ونى تاستاي سالىپ، باسقا جەردى جىرتاتىن سولتۇستىك امەريكالىق سكۆاتتەر (سولت.امەريكاعا قونىس اۋدارىپ، بوس جەرلەردى باسىپ العان ەۋروپالىقتار)  سياقتى جىرتقىشتىق كوزقاراس باسىم... ال، ءبىز نادان سانايتىن قىرعىزدار تابيعات سىيىن ۇنەمدى پايدالانادى، توقىمداي جەردەن مول ءونىم الۋعا تىرىسادى، وزدەرىنىڭ جايىلىمدارىن كۇتىپ ۇستاپ، ءتيىمدى پايدالانادى، دالا مەن تاۋ بوكتەرلەرىنە اعاش وتىرعىزادى. ارىس، شىرشىق وزەندەرى بويىنداعى توعايلار مەن  تيان-شان تاۋلارىنىڭ ورماندارىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا تىرىسادى. ءبىز كەلگەنگە دەيىن ورال تاۋىنىڭ وڭتۇستىگى مەن شىعىسىنداعى دالا ورماندارى مەن  ناۋرىزىم، امانقاراعاي جانە ت.ب. قاراعاي ورماندارىن ساقتاپ كەلگەن....سوندا، قالايشا ورىس مۇجىعىنان عانا ەمەس، شەتىنەن ونەرتاپقىش - مەحانيك سانالاتىن سولتۇستىك امەريكالىق سكۆاتتەردەن دە، ءالى كۇنگە جەراعاشپەن جەر جىرتىپ جۇرگەن قىرعىز ەگىنشىسى وركەنيەتتىلەۋ؟»- دەپ تاڭ قالادى.(ن. ا. سەۆەرتسوۆ. «پۋتەشەستۆيا پو تۋركەستانسكومۋ كرايۋ ي يسسلەدوۆانيە گورنوي سترانى تيان-شانيا، سوۆەرشەننىە پو پورۋچەنيۋ يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا دوكتوروم زوولوگي، چلەنوم يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو ي درۋگيح ۋچەنىح وبششەستۆ ن. سەۆەرتسوۆىم». - سپب.، 1873.).

«1890 جىلدىڭ سوڭىندا قارامۇرت بولىسىندا اقسۋ وزەنىنەن تارتىلعان ۇلكەن ارىقتىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى» دەپ حابارلايدى ا.دينگەلشتەدت.

ال، شىمكەنت ۋەزدى باستىعىنىڭ جوعارى باسشىلىققا تاپسىرعان راپورتىنان  3500 سوم قاراجات جۇمساپ، اقسۋ وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىنان تارتىلعان ارىقتى قازدىرعان قوقان بيلىگى تۇسىندا داتقا بولعان، قارامۇرت بولىستىعىنىڭ  1887-89 جىلدارداعى بولىسى قاسىمبەك قوجابەكوۆ ەكەنىن بىلەمىز. وياز باستىعى  ارىقتىڭ سۋىمەن قوسىمشا 1500 دەسياتينادان استام  جەردى سۋلاندىرۋعا بولاتىنىن قۋانا حابارلايدى. شىنىندا دا، ول ارىقتىڭ قىزىعىن XX-ع. باسىندا كەلىمسەكتەر ورناتقان سامسونوۆكا، پودگورنوە سەلولارىنىڭ تۇرعىندارى كوردى.

جالپى، شىمكەنت ۋەزىندە XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا 130  باس ارىق نەمەسە كانال جانە  255 جاناما ارىقتار بولعان. (تۇلكىباس، تولەبي اۋداندارىنداعى تاۋ بوكتەرلەرىندە  سول ارىقتاردىڭ  ىزدەرى مەن سىلەمدەرى ءالى كۇنگە سايراپ جاتىر).

قازاق حالقىنىڭ دىلىندەگى وزگەرىستەر

«سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى» دەيدى دانا حالقىمىز.  قازاق حالقى دا كەلىمسەكتەردىڭ ماسكۇنەمدىك، پاراقورلىق، جاعىمپازدىق ت.س.س. جاعىمسىز ادەت-عۇرىپتارىن بويلارىنا سىڭىرە باستادى. العاش ەلدى ارالاۋعا شىققان وتارشىل وكىمەتتىڭ شەنەۋنىكتەرىنە  «قوناقجايلىلىق»  تانىتامىز دەپ اراقپەن باي-باعلاندار اۋىزدانسا، بىرتە-بىرتە قاراپايىم قازاق تا  بازارشىلاپ كەنتكە تۇسە قالسا، باياعىداي بوزانى مىسە تۇتپاي، «اششىسۋدان» اۋىز تيمەي قايتپايتىن بولدى. بىرتە-بىرتە اتامىزدىڭ  اسىنداي بولىپ كەتتى.

«1868-70 جىلدارداعى بولىس-ستارشىن سايلاۋلارىندا ەل الدىندا ءوز اقىل-پاراساتىمەن، شەشەندىگىمەن بەدەل جيناعان ادامدار جەڭىسكە جەتتى» دەيدى رەسەيلىك تاريحشى گ. ا. اراندارەنكو (مەجدۋ تۋزەمتسامي ستەپنوگو ۋەزدا / دوسۋگي ۆ تۋركەستانە. سپب.،1889). «بىراق، قاعىلەز كوشپەندىلەر ورىس وركەنيەتىمەن ىلەسە كەلگەن ورىس ەتىگىن كيۋ، شاراپ ءىشۋ جانە  قۇمار ويناۋدى   عانا ەمەس، «شار تاستاۋ» ارقىلى داۋىس بەرۋ بارىسىنداعى سايلاۋ قۋلىقتارىن دا  تەز ۇيرەنىپ الدى» دەيدى اۆتور. 1890 جىلدارى بولىستىق ورىن ءۇشىن بەرىلەتىن پارا مولشەرى 9000 سومعا جەتتى. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىك:1892 ج. تۇركستان ولكەسىندە 1 پۇت ەتتىڭ باعاسى- ورتا ەسەپپەن 1,7- 2 سومدى قۇرادى. («وبزور سىردارينسكوي وبلاستي زا 1892 گ.». پريلوجەنيە ك  ۆسەپودداننەيشەمۋ وتچەتۋ ۆوەننوگو گۋبەرناتورا.تاشكەنت. تيپو-ليتوگرافيا س.ي. پەتۋحوۆا - 1894 گ.). ال، تۇركستان ولكەسىن تەكسەرۋ ءۇشىن  رەسەي سەناتى قۇرعان كوميسسيانى باسقارعان سەناتور گراف پالەننىڭ ەسەبى نەگىزىندە جاسالعان  اسكەري مينيسترلىكتىڭ 1906 ج. «تۇركستان ولكەسىنىڭ مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق-ەكونوميكالىق مۇقتاجدىقتارى تۋرالى جازبالارىندا»  كوشپەندىلەر اراسىنداعى بولىس، ستارشىن، بي  سايلاۋلارى تۋرالى بىلاي دەيدى: «...سايلاۋشىلاردى ساتىپ الۋ مەن ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىنا  40-50 مىڭ سومعا جەتەتىن وراسان كوپ اقشا جۇمسالاتىن بولدى. ...سايلاۋشىلاردى ساتىپ الۋ جۇيەسى كەڭ ەتەك الدى»، «بيلىككە وسىنداي جولمەن كەلگەن لاۋازىمدى قىزمەتكەر ەڭ الدىمەن ءوز شىعىنىن قايتارۋعا تىرىساتىنى -تابيعي جاعداي، سوندىقتان لاۋازىم يەسى تەگىن ساۋساعىن قيمىلداتپايدى، ال سىياقى ءۇشىن بارلىعىن شەشەدى»...

«بولدى دا پارتيا، ەل ءىشى ءبۇلىندى...»،  «قالىڭ ەلىم - قازاعىم...» -دەپ ۇلى ابايدىڭ كۇڭىرەنەتىنى وسى كەز.  قازاقتىڭ جاڭا اتقامىنەرلەرى پاراعا جۇمسالعان شىعىننىڭ بارلىعىن قارا حالىقتىڭ مويىنىنا سالدى.  ەلدە ارتى ادام ولىمىمەن اتالاتىن «بارىمتا، بارىمتاعا قارىمتا» دەگەندەي ۇرلىق-قارلىق، ونىڭ ارتى ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ويازعا شاعىمدانىپ، ەكى جاقتى جەم بولۋ كوبەيدى.

بۇرىن جانىنداعى اقىن-جىراۋ، سال-سەرىلەرىمەن ماقتاناتىن قازاقتىڭ باي-باعلاندارى، ەندى باۋكەسپە ۇرىلارىمەن باسەكەلەسەتىن جاعدايعا جەتتى. قازاقتىڭ سونعى حانى كەنەسارىنىڭ ەرجۇرەك ۇلى، بۇكىل قايراتتى عۇىرىن رەسەيلىك وتارشىلارمەن كۇرەسكە باعىشتاعان  سادىق سۇلتان ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىن قارابۇلاقتىڭ ماڭىنداعى «حانقورعان» دەگەن جەردە وتكىزگەنى بەلگىلى. وسى سادىقتىڭ  3 جىلقىسىن ماشات بولىسىنىڭ بۇرىنعى بولىسى مەن ستارشىنى ۇرى جۇمساپ، الدىرىپ سوتتى بولادى. ءىستى شىمكەنت ۋەزدىك سوتى 1894 ج. 18 ناۋرىزىندا قارايدى. بولىس پەن ستارشىننىڭ اش ەمەس ەكەنى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك؟! ەڭ سوراقىسى، قازاقتىڭ بي-بولىستارىنا «جاندارالدىڭ» (گەنەرال-گۋبەرناتور) قولىنان مەدال الۋ دۇنيەدەگى ەڭ ۇلكەن مارتەبەلى ىسكە اينالدى. (وكىنىشكە وراي، اتالارىنىڭ وتارشىلاردىڭ   قانعا مالىنعان قولىنان العان «سالپىنشاقتارىن»  ماقتان ەتەتىن اعايىندار ءالى كۇنگە ارامىزدا بارشىلىق).

ءسوز سوڭى.

تابيعاتتا كەز كەلگەن كۇش، قارسى كۇش تۋدىراتىنى امسەدەن ايان.

تاريحي قاجەتتىلىككە بايلانىستى قازاق حالقى دا  ءوز اراسىنان اباي رۋحىنان ءنار الىپ  ەلدى، جەردى، ۇلتتىق بەت-بەينەنى ساقتاپ قالۋعا ۇمتىلعان جارىق جۇلدىزدار شوعىرىن شىعاردى. ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، م.شوقاي، ت.رىسقۇلوۆتار باستاعان توپتاردىڭ ۇستانعان جولدارى ارقيلى بولسا دا، كوزدەگەندەرى قازاق مۇددەسى ەدى. ول مۇددە رەسەي مۇددەسىمەن مۇلدە ۇيلەسپەيتىن. ال، رەسەي ءوز مۇددەسىن كوزدەدى.

ال، 1896-1914 جج. دالا مەن تۇركستان ولكەسىنە ورنالاسقان كەلىمسەكتەردىڭ سانى -1 462 149  بولدى (ا.يسمايلوۆ «سترانيتسى يستوري يۋجنوگو كازاحستانا» (1864-1917 گگ.) الماتى-2003 گ.).

ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك  سوعىستىڭ باستالۋىمەن قازاق دالاسىنا ىشكى رەسەيدەن كەلىمسەكتەردىڭ جاڭا لەگى اعىلا باستادى. سوعىسقا ءوزىنىڭ ەۋروپاداعى باستى باسەكەلەستەرى  گەرمانيا، اۆسترو-ۆەنگريا جانە تۇركيادان «تۇك تارتىپ، ولجا الامىن»  دەپ كىرگەن رەسەي «توقال ەشكى ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ، قۇلاقتان ايىرىلىپتىنىڭ» كەبىن كيدى. 1916 جىلدىڭ جازىنان باستاپ، ەلدىڭ ەكى مايداندا -  ەۋروپادا جانە قازاقستان مەن ورتا ازياداعى كوتەرىلىسشىلەرمەن سوعىس جۇرگىزۋى  ىشكى رەسەيدە رەۆوليۋتسيالىق احۋال قالىپتاستىردى.

1916 ج. 1 قاڭتارىندا سىرداريا  وبلىسىنىڭ اۋماعىندا عانا 190 كەلىمسەكتەر قىستاعى بولدى.

قىرعىز تاريحشىسى ب.يساكەەۆ «1916 ج. تۇركستان ولكەسىندە  941 ورىس قىستاعى بولدى.  ولكەدەگى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ (قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن جانە ت.ب.) ۇلەس سالماعى 94 %، كەلىمسەكتەر 6 % قۇرادى. وسى 6 % كەلىمسەكتەر سۋارمالى، شۇرايلى جەرلەردىڭ  57,6 %-نا يە بولدى» دەپ جازادى ( «كيرگيزسكوە ۆوسستانيە 1916 گ.». كيرگيزيزدات،1932 گ.).

بۇكىل قازاق دالاسى مەن ورتا ازيانى قامتىعان 1916 ج. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس  رەسەي وتارشىلارىنىڭ بۇل ولكەدە ەشقاشان «تىنىش» ءومىر سۇرە المايتىنىنا كوزدەرىن تۇپكىلىكتى جەتكىزدى.

سوندىقتان دا، 1917 ج. اقپاندا تاقتان قۇلاعان پاتشانىڭ ورنىنا بيلىككە كەلگەن ۋاقىتشا  ۇكىمەتتەن قازان ايىندا بيلىكتى تارتىپ العان كەڭەس وكىمەتى بۇل حالىقتى  باعىندىرۋ ەمەس، جويۋدىڭ جوسپارىن جاساي باستادى.

... حالقىمىزدىڭ مىڭداعان جىلدارعا سوزىلعان نەگىزگى ءومىر سالتى-كوشپەلىلىك، جاڭا زامان تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە الماي، ءوز دامۋىنىڭ -ەڭ سوڭعى قۇلدىراپ، جويىلۋ كەزەڭىنە تاياپ كەلدى...

قازاق حالقىن  بۇرىنعىدان دا اۋىر، جاڭا «سىناقتار» كۇتىپ تۇردى.

ول ەندى باسقا اڭگىمەنىڭ ارقاۋى!

ءومىر شىنىبەكۇلى،

تاريحشى

«Abai.kz»