دابىل قاعاتىن جاعداي. بۇل كۇندە اڭ مەن قۇستان ايىرىلعان سارىارقا تىرشىلىك يەسىنىڭ دىبىسى ەستىلمەيتىن ءولى ولكەگە اينالىپ بارا جاتىر.

وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قارقارالى، ونان ءارى ەگىندىبۇلاق، بوقتى جاققا جول تۇسكەن ەدى، قانشا زەر سالساق تا قالباڭداپ ۇشقان ءبىر قۇستى كورە الماي دال بولدىق. «بۇل قالاي؟» – دەپ سۇراعانىمىزعا سول جاقتىڭ ءبىر ازاماتى يىعىن كوتەرىپ، «مەن قايدان بىلەيىن» دەگەن-ءدى. ەندى، مىنە، سارىارقانىڭ ساۋىرلى ولكەسىنىڭ ءبىرى – شەت اۋدانىمەن كورشى – اقتوعاي، جاڭارقا اۋداندارىنىڭ ءبىراز جەرىن ارالاپ، «بۇل قالايعا» تاعى دا تاپ بولدىق. قازاقتىڭ ۇلى تاۋىندا دا وسىعان جاقىن جاعداي.

«بۇل قالايعا؟» «پروتون»، – دەپ كوكتى نۇسقايدى قامىققان ەل. ءيا، كوكتىڭ «سۋى» دا «ۋ» بوپ جاۋعان زامان بۇل. ارقادا قۇبىلعان ءبىر تۇلكى ءجۇرۋشى ەدى. ارقاسىندا ءبىر قىلتاناعى جوق تىرداي جالاڭاش تۇلكى. وسى كۇنى الگى تۇلكىدەن وزگە تىرشىلىك يەسى كورىنە بەرمەيدى.

ارقانىڭ قۇبا بەلدەرىنىڭ كەز كەلگەن سايىنان دالباڭداپ ۇشاتىن بوكتەرگى، قۇلادىن، تابان استىنان ات ۇركىتەتىن بودەنە، تارعاق، تۇرىمتاي، كۇيكەنتاي، جاعالتاي، قىرعي، قايدا؟ ماحامبەتتىڭ «ەي، قىزعىش قۇس» دەيتىن قىزعىش قۇسى قايدا؟

ءحىح عاسىردا ماحامبەت:
«ەي قىزعىش قۇس، قىزعىش قۇس،
سەنى كولدەن ايىرعان،
لاشىن قۇستىڭ تەپكىنى.
مەنى ەلدەن ايىرعان،
حان جاڭگىردىڭ ەكپىنى»، –
دەپ ەدى.

ءححى عاسىردا قىزعىش قۇستى كولدەن دە، ەلدەن دە ايىرعان قاي تەكپىن مەن ەكپىن؟

جۇرت ءسان ءۇشىن ۇستايتىن ۇكى، جالپاڭداعان جاپالاق، ارقانى انگە بولەگەن قاڭقىلداعان سارى الا قاز، ءبىر ءوزى كىشىگىرىم مارقاداي بولاتىن دۋاداق كوزدەن عايىپ بولعان. قاراباي دەگەن قۇس بۇرىن دا سيرەك ەدى، قازىر ءبىر جولا جوعالعان. قۇداي-اۋ، تاڭ قىلاڭ بەرە سوناۋ كوككە ءىلىنىپ، عاجايىپ ءان سالعان دالا بۇلبۇلى بوزتارعاي كورىنبەگەن سوڭ، دالا يەسى ولگەندەي سۇلىق جاتىر. كوڭىل قۇلازيدى، ءبىر وكسىك كەپ كوكىرەگىڭدى كەۋلەيدى.

قاناتىن قومداپ، قومپاڭ قاققان قارا قۇس، اقباس كۇشىگەن، تازقارا، ولەكسە اتاۋلىنى كور-جەردەن ىزدەپ تاباتىن ساۋىسقاندى كورىپ، بالا-شاعا ءماز بولاتىن. ۇرپاق تۋعان دالانىڭ سۇلۋ تابيعاتىن كورىپ ءوسسىنشى دەيسىڭ-اۋ. سول دالانىڭ ۇلى، سول دالانى قورعايتىن دا، قاسيەتىن اسپانداتاتىن دا سول ۇل بولسا ەكەن دەگىڭ كەلەدى. ەڭ بولماسا، شىقىلىقتاعان تورعاي كورىنبەگەن مەڭىرەۋ دالا ەندىگى ۇرپاقتى ماڭگۇرت ەتپەسىنە كىم كەپىل؟..

اناۋ اعىباي باتىردىڭ زيراتىنان ارعى، سوناۋ تاياتقان-شۇناقتان شالعاي جەردە ءبىرى قالماقپەن، ءبىرى ورىسپەن سوعىسقان باتىرلاردىڭ تاس بەيىتى جاتىر. سولاردى بىلەر مەنەن باسقا دا ەشكىم قالماپتى. جانىما نەمەرەممەن تاعى ءبىر-ەكى جاستى ەرتىپ العان ەدىم. ارىرەكتەگى يەن دالادا، ىلگەرىدە، سول دالاعا سىيمايتىنداي ونداعان مىڭ كيىكتىڭ تابىنى جاتاتىن. لاقتارىن باسىپ كەتپەيىن دەپ، اراسىنان زورعا ءوتۋشى ەدىك. كوڭىل ەلەگىزىپ كەلەدى. ءبىر كەزدە سول يەن دالادان جالعىز كيىك قاشتى. لاعى سوڭىندا. «كيىك، كيىك» دەپ نەمەرەم ءماز. ال ءبىزدىڭ كوڭىلىمىز ۇلىپ، جىلاپ تۇر. ايعاي سالىپ، جوقتاۋدىڭ از-اق الدىندامىز.

ارقانىڭ تورىندە ۇزىننان ءجۇز شاقىرىمعا سوزىلعان تاعىلى-بۇعىلى تاۋلارى جاتىر. ءبىر سايىنان جيىرما-وتىز ارقار ءۇرپىپ شىقسا، تاعى ءبىر جوتاسىنان قىرىق-ەلۋى بوي كورسەتەتىن ارقار تابىندارى، تاسقا شىعىپ، بىزگە قاراپ، ءمۇيىزىن بىلەپ تۇرعان ايباتتى، سۇلۋ قۇلجالارى ماڭگىلىك بوپ كورىنەتىن. ەندى، ول تاۋلاردان ارقاردىڭ ءىزىن دە كورە المايسىڭ. كولدەنەڭ جاتقان بەسشوقى، اقەرەك، تولاعاي، قىزىلتاۋ، قاتپار، الايعىر، كەرەگەتاس ءبىز كورگەن اڭ مەن قۇستان جۇرداي.

«ءبارى ۋ عوي»، – دەيدى ەل جەگەن ءدامىن، ىشكەن سۋىن كورسەتىپ.
ارقانى قۋاڭشىلىق باسىپ بارادى. كەشەگى شالعىنى قارا ساننان كەلەتىن القاپتاردىڭ ءشوبى توبىققا جەتپەيدى. بۇرقىراپ جاتقان بۇلاقتار تارتىلعان. جازداي اعىپ جاتاتىن وزەندەر سۋالعان، نە ابدەن لاستانعان.

ارقانىڭ ءتوسى قاراعاندى وبلىسىنداعى جاعداي – وسى. شىعىسىنداعى ەرتىس-پاۆلودار، سەمەي، باتىسىنداعى اقتوبە ايماعىنداعى جاعداي نەشىك؟ «ءبارى وسىنداي كەپكە ۇشىراسا، ەكونوميكانى كوتەرگەنىمىز دە، «جاڭا قازاقستان» دەپ تالپىنعانىمىز دا، تۇككە تۇرعىسىز بوپ قالماي ما؟» دەگەن كۇدىك ءىشتى جەگىدەي جەيدى. دامىعان ەلدەر وسىنداي اپاتتى كورىنىسكە شىداپ وتىرا الماسى انىق. بىزگە نە بولدى؟ نەگە ءۇنسىزبىز؟ تابيعات ءوزى كورسوقىر بولماساق كوزىمىزدى شۇقىپ كورسەتىپ تۇر عوي.

اۋرۋحانا بىتكەن، سىرەسكەن نەشە قيلى اۋرۋلار. ەڭبەكتەگەن جاس تا، ەڭكەيگەن كارى دە سونىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ ءجۇر. «مەن دارىگەر بوپ كەلگەندە اۋدان بويىندا 17 ادام گيپەرتونيك بوپ تىركەلگەن ەدى، كازىر ولاردىڭ قاراسى مىڭنان اسىپ كەتتى»، – دەيدى ءىنىم رايىمبەك.

«ارقانىڭ جازى بەيىشتەي»، – دەپ جىرلاپتى شورتانباي جىراۋ.
«ارقا – بەيىش» دەپ شورتانباي جىراۋدىڭ تامسانۋى تۇشىركەنگەن تۇستەي. ارقانىڭ بۇگىنگى كورىنىسىنە كۇرسىنەسىڭ.

«بىلقىلداق» دەپ اتالاتىن ۇزىنى 5 شاقىرىم، ەنى شاقىرىمعا جاقىن القاپ بولۋشى ەدى. اياعىڭمەن شەتىنەن باسساڭ بۇرق-بۇرق ەتىپ گاز شىعىپ جاتاتىن. اتتىلى تۇگىلى، جاياۋ ادام وتە المايتىن. بۇگىندە سول جەر ءبىرجولا كەۋىپ قالعان. كەز كەلگەن تۇسىنان ماشينامەن بۇرقىراتىپ وتە شىعاسىڭ. بىلقىلداقتىڭ ات شاپتىرىم اينالاسى كوكوراي شالعىن ەدى، بۇگىندە مال جايىلىمىنا دا جارامايدى.

جازدا 40 كۇن شىلدەدە، ماۋسىم ايى­نىڭ ون بەسى شاماسىندا ۇركەر تۋاتىن. شىلدە ايىنىڭ ون بەسى، جيىرماسى كۇندەرىنە دەيىن كۇن باتقان سوڭ ءتۇننىڭ تامىلجىعان جىپ-جىلى اياسىندا تاڭ اتقانشا كويلەكشەڭ دالادا جاتۋشى ەدىك. مىنە، بيىل التىنشى جىل، كۇننىڭ كوزى ۇياسىنا كىرگەن سوڭ-اق، ادامدى جاۋراتاتىن سالقىن باستالادى. تۇندە دالادا كورپە جامىلىپ جاتۋ دا مۇمكىن ەمەس.

جاز جاڭبىرى بۇرىنعى كورىنىسىنەن ادا. سونادايدان اۋانى سىرىلداتا تىلگەن جاڭبىرمەن قوسا، كۇركىرەگەن اسپان، شاتىرلاعان نايزاعايعا بار الەم مويىنداعانداي، جان-جانۋار، وتارداعى جىلقى باسىن ءيىپ تۇراتىن. قازىرگى جاڭبىردا كۇركىرەۋ دە جوق، نايزاعاي دا وينامايدى. ج  اڭبىر كۇزدىڭ جاڭبىرىنداي سۋىق. سىركىرەگەن ءبىر كورىنىس. اسپان كۇركىرەمەگەن سوڭ جەردىڭ دە ءيۋى شامالى.

سارىارقا، سارقىراعان سۋىڭ قايدا؟
تۇندە شىق، كۇندىز مۇنار
بۋىڭ قايدا؟
شاجاعاي شارت-شۇرت ەتىپ،
نوسەر قۇيعان،
كوك جاسىل كەمپىرقوساق تۋىڭ قايدا؟ – دەپ جىرلاعان ەكەن نارمانبەت اقىن. سۇلۋ سارىارقانىڭ كەشەگى ءبىز كورگەن كورىنىسى بۇگىندە ءتاتتى ءبىر تۇستەي كوز الدىمىزدان كوشىپ كەتتى. سۇلۋ تابيعاتتىڭ ەندىگى سۇرقى وسى بولدى.

كامەل جۇنىستەگى

Abai.kz