قىزىلوردا وبلىسى, ارال اۋدانى قىزىلجارەلدى مەكەنىن "سىرلىباي بي" اۋىلدىق وكرۋگى, قىزىلجار اۋىلى دەپ وزگەرتۋ تۋرالى ۇسىنىستى قولدايىق!
9-تامىز كۇنى ارال اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى ماحاتوۆ باۋىرجان كەلىپ اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ءبىرشاما ازاماتتارىمەن كەزدەسىپ،مىناداي حابارلاما ايتقان بولاتىن.قازىرگى تاڭدا ۇكىمەت تاراپىنان وكرۋگ اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى جارلىق بار.سوعان مۇمكىندىك بولسا وسى ەلدەن شىققان بي،باتىرلارىڭىز بولسا ۇسىنىس قابىلدايمىن دەدى.

ماقسات: وكرۋگ اتاۋىن وزگەرتۋ.ىزدەگەنگە سۇراعان دەمەكشى,سونىمەن بىزدەر ءبىر توپ اۋىل تۇرعىندارى: تاريح بەتىندە وزىندىك ورنى بار «سىرلىباي بي»اتاۋىن ۇسىنعاندى ءجون كورەمىز. نەگىز تومەندەگىشە: قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا، 8 توم.                بۇگىنگى كۇنى ايماقتار مەن وكرۋگتەرگە تاريحي تۇلعالار ەسىمىن بەرۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل ءبىر جاعىنان قۋانتارلىق ءىس. سەبەبى، «تاريحتى تۇلعالار جاسايدى» - دەگەن قاناتتى ءسوز بار! ياعني وتكەن ارعى-بەرگى تاريحىمىزدا حالقىمىزدىڭ ەل بولىپ، مەملەكەت قۇرىپ ۇيىسۋىنا حاندار مەن سۇلتانداردىڭ، باتىرلار مەن بيلەردىڭ، بەرتىن كەلە زيالىلارىمىزدىڭ اتقارعان قىزمەتى مەن ءرولى زور بولدى. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى شەكتى قوجاسۇلى سىرلىباي بي! شەكتى سىرلىباي بي (قىز جىبەكتىڭ اكەسى) شامامەن العاندا 1660-1750 جىلدار ارالىعىندا كىشى ءجۇز حانى ابىلحايىرمەن تۇستاس ءومىر سۇرگەن. 1731 ج. 10 قازاندا ىرعىزدىڭ مايتوبەسىندە ءابىلحايىر حان، بوكەنباي، ەسەت باتىرلار، قۇدايمەندە مىرزا باستاعان كىشى ءجۇزدىڭ 27 ستارشىندارى انت بەرىپ رەسەي بوداندىعىن قابىلداعاندا، سىرلىباي بي باستاعان ءالىم-شومەن رۋلارىنىڭ يگى جاقسىلارى قارسى شىعادى. اسىرەسە، 1731-1733 جج رەسەي پاتشالىعىنىڭ ارنايى قۇپيا تاپسىرماسىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا تەۆكەلەۆ باستاعان 500-دەن اسا كازاك-ورىس اسكەرلەرىنىڭ ارال ودان ءارى سىر بويىنا قاراي جۇرگىزگەن ديپلوماتيالىق قىزمەتىنە سىرلىباي بي باستاعان شەكتى رۋلارى قارسى تۇردى. ول تۋراسىندا تەۆكەلەۆتىڭ ەستەلىگى مەن اننا يواننوۆنا جازعان راپورتىندا ەگجەي-تەگجەيلى باياندالعان. ارال ءوڭىرى قىرعىزدارىنىڭ (قازاقتارىنىڭ) بۇنداي تاباندى قارسىلىعى رەسەي پاتشايىمى اننا يوانوۆنانىڭ ءوزىن الاڭداتادى. وعان ورىس پاتشايىمىنىڭ ابىلحايرىرعا جازعان حاتى دالەل بولادى. كورنەكتى تاريحشى اكادەميك ماناش قاباشۇلى قوزىباەۆ «رەسەي ەلشىسى م. تەۆكەلەۆ پەن قازاقستاننىڭ يمپەرياعا قوسىلۋىن قولداعان ابىلحايىرعا قارسى قىز جىبەكتىڭ اكەسى سىرلىباي بي باستاعان قوزعالىستى جانە سول قوزعالىستا ءبىر ۇرىستا وققا ۇشقان بايعارانى «ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستىڭ العاشقى قۇرباندىعى» - دەپ اتادى. جالپى العاندا، سىرلىباي بي باستاعان شەكتىلەردىڭ تەۆكەلەۆ سياقتى ورىس ەلشىلەرى مەن قاقتىعىسۋى رەسەي يمپەرياسىنىڭ كىشى جۇزدەگى وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى العاشقى ازاتتىق قوزعالىس بولىپ تابىلادى. سەبەبى رەسەي پاتشالىعى تەۆكەلەۆ ساپارىنىڭ نەگىزىندە سىردىڭ تومەنگى اعىسىنا كىشى ءجۇز حانى ابىلحايىرعا وردا تىگەمىز دەگەن جەلەۋمەن اسكەري بەكىنىس سالىپ، كىشى ءجۇزدىڭ جايلاۋلارىمەن قوسا، سىرداعى قىستاۋلارىندا باقىلاۋعا الۋدى كوزدەدى. دەگەنمەن شەكتىلەردىڭ تاباندى قارسىلىعىنان بەكىنىستى ور وزەنى بويىنا (قازىرگى ورىنبور) سالدى. سىرلىباي بي تۋرالى تاعى ءبىر دەرەك كەيىن 1748 جىلى ءابىلحايىر ولگەننەن كەيىن كىشى جۇزگە بالاسى نۇرالىنى حان سايلاۋعا قاتىسقان. شەكتىلەردىڭ شەجىرەسىندە، سىرلىباي بي جاقايىمنىڭ توقبۋراسىنان تارايتىن بەردىڭعۇل رۋىنان. سىرلىباي بي «قىز جىبەك» داستانىندا جىبەكتىڭ اكەسى رەتىندە دە جىرلانادى. سىرلىباي ءبيدىڭ ۇرپاقتارى قازىرگى تاڭدا ۇلكەن رۋلى ەلگە اينالىپ، كوبى ارال اۋدانىنىڭ قىزىلجار اۋىلىن مەكەندەيدى. قورىتا كەلە سىرلىباي بي قوجاسۇلىنىڭ ۇلت تاريحىنداعى ورنىن زەردەلەپ، ونىڭ ۇرپاقتارى تۇراقتاعان ەلدى-مەكەندى "سىرلىباي بي" اۋىلدىق وكرۋگى، قىزىلجار اۋىلى دەپ وزگەرتۋ، وتكەن رۋحاني جانە مادەني قۇندىلىقتارىمىزدى تەرەڭ جانە تۋرا تۇسىنۋگە جول اشپاق. اسىرەسە، وسكەلەڭ ۇرپاق ول جايىندا جان-جاقتى ءبىلىپ، قاستەرلەيتىن بولادى. سونىمەن بىرگە. «رۋحاني جاڭعىرۋ»، «تۋعان جەر»، «ۇلى دالا تۇلعالارى» مەملەكەتتىك باعدارلامالارىنىڭ اياسىندا سىرلىباي بي قوجاسۇلى تۋرالى بۇرىن-سوڭدى جارىق كورمەگەن مۇراعات قۇجاتتارى مەن قولجازبالاردى جيناقتاپ تولىقتىرىپ جيناق رەتىندە جاريالاۋ بۇگىنگى ەلىمىزدى، ۇلتىمىزدى كورسەتەتىن قادام بولار ەدى.

ۇزاقباەۆ جومارت

Abai.kz