تەڭگەرىمنىڭ  ىدىراۋى...

تاقىرىپتى ايقىنداۋ ءۇشىن ىلگەرىدەگى تاريحقا ازدا بولسا ۇڭىلۋگە تۋرا كەلەدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن بۇل الەمدە رەسەي، امەريكا جانە قىتاي دەگەن ءۇش قۋاتتى پوليۋس پايدا بولدى.  رەسەي مەن قىتاي كوممۋنيستىك يدەولوگيا ارقىلى كۇش بىرىكتىرگەندىكتەن، اقش باستاعان باتىس الەمى السىزدەۋ بولدى. 1945-50-ءشى جىلدار ارالىعىندا ەۋروپا مەن جاپونيا سوعىس زاردابىنان ارىلىپ بىتپەگەندىكتەن كوممۋنيزمنىڭ كەۋدەمسوقتىعىن تەك يادرولىق قارۋدىڭ ارتىقشىلىعى ارقىلى ۇستاپ تۇردى. ءدال وسىنداي جاعدايدا كورەيا سوعىسى باستالىپ، قىتايدىڭ اسكەري كۇشى كورەي تۇبەگىندە امەريكامەن قاقتىعىستى...

شىن مانىندە، بۇل قاقتىعىس ءستاليننىڭ  ۇيىمداستىرعان كەزەكتى مىسىقتابان كوشەگى بولاتىن. بۇل جەردە كيم ير سەننىڭ ۇلتتى بىرىكتىرۋ مۇددەسى، ماونىڭ سوعىستا ءستاليننىڭ وداقتاسى ەكەنىن دالەلدەۋ ارقىلى كەڭەس وداعىنان سوعىس يندۋستريالىق كومەك الۋ مۇددەسى توعىسىپ جاتتى. ال ستالين بولسا اقش-تىڭ ءبىر ۋاقىتتا ەكى مايداندا سوعىسا المايتىنىن پايدالانىپ  كورەيانىڭ سوعىس الاڭىندا  ونىڭ كۇشىن مۇمكىندىگىنشە  سارقۋ ارقىلى شىعىس  ەۋروپا بولىگىنە كەڭ كولەمدە العا جىلجىپ ەۋروپا قۇرلىعىن باسىپ الۋ ماقساتىن كوزدەگەن بولاتىن.

ستالين كەلەسى سوعىسقا دايىندالىپ كەڭەستىك يادرولىق باعدارلامانى جەدەلدەتىپ قولعا الدى. ول 1949 جىلدىڭ جازىندا يادرولىق قارۋدىڭ امەريكالىق نۇسقاسىن سىناپ كوردى، ال 1951 جىلى ءوز نۇسقاسىن سىناۋ ارقىلى يادرولىق قارۋعا يە بولدى. سونىمەن قاتار، يادرولىق سوعىسقا ارنالعان  ت-54,55 تانكتەرىن جاپپاي ءوندىردى. سونداي-اق كەڭەس وداعى حالىقتى كەلە جاتقان 3-دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان بۇرىن 2-ءشى سوعىس الدىنداعى ءتارىزدى قورقىنىشپەن ۇيىستىرماق بولدى. ول ءۇشىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان  بەدەلدى جاڭا تۇلعالاردى قۇرتۋ ماقساتىندا ەليتالىق سالادا اۋقىمدى «تازارتۋ» پروتسەسسىن باستاپ تا جىبەرگەن ەدى...

الايدا ستالين ءوز ويىن ىسكە اسىرا الماي و دۇنيەلىك بولعاندىقتان ونىڭ قانداي جوسپارلار تۇزگەنى تۋرالى قيسىندى-قيسىنسىز بولجامدار عانا ايتاتىن بولدىق.

سونىمەن ستالين ولىسىمەن كورەيا سوعىسى دا اياقتالدى...

وسىلايشا رەسەي مەن قىتاي بىرلەسىپ  امەريكانى جەڭۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدى.

ستاليننەن كەيىن حرۋششەۆ پەن ماونىڭ  كەلىسپەۋشىلىگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن پايدا بولعان بيلىكتىڭ ءۇش ءپوليۋسىن ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى قويدى... ارينە، كەڭەس وداعى مەن اقش-تىڭ كۇشى تەڭەسىپ،  قىتاي ەكەۋىنە دە قارسى بولدى...

بىراق 1960-1970 جىلدارى اقش ۆەتنام سوعىسى ارقىلى ەداۋىر السىرەپ، كەڭەس وداعى كۇشەيە تۇسكەندىكتەن ءۇش ەل اراسىندا قالىپتاسقان كۇشتىڭ تەپە-تەڭدىگى  قايتا بۇزىلا باستادى.

كەڭەس وداعى 4,5 ميلليون ادامنان تۇراتىن ارمياسىن سول كەزدەگى ەڭ سوڭعى قارۋ-جاراق، تەحنيكامەن تولىق قانىمداپ، وداق ەلدەرىنىڭ قارۋلى كۇشىن قوسقاندا ەڭ بەرگىسى 10 ميلليون ادامنان تۇراتىن ارميانى تۇراقتى دايىن ۇستاپ تۇردى.

قىتاي 6 ميلليون تۇراقتى جاۋىنگەرى بار ارمياسىن ۇستاپ تۇردى. بىراق قىتايدىڭ قارۋ-جاراعى مەن تەحنيكاسى سوناۋ 1950 جىلدارعى كەڭەس ۇكىمەتىنەن العان كومەك عانا بولاتىن. وعان قوسا قىتاي ارمياسىنداعى  ماماندانعان تاڭداۋلى وفيتسەرلەرى «مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ» اسەرىنەن قۋدالانىپ، ماونىڭ ۇزدىكسىز  جاساعان ءارتۇرلى رەۆوليۋتسيالارىنىڭ سالدارىنان  ءوز ىشىندە ۇزدىكسىز قاقتىعىستارعا ۇلاسىپ جاتقان بولاتىن. مادەني رەۆوليۋتسيا قىتايعا قوعامىنا تەرەڭ ءىز قالدىرىپ، ەكونوميكالىق دامۋى قۇلدىرادى. بۇل جاعداي قىتايدىڭ كەڭەستەر ەلىمەن قارىم-قاتىناسىنا دا ەداۋىر سىزاتتار ءتۇسىردى.

سونىمەن السىرەگەن قىتاي مەن السىرەگەن امەريكا بىرلەسىپ 1972 جىلعى نيكسوننىڭ قىتايعا ساپارىنان باستاپ كەڭەستەرگە قارسى تۇرا باستادى. وسى كەزدەن باستاۋ العان امەريكا مەن قىتاي اراسىنداعى قاتىناس وداقتاستىق قاتىناسقا  جاقىنداي ءتۇستى.

كەڭەس وداعىنىڭ كۇشەيۋى  ءوزىنىڭ سۇڭگۋىر قايىقتارىمەن قوسا اسكەري جانە ساۋدا كەمەلەرىمەن الەمدى شيىرلاپ ءار جەردە  اسكەري-تەڭىز بازالارىن سالۋعا جەتەلەدى.

سونىڭ ءبىرى-وڭتۇستىك-شىعىس ازيادا  اسكەري-تەڭىز بازاسىن ورناتۋ ءۇشىن  ءۇندىستان-قىتاي تۇبەگىندە «ۇلى ۆەتنام» ەلىن قۇرۋ ءۇشىن جانتالاسۋى بولدى. ۇلى ۆەتنام دەگەنىمىز، ۆەتنام ءوز ەلىنە لاوس پەن كامبودجانى جانە تايلاندتى بىرىكتىرۋگە ءتيىس  بولاتىن.

ۆەتنامنىڭ كۇشەيۋى قىتايعا قاۋىپ توندىرۋمەن قاتار اقش ءۇشىن ول كەڭەس وداعىنىڭ كومەگىمەن كوممۋنيزمدى وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىنە ەكسپورتتاۋدىڭ ۇلكەن الاڭى بولاتىن قاۋىپ تۋدىردى. سونىمەن، امەريكا مەن قىتاي ۆەتناممەن  كۇرەسۋ ءۇشىن كامبودجاداعى قىزىل كحمەرلەرگە قارۋ-جاراق، قاراجاتپەن كومەكتەسە باستادى.

بىراق بۇل شارا ۆەتنامدى توقتاتا الماعاندىقتان دەن سياوپين ۆەتنامعا باسىپ كىرۋدى ۇيعاردى. ول كەزدە كەڭەس وداعى ءوزىنىڭ نەگىزگى كۇشتەرىن ەۋروپالىق بولىكتە ۇستاپ تۇرعان ەدى. قانداي دا ءبىر «پروبلەمالار» تۋىنداسا، بۇل كۇشتەردىڭ قىتاي بولىگىنە وتۋىنە ەڭ كەمى ءبىر اي مەرزىم قاجەت بولاتىنىن ءبىلىپ، وسى ءبىر اي ىشىندە  ۆەتنامعا شابۋىل جاساپ عانا كەرى شىعىپ كەتۋدى   ەسەپتەدى،  جانە بۇنىسى وتە ورىندى بولدى...

دەن سياو ءپيننىڭ شەشىمى وتە جەمىستى بولدى. ۆەتنامعا باسىپ كىرۋى ۇلكەن شىعىندارعا اكەلسە دە  ۆەتنامنىڭ كەڭەيىپ كۇش الۋىنا توسقاۋىل بولدى.

ءبىر ميلليون ساربازى بار اسكەري كۇشتى قانىمداۋ، اسىرەسە ونىڭ تاڭداۋلى بولىگىن قىتاي باعىتىندا ۇستاۋ،  ەش ءتيىمسىز ۇلكەن ارميانى اسىراۋ  ۆەتنامدى ەكونوميكالىق توقىراۋعا اكەلدى.

ونىڭ ۇستىنە، ارينە، جوعارىداعى ارەكەت قىتاي مەن امەريكانىڭ تىكەلەي وداقتاس بولۋىنا الىپ كەلدى. ناتيجەسىندە اقش  باستاعان باتىس دەرجاۆالارى قىتايعا وزىق تەحنولوگيالار، ونەركاسىپتىك جابدىقتار مەن ينۆەستيتسيالار سالدى، كەڭەس وداعىنا قارسى تۇرۋىنا كومەكتەستى،  تىپتى ەركىن ساۋدا تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى.

سوعىستا اقش-تى جەڭگەن ۆەتنام كوممۋنيستەرىنىڭ قاۋىپ-قاتەرىنەن قورقىپ وتىرعان وڭتۇستىك-شىعىستىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنەن  ۆەتنامدى جەڭگەن  قىتايعا  ينۆەستيتسيالار اعىلدى.

قىسقاسى، قىتايدىڭ كەڭەس وداعىنا قارسى اقش-پەن ءوزىنىڭ مۇددەلەرىن بىرىكتىرۋى بۇگىنگى گۇلدەنگەن قىتايدى قۇرۋعا نەگىز بولدى. ەكىنشى جاعىنان، كەڭەس وداعى قىتايمەن سوعىسۋدىڭ ورنىنا اۋعانستانعا كىرىپ، وندا ۇزاق ۋاقىت ناتيجەسىز سوعىس جۇرگىزىپ، اقىرى ىدىرادى...

وسىلايشا امەريكا مەن قىتاي بىرلەسىپ كۇشەيىپ كەتكەن رەسەيدى  باسىپ تاستاعان بولاتىن.

كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى قۋاتتى امەريكانى پايدا بولدىردى.

رف السىرەپ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ەلەۋلى پروبلەمالارعا تاپ بولسا، قىتاي ەكونوميكالىق وسۋدەن پايدا تولىق كورە الماعان جانە ءوز اسكەرىن مودەرنيزاتسيالاپ بىتپەگەن، زاماناۋي ارميا قۇرۋ ىسىنە كىرىسە الماعان بولاتىن. قىتاي بيلىگى امەريكامەن بۇرىنعى وداقتاستىق قاتىناستارىن ساقتاپ قالدى، سونىمەن بىرگە رەسەيمەن بەيرەسمي وداقتاستىق قاتىناستاردى دامىتتى. بۇل شەشىمىن تاراپتاردىڭ ەشقايسىسىن جوعالتپاي ەكونوميكالىق دامۋعا جانە كەڭ اۋقىمدى اسكەري رەفورماعا جاساۋىنا ۋاقىت ۇتقانى دەۋگە بولادى.

رەسەي-قىتاي سەرىكتەستىگى دە امەريكامەن قارۋ-جاراق باسكەسىندە تەپە-تەڭدىكتە بولىپ بۇگىنگە كۇنگە جەتكەن بولاتىن.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ءىرى سوعىستىڭ بولماۋى رەسەي، قىتاي، امەريكا دەرجاۆالارى اراسىندا كۇشتىك بالانسى  ساقتالىپ كەلۋىنە بايلانىستى بولعانى وسىلاي تاريحتى  تىزبەلەۋ ارقىلى دالەلدەندى دەپ ويلايمىن.

بىراق...

رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋى بۇل تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلعانىن كورسەتتى. سەبەبى رەسەيدىڭ ۋكرايناعا شابۋىلىنا دەيىن تسرۋ ءوز باسشىلارىنا رەسەيدىڭ ۋكراينانى 72 ساعات ىشىندە باسىپ الۋى مۇمكىن ەكەندىگى تۋرالى حابارلاعان بولاتىن-دى. الايدا، رەسەي ۋكراينانى 72 ساعات تۇگىلى 72 كۇن ىشىندە باسىپ الا المايتىن  ءالسىز بولىپ شىقتى ...

دەمەك ءپۋتيننىڭ رەجيمى اقش جوبالاعاننان دا ارمەن رەسەيدى السىرەتكەن بولىپ تۇر!

اقش بيلىگى ءۇش دەرجاۆا اراسىنداعى كۇشتىڭ تەپە-تەڭدىگى ءالى دە ساقتالۋدا دەپ سەنگەندىكتەن كوپتەگەن ماسەلەلەر بويىنشا باتىل ارەكەت ەتپەيتىن.

ال رەسەيگە قارسى تۇرۋ ءۇشىن  بۇدان بىلاي اقش-تىڭ قايتكەندە كىرىسۋى مىندەتتى ەمەس بولىپ قالدى. پولشا مەن ۋكراينا ەكەۋى عانا رەسەيدى ۇستاپ  تۇرا الاتىن حالدە ەكەن. ءبىرجولا جەڭۋ ءۇشىن گەرمانيا مەن انگليا  قاتىساستىن بولسا رەسەيدىڭ  بۇل قىسىمعا ەشبىر قارسى تۇرا المايتىنى دالەلدەنىپ قالدى.

اسىرىپ ايتار بولساق رەسەيدىڭ  بىر ۇلىبريتانيادان دا اسا الاتىن قۋاتى جوق ەكەن.

ياعني، رەسەي ەندى الەمدىك دەرجاۆا ەمەس، تەك ايماقتىق مەملەكەت عانا ەكەندىگىنىڭ سوڭعى دالەلى-ۋكراينا سوعىسى بولدى.

ەگەر پۋتين وسالدىعىن دۇرىستاپ جاسىرىپ، سولتۇستىك كورەيا سياقتى ءارتۇلى شوۋلار ۇيىمداستىرىپ تاعى بىرنەشە جىل شىداعان بولسا، ءبىراز جىلدان كەيىن قىتاي جانە اقش-پەن قوسا اسكەري قاقتىعىسقا تۇسە الاتىن قۋاتتى بولىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى.

ال قازىر قىتاي مەن اقش-قا قارسى قاقتىعىسقا تۇسسە جەڭە المايدى.  «ءپۋتيننىڭ اقىماقتىعى»  (ۋكراينادا جەڭە المايتىن سوعىستىڭ باستاۋى) ۇشتىكتىڭ ورتاسىندعى كۇشتىڭ تەپە-تەڭدىگى جوق بولعانىن جاريا ەتىپ قويعاندىقتان قازىر قىتايدىڭ دا، رەسەيدىڭ دە ەشبىر قورعانۋ قابىلەتى قالمادى دەگەن ءسوز.

قىتاي مەن رەسەي بىرىكسە دە، اقش-تى  جەڭە المايدى، نەمەسە بۇرىڭعى تەپە-تەڭدىك قايتا قالپىنا كەلمەيتىندەي كۇل-تالقان بولدى...

جالپى، پۋتين جانە  ونىڭ ورناتقان رەجيمى ۇشتىكتىڭ  ءبىر تىرەگى بولعان رەسەيدىڭ السىرەۋىنە، تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋىنا وراسان زور ۇلەس قوستى.

ەگەر رەسەيدە اقىلدى بيلىك تۇرعان بولسا، ۇشتىكتىڭ تەپە-تەڭدىگى بۇزىلماستان، امەريكا مەن قىتايدىڭ ورتاسىنداعى تەڭگەرىمدى ۇستاپ تۇرۋشى رەسەي دەگەن تەڭدىك ساقتالىپ تۇرا بەرەر ەدى. دەمەك ءپۋتيننىڭ رەجيمى  ولشەمنەن تىس  «مۇلدەم وزگەشە» جۇمىس ىستەپ قويعانداي  بولدى.

سونىمەن، ەۋروپا ساحناسىندا قولى بوس قالعان اقش قازىر ەڭ الدىمەن ازيا ساحناسىنا كوڭىل بولۋگە تولىق مۇمكىندىك تاپتى.

ازيا الاڭىندا اقش الدىمەن  قىتايدى بىرتىندەپ قىسا باستايدى

تايۆاننىڭ تاۋەلسىزدىگى - بۇل ءبىرىنشى ماسەلە، يۋاندى بوستاندىققا جىبەرۋ - كەلەسى ماسەلە جانە ت.ب.، قىتايدى بىرتىندەپ ءالسىز ەتۋگە باعىتتالعان شەشىمدەرگە ماجبۇرلەيدى دە «قىتاي ارمانى» قۇردىمعا كەتەدى. قىتاي اقش-قا قارسى كۇرەسۋى مۇمكىن، بىراق جەڭە المايدى...

ەگەر سوعىساتىن بولسا، 1979 جىلدان بەرى قىتايعا سالعان شەتەلدىك ينۆەستيتسيالارى ەلىنەن شىعىپ كەتەتىن قاۋپى بار.

ونداي جاعدايدا  قىتاي بيلىگى  1,4 ميلليارد حالقىنىڭ جۇمىسسىزدىق پەن كەدەيلىك، ارىقاراي كوتەرىلىس-قوزعالىستاردان باستاۋ الاتىن  كوپتەگەن تارتىپسىزدىكتەردىڭ ىقپالىندا قالىپ ونى رەتتەپ، تارتىپكە كەلتىرۋمەن الەككە تۇسەدى، دەمەك قايداعى سوعىسا الۋ...

سوندىقتان جۋىرداعى اقش كونگرەسىنىڭ باسشىسى بولعان كەيۋانانىڭ قىتاي، تايۆانعا ساپارى جاي عانا ساپار ەمەس، بۇل قىتايدى ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدىراتىن وتە قورقىنىشتى  ساپار بولدى.

ول دەگەنىمىز ۇلى دەرجاۆا بولۋ يدەياسىن قورعاپ تايۆانعا شابۋىل جاساپ، اقش پەن جاپونيادان اسكەري قاقتىعىستا جەڭىلىپ، تەڭىزگە شىعاتىن كەمەلەرىنەن ايىرىلىپ، تەڭىز تارابىنان ەشبىر قورعانىشسىز قالۋ نەمەسە تايۆانعا تاۋەلسىزدىك بەرۋ...

مۇنىڭ قاي-قايسىسى دا قىتايعا پايدا اكەلمەيدى.

كەيۋانانىڭ ساپارى دا قىتايدا تومەندە حالقى قاقتىعىسقا بەيىم، جوعارىدا باسشىلارى بيلىك تالاسىندا جاسىرىن ارپالىسىپ جاتقان بۇگىنگى «ۋاقىتقا سايكەستىرىپ» ادەيى ءدوپ كەلگەن ساپار بولدى. جالپى، «قىتاي ارمانىنا» بەرىلگەن ۇلكەن سوققى...

سوڭعى بىرنەشە ايداعى وقيعالاردى، سونداي-اق كوپتەگەن باسقا فاكتورلاردى ەسكەرەتىن بولساق، وندا مۇنىڭ ءبارى ءبىر قورىتىندىعا اكەلەدى. امەريكا الەمدەگى ءابسوليۋتتى دەرجاۆاعا اينالۋدا. بۇل قۋاتتى وزگەرتەتىن ەشتەڭە قالمادى.

كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىمەن اقش-تىڭ جالعىز ءوزى ۇستەمدىككە جەتۋ ارەكەتى تولىق كەپىلدەندى.

قىتاي، ارينە،  وز قۋاتىن ساقتاپ، ماسەلەنى الدا كەلەر ۋاقىتقا شەگەرىپ، شەشىلگەنشە كۇتە الادى.

ال اقش رەسەي مەن قىتايدى السىرەتۋدى جالعاستىرا بەرەتىنى  انىق جانە ۇشتىكتىڭ تەپە-تەڭدىگى بۇزىلعاندىقتان، الدا الەمدە ۇلكەن سوعىستىڭ باستالۋ ىقتيمالدىعى پايدا بولدى دەگەن ءسوز...

امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz