قازاقستان تاۋەلسىز ەل بولا تۇرىپ، 24 مامىردا جىل سايىن سلاۆيان جازباسى مەن مادەنيەتىنىڭ كۇنىن اتاپ وتەدى، سوندا قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قۇراۋشىسى بولىپ وتىرعان قازاق حالقىنىڭ تۇپكى سويى سانالاتىن تۇركىلىك وركەنيەت قايدا قالادى؟ ەڭ بولماسا 1897 جىلعى 25 قاراشادا (كازىرگىشە - 8-9 جەلتوقسان) ۆ.تومسەن الەمگە ايگىلەگەن تۇركى جازۋىنىڭ قۇرمەتى نەگە اتالمايدى؟!  بۇل ساۋالدار بۇعان دەيىن تالاي    قويىلىپ جاۋىر بولعان تاقىرىپقا اينالعان-دى. ءتىپتى، جەلتوقسان ايى تاياعان سايىن بۇل ماسەلەنىڭ قويىلۋى داستۇرگە اينالدى. جۋىردا عانا جازۋشى، دەپۋتات الدان سمايىل وسى تۋراسىندا ۇكىمەتكە كەزەكتى ساۋالىن قويدى. الايدا، تىم-تىرىس. ەندەشە، نەگە ءتورت مەملەكەت قۇرعان تۇركى كەڭەسى باستاما جاساي المايدى؟ بۇل ماسەلە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قازاق حالقىنىڭ قاتىسى قانداي بولسا، كۇن تارتىبىندە دە سونداي بولىپ قالا بەرەدى.
ال، ازىرگە عالىمداردىڭ عىلىمي پايىمدارى بۇل ءۋاجدى قولداماسا، قارسى كەلمەيدى. تۇركى جازۋ  مادەنيەتىنىڭ قۇرمەتىنە بىتىك جازۋدى ۇڭگي زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ءبىرى قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ جۋىردا بولعان عىلىمي وتىرىستاعى بايانداماسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
«Abai.kz»


ەرتەورتا عاسىرداعى بايىرعى تۇركىلەردىڭ الەم وركەنيەتىندەگى ۇلەسى

ق. سارتقوجاۇلى،  فيلولوگيا
عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور

قازاقستان تاۋەلسىز ەل بولا تۇرىپ، 24 مامىردا جىل سايىن سلاۆيان جازباسى مەن مادەنيەتىنىڭ كۇنىن اتاپ وتەدى، سوندا قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قۇراۋشىسى بولىپ وتىرعان قازاق حالقىنىڭ تۇپكى سويى سانالاتىن تۇركىلىك وركەنيەت قايدا قالادى؟ ەڭ بولماسا 1897 جىلعى 25 قاراشادا (كازىرگىشە - 8-9 جەلتوقسان) ۆ.تومسەن الەمگە ايگىلەگەن تۇركى جازۋىنىڭ قۇرمەتى نەگە اتالمايدى؟!  بۇل ساۋالدار بۇعان دەيىن تالاي    قويىلىپ جاۋىر بولعان تاقىرىپقا اينالعان-دى. ءتىپتى، جەلتوقسان ايى تاياعان سايىن بۇل ماسەلەنىڭ قويىلۋى داستۇرگە اينالدى. جۋىردا عانا جازۋشى، دەپۋتات الدان سمايىل وسى تۋراسىندا ۇكىمەتكە كەزەكتى ساۋالىن قويدى. الايدا، تىم-تىرىس. ەندەشە، نەگە ءتورت مەملەكەت قۇرعان تۇركى كەڭەسى باستاما جاساي المايدى؟ بۇل ماسەلە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قازاق حالقىنىڭ قاتىسى قانداي بولسا، كۇن تارتىبىندە دە سونداي بولىپ قالا بەرەدى.
ال، ازىرگە عالىمداردىڭ عىلىمي پايىمدارى بۇل ءۋاجدى قولداماسا، قارسى كەلمەيدى. تۇركى جازۋ  مادەنيەتىنىڭ قۇرمەتىنە بىتىك جازۋدى ۇڭگي زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ءبىرى قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ جۋىردا بولعان عىلىمي وتىرىستاعى بايانداماسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
«Abai.kz»


ەرتەورتا عاسىرداعى بايىرعى تۇركىلەردىڭ الەم وركەنيەتىندەگى ۇلەسى

ق. سارتقوجاۇلى،  فيلولوگيا
عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور

الەم مادەنيەتى مەن وركەنيەتىنىڭ تاريحىنا سۇعىنا كىرىسىپ وي قاۋزاعان ەۋروپالىق و. شپەنگلەر (1880-1936) ادامزات تاريحىن ءتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ الماسۋى دەپ تۇجىرىم جاساي وتىرىپ، الەم مادەنيەتىن تاريحي تۇرعىدان 8 توپقا ءبولىپ قاراستىرعان. وندا: ەگيپەتتىك، ۇندىلىك، ۆاۆيلوندىق، قىتايلىق، انتيكالىق، يسلامدىق، باتىس ەۋروپالىق، امەريكا كونتينەنتىندەگى مايا مادەنيەتى، دەپ قاراستىرعان.
بەلگىلى تاريحشى، مادەنيەتتانۋشى ا.دج. توينبي الەم مادەنيەتىن 13 توپقا ءبولىپ قاراستىرعان. بۇل ويشىلدىڭ ساناسىنا تۇركى ەتنوسىنىڭ مادەنيەتى ىلىنبەگەن. رەسەيلىك ن.يا. دانيلوۆسكي تۇركىلەر مادەنيەتى قاقىندا جاق اشپايدى. ولاي بولسا، الەم مادەنيەتىنە، وركەنيەتىنە تۇركى ەتنوسى ۇلەس قوسپاعان با دەگەن سۇراق تۋىندايدى.
مادەنيەت ماقساتى ءوزىن باسقاعا تانىتۋ، مويىنداتۋ. ءوزىن-ءوزى تانىتۋ (ترانسلياتسيا) ماسەلەسى وركەنيەتتەر مەن مادەنيەت تاريحىندا العى شەپتە تۇرادى. ويتسە باتىس پەن شىعىستى ءوزارا جاقىنداستىرىپ، حالىقتار اراسىندا مادەنيەتتەر الماسۋىنا ماڭگىلىك كوپىر، مىقتى دانەكەر بولىپ، وركەنيەتتەر قورىن مولايتۋعا ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن تۇركىلەر، الەم وركەنيەتىنەن تىس قالمايتىنى تۇسىنىكتى.
باتىستىق مادەنيەتتانۋشىلار، تاريحشىلار كوشپەلىلەر الەمىن، ولاردىڭ باتىسقا ۇقسامايتىن قوعامدىق ەرەكشەلىگىن، شارۋاشىلىق باسقارۋ ۇستانىمىن، مادەني-رۋحاني قۇندىلىعىن تۇسىنبەگەن، ءارى تۇسىنگىسى كەلمەيدى.
ءبىر عانا مىسال الايىق. لوندون قالاسىندا باسىلىپ بۇكىل الەمگە تاراتىلعان «انتروپولوگيالىق سوزدىك» اتتى ەنتسيكلوپەديادا. «نوماد دەگەنىمىز شارۋاشىلىقتىڭ بىردە-ءبىر سالاسىمەن اينالىسپايتىن، تۇراقتى مەكەنجايى جوق ادامدار» دەپ انىقتاما بەرگەن. بۇنداي تۇسىنىك «كەزبەلەر» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ەۋروپالىقتاردىڭ سول انىقتاماسىن ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم توتىدايىن قاعىپ الىپ «ءبىز نومادتار» دەۋمەن ءححى عاسىردىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ وتىرمىز. وكىنىشتى - اق.
ادام بالاسى مىناۋ ءپاني دۇنيەدە جەر باسىپ جۇرگەندە ەكى-اق ءتۇرلى ءونىم وندىرەدى. ءبىرى رۋحاني، ەكىنشىسى ماتەريالدىق ءونىم.
ەجەلگى جانە بايىرعى تۇرىكتەر رۋحاني سالادا الەم وركەنيەتىنە قوسقان ءبىر عانا ۇلەسىن كولدەنەڭ تارتالىق.
ەجەلگى داۋىردە ء(بىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى زاماندا) تۇركى ەتنوسىنىڭ اينالاسىندا ءومىر سۇرگەن شىعىسىندا قىتايلار، وڭتۇستىگىندەگى ۇندىلەر، تاياۋ شىعىسىنداعى حاميت، سەميت توبىنىڭ اراب-پارسىلار، باتىسىنداعى ەۋروپالىقتاردىڭ ءاربىر سەلوسىندا، ءاربىر وتىرىقتى توبىندا ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ونداعان، جۇزدەگەن قۇدايلار، نانىم-سەنىمدەر مەن ءدىني ۇستانىمدار بولدى.         
سول داۋىردە ولاردىڭ كورشىلەرى تۇركى الەماندە ءبىر عانا قۇداي، ءبىر عانا بوگۇ (تاڭىرلىك) ءدىنى بولدى. جوعارداعى اتالمىش كورشىلەر تۇركى حالىقتارىنا تاڭقالدى. كوشپەلى تۇركىلەر ءبىر عانا قۇدايلى، ءبىر عانا ءدىني ۇستانىمى بار. ونىڭ جىل ساناۋدان بۇرىن، الدى 40000 جىل، ارتى 12000 جىل بۇرىن. ازيادان امەريكا كونتينەنتىنە قونىس اۋدارعان تۇركىلەردىڭ الىس تۋىسى ۇندىستەر (قىزىل تەرىلەر) ءبىر عانا تاڭىرلىك ءدىنىن ۇستانادى. ول از دەسەڭىز كۇلتەگىن (كت. ءىV. 1), بىلگە قاعان (بك. ءى.1; ءىV.1) ۇستىندارىندا "teŋir teg" دەگەن تىركەس بار. مۇنداعى "teŋir" ءسوزىن بۇعان دەيىنگى زەرتتەۋشىلەر «اسپان (نەبا)» دەپ اۋدارىپ كەلدى. بۇل قاتە اۋدارما ەكەنىن، اتاۋ «قۇداي» دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن دالەلدەدىك (1. س 173,178; 2. س.67). «Teg» ءسوزىن بۇعان دەيىن  ۆ.رادلوۆ (1894, 1897), ۆ.تومسەن (1896), ا.ن.مەليورانسكي (1897), س.ە.مالوۆ (1951), ت.تەكين (1969) ەڭبەكتەرىندە «پودوبنو»، «سلاۆنو»، «كاك بۋدتو» دەپ اۋدارىپ كەلدى «تeg» ءسوزى جەكە تۇرعاندا ارينە ءبىر نەشە ماعىنا بەرەدى.
1.    teg (tek) - «ءبىر عانا» نەمەسە «ءبىر» (مك. ءى. 334, 53; QBK. 545)
2.    teg - نول (بامرس.ت. ءىىى.281).
3.    teg - -دەيىن، -شەيىن (مك. ءىىى. 237; QBN. 420)
4.    teg - جەتۋ، كەلۋ، بارۋ، اپارۋ (تۇي. 46; Uig. I15; MK7 II.19; II. 91; QBK.221; TT.I.89; Man. I7 20)
جوعارىدا ءسوز ەتكەن كت.ءى،1; كت. ءىV.1; بك. ءى.1, بك. ءىV.1 ماتىندەردە «نول» (0) دەگەن ماعىنا بەرەدى. «نول» دەگەن سان زاتقا اينالعاندا «بار»، بىراقتا كوزگە كورىنبەيدى. نەمەسە «بوس كەڭىستىك» دەگەن اۋىسپالى ماعىنا بەرەدى. ويتسە،  "تeŋir teg" تىركەس «ءتاڭىر بار»، بىراقتا كوزگە كورىنبەيدى، بالاماسى جوق دەگەن ۇعىمدى ءبىلدىرىپ تۇر. بۇگىنگى قازاق تىلىندە جانە ورتا عاسىر سوزدىكتەرىندە «ءبىر عانا»، «تەك قانا» دەگەن ماعىناعا اۋىسقان. ال، كونە جانە بۇگىنگى موڭعول تىلىندە «teg» ءسوزى «نول» دەيتىن ماعىناسىن ساقتاپ قالعان. ءبىز كۇلتەگىن، بىلگە قاعان ماتىندەرىن اۋدارعاندا "teŋir teg"  تىركەسىن بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ نورماسى بويىنشا «ءتاڭىر ءبىر» دەپ اۋداردىق. ال، بايىرعى تۇرىكتەردىڭ قورشاعان ورتانى ءتۇيسىنۋ، سەزىنۋ مەنتالدىق قابىلداۋى بويىنشا «ءتاڭىر بار، بىراق كوزگە كورىنبەيدى، ۇستاپ تانۋعا مۇمكىن ەمەس بولعاندىقتان ول بەلگىسىز تۇلعانى زاتتاندىرعاندا، ونىڭ ءمانىن رۋحانيلاندىرعان. ءتاڭىردىڭ ۋاقىت پەن كەڭىستىكتە ورنى بار، بىراقتا تانىپ، ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن "teg" (نول) ۇعىممەن بەرگەن. مۇنداي مىسال كوپ. تۇركى تىلدەردىڭ اتاۋ سەپتىگى جالعاۋسىز، نولدىك جۇيەدە.   
ەرتەورتا عاسىر قوعامىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بايىرعى تۇرىكتەردىڭ اقىل ويىنىڭ، ويلاۋ قابىلەتىنىڭ قانشالىقتى بيىك دەڭگەيدە بولعانىن تەك قانا وسى ءبىر عانا تىركەس ارقىلى تۇسىنۋگە بولادى. بۇگىنگى كلاسسيكالىق دىندەردە سونىڭ ىشىندە يسلام دىنىندە  «قۇداي ءبىر»، وعان بالاما جوق دەگەن قاعيدا بار. ءتاڭىردى (قۇدايدى) رۋحانيلاندىرعان ەرەكشەلىگىنە وي جۇگىرتسەك، ەرتەورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن بابالارىمىزدىڭ ويلاۋ قابىلەتى، رۋحانيلاندىرىپ جەتكىزە ءبىلۋ ەرەكشەلىگى، بۇگىنگى ءححى عاسىرداعى بىزدەرمەن سالىستىرعاندا بيىك بولماسا، كەم ەمەس ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى قانشالىقتى بيىك دارەجەدە مەڭگەرگەندىگىنە كۋا بولامىز. ءتاڭىر (قۇداي) قاستەرلەپ كيە تۇتىپ (سيمۆوليزيروۆات), رۋحانيلاندىرىپ، ادامزات مادەنيەتىنە، وركەنيەتىنە قانشالىقتى ۇلەس قوسقانىنا كۋا بولامىز.
يسلام ءدىنى ەڭ جاس ءدىن. ارينە ونىڭ قاعيدالارى مىڭداعان جىلدار بويى بەرىلىپ كەلە ب.ز.V عاسىرىندا قالىپتاستى. ءتاڭىردىڭ، اللانىڭ بار ەكەنىن، ول كوزگە كورىنبەيتىنىن، تانىپ بىلۋگە مۇمكىن ەمەستىگىن بىلدىرەتىن رۋحاني تۇسىنىكتى ادامزاتتىڭ ەڭ كونە ءدىنى تاڭىرلىك دىننەن اۋىسقان بولۋى دا مۇمكىن.
بۇل تۇجىرىمدامامىزعا قوسىمشا تاعى ءبىر فاكتىنى العا تارتالىق.
تاڭىرلىك دىندە تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە، كەشكە جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان ايعا قاراپ تىلەك تىلەيتىن بولعان. كۇنگە، ايعا قاراپ تاڭىردەن تىلەك تىلەۋشى ادامدار بيىككە (تاۋ، توبە) شىعىپ، بەلىندەگى كىسەسىن (بەلبەۋىن) الىپ، مويىندارىنا اسىپ، بەتىن كۇن مەن ايعا قاراتىپ، ەكى قولىن العا سەرپىپ ەركىن جىبەرىپ، الاقانىن جايىپ تىلەك تىلەيتىن بولعان. ال، قارعىس تىلەسە، ءدال جوعارعىداعىداي تۇرىپ الاقانىن توڭكەرىپ تومەن قاراتىپ قارعىس ايتاتىن بولعان. امەريكا كونتينەنتىندەگى ۇندىستەردىڭ تۇتىنىپ كەلگەن تاڭىرلىك دىنىمەن سالىستىرعاندا جىل ساناۋدان بۇرىنعى 40-12 مىڭ جىل بۇرىن قالىپتاسا باستاعان تاڭىرلىك ءدىننىڭ بۇل ريتۋالدارى، بۇگىنگى كلاسسيكالىق بۋدديزم (ج.س.ب. ءVى ع.ع-دان), يۇدەي (ج.س.ب. ءVى ع.-دان), حريستيان (ج.س.ب. V ع.ع.-دان), يسلام (ب.ز. V عاسىردان) دىندەرىندە قايتالانىپ ورىرۋى مادەنيەتتىڭ الماسۋى، ءبىر-بىرىنە اسەرى بولعانىنا كوز جەتكىزەمىز. اتاقتى فيلوسوف ي.گەردەر «سالت-ءداستۇر، ءتىل مەن مادەنيەت باستاۋلارىنىڭ اناسى»،-دەيدى (8. س.252).
مادەنيەت دەگەنىمىز الدىڭعى ۇرپاقتىڭ كەيىنگىلەرگە جالعاستىرعان ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى. ونىڭ ار جاعىنداعى مايەگى سالت-ءداستۇر مەن ءتىل. ءتىل جەتكىزۋ جالعاستىرۋ قۇرالى.
كەز كەلگەن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ رۋحاني نەگىزى ءدىن. ءدىن دەگەنىمىز قانداي ءبىر حالىقتىڭ نانىم-سەنىمى، رۋحاني كانونى، دۇنيە تانىمى. ءدىننىڭ ناتيجەسىندە مادەنيەت قالىپتاسادى. مادەنيەت حالىقتاردىڭ مىڭداعان جىلدار بويى جالعاسىپ ساقتالعان رۋحاني شىعارماشىلىعى. بۇكىل ءبۇتىن قاۋىمنىڭ، ۇلتتىڭ رۋحاني ىزدەنىسى، حالىقتىڭ دانالىعى، ءارى ۇستانىمى.
تۇرىك ەتنوسىنىڭ الەم ونەرىنە قوسقان ۇلەسىنىڭ تاعى ءبىرىن العا تارتالىق:
دۇنيە ءجۇزىنىڭ عىلىمىنا ءحVIى عاسىردان بەرى بەلگىلى بولعان، ادامزات بالاسىنىڭ بەينەلەۋ ونەرىنىڭ ءبىرى، ءارى بىرەگەيى، عىلىم الەمىنە  «سكيفتەردىڭ جانۋارلار ستيل» دەگەن اتپەن ەنگەن ونەر تۋىندىسى.
جاسالعان ماتەريالدارى - التىن، كۇمىس، قولا، تەمىر، قالايى، جەز، ءمۇيىز، كيىز، اعاش جانە توقىما، قىش.
نەگىزگى بەينەلەر:
ا) ءارتۇرلى قۇبىجىقتار: گارپي (باسى قۇس، باسقا دەنەسى ادام), مينوتاۆر (باسى  بۇقا، باسقا دەنەسى ادام), نىسانالى كيىك - مونوكەروس (باسى جىلقى، ۇشى قايىرىلعان جالعىز تىك ءمۇيىزدى، دەنەسى مارال، تۇياعى جىلقى), كيەلى ءبورى (باسى ءبورى، ۇلى دەنەسى ۇلۋ، اياعى بارىس), قۇبىجىق بارىس (باسى، 4 اياعى بارىس، ۇلى دەنەسى ادام)
ب) قايۋاناتتار (سامرۇق، اڭىز قۇستار، بارىس، ءبورى، بۇلان، بۇعى، تاۋەشكى، ارقار، جىلان، ايداھار)
ۆ) ءۇي جان-جانۋارلارى (قوي، ەشكى، جىلقى، سيىر)
تارالىمى: شىعىسى قىتاي قورعانى، ساروزەن سىرتى، ورداس، وڭتۇستىگى تيبەتتەن، باتىسى دۋناي، سولتۇستىگى ءسىبىر (ياكۋتيا), ورتالىق جانە ورتا ازيا.
حرانولوگياسى:ۇلانبايتاق ەۋرازيا ايماعىندا جىل ساناۋدان بۇرىنعى ءىىى مىڭ جىلدىق تۇسىنداعى ەنەوليتتەن باستالىپ (مارعۇلان. 75. 197), ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءبىرىنشى مىڭ جىلدىعىنا جالعاسىن تاپقان.
مۇراگەرلەرى: ساقتار (سكيف-ic oۋuz), كيممەرلەر، ماسسەگاتتەر، سارماتتار، عۇندار (سيۋننۋ), ۇيسىندەر، ەرتەورتا عاسىر تۇرىكتەرى (كوك تۇرىكتەر).
ەرەكشەلىگى جانە قۇندىلىقتارى: جاسالۋ ءتاسىلى مەن ستيلدىك ۇقساستىعى، تەكتىك ساباقتاستى، تاقىرىپتىق ۇندەستىگى، ۇعىم-تۇسىنىگىنىڭ ورتاقتىعى، الەۋمەتتىك تەگى ءبىر ەكەندىگى الەم ارحەولوگياسىندا الدە قاشان دالەلدەنگەن. جوعاردا اتاعان «سكيفتەردىڭ جانۋارلىق ستيل» ونەرىندە وسىمدىكتەن (الەم اعاش-كيەلى اعاش) باستاپ جان-جانۋار، كوك اسپاندا قالىقتاعان قۇستارعا دەيىن، جانە تابيعات قۇبىلىستارى ەۋرازيالىق كوشپەلىلەر تۇسىنىگىنە، تۇيسىگىنە ساي يدەاليزاتسيالانعان. ەۋرازيا كوشپەلىلەرى كوكتەگى جاراتۋشى ءتاڭىردىڭ قۇدىرەتىمەن ءاربىر ادام، رۋ، تايپانىڭ كيەتەگى بولدى دەپ تۇسىنگەن. كيەتەگىنىڭ نەگىزگى وبەكتىسى جوعارىدا ءسوز ەتكەن قاھارلىدا ەرەكشە قۋاتتى حايۋناتتار، جان-جانۋارلار، قۇستار، وسىمدىكتەر. ولاردىڭ تەگەۋىرىندى ديناميكاسى، قاھارلى بەينەسى، ەرەكشە قاسيەتتەرى جەكە تۇلعاعا كۇش قۋات بەرىپ، رۋح سيلاپ، قاۋىپ-قاتەردەن ساقتاپ، ءىس-ارەكەتىنىڭ جولىن اشادى دەگەن نانىمدا بولعان. سوندىقتاندا ولاردى ونەر تىلىمەن بەينەلەگەندە، سەزىمى شىيىرشىق اتقان ەموتسياسىن، بۋىرقانعان ديناميكاسىن ەكسپرەسسيۆتى موتيۆتەرمەن ايقىن دا ناقتى ايشىقتاي وتىرىپ، كوشپەلىلەر الەمىنىڭ بيىك دەڭگەيدەگى تانىمدىق فەنومەنىنىڭ قۇدىرەتىن پاش ەتەدى. كوشپەلىلەر ءومىرىنىڭ بولمىسىن كوركەم ونەرگە اينالدىرىپ، سۇلۋلىق پەن اسەمدىكتىڭ موتيۆتەرىمەن كومكەرىپ، ونەر تىلىمەن تيپتەندىرىپ، تيپولوگيالىق ءادىس-تاسىلدەرمەن زەردەلگەن.
تيپولپگيالىق وبراز قاقىندا بەلگىلى فيلوسوف ا.ۆ. گۋلىگا: «كوركەمدىك ناقتىلىق دەگەنىمىز سەزىمدىك جانە ابستراكتسيالىق ناقتىلىقتاردىڭ ورتاسىنداعى جەلى. تيپتىك وبراز-سەزىمدىك ناقتىلىققا جاقىن، ال تيپولوگيالىق وبراز-ۇعىمدىق جاقتىلىقپەن استاسىپ جاتادى. تيپولوگيالىق وبراز تەكقانا ويدىڭ ورداسى ەمەس، سونىمەن قاتار سەزىمنىڭ دە قاينار كوزى. ال سەزىمسىز ونەر تۇل» (9. س.21) - دەپ انىقتاعان ەدى.
ولاي بولسا، ءبىزدىڭ ءسوز ەتىپ وتىرعان «جانۋالار ستيل» ونەرىمىز الەم بەينەلەۋ ونەرىنىڭ بىرەگەي جانرى. بۇل جانردى الەم وركەنيەتىنە الىپ كەلگەن تۇركى ەتنوسىنىڭ بابالارى.
مادەنيەتتىڭ ەڭ وزىق ۇلگىسىنىڭ ءبىرى جازۋ - سىزۋ. جازۋ مادەنيەتى - ادامنىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ باعا جەتپەس ۇلكەن جەتىستىگى. جازۋدىڭ ماقساتى - اقپارات بەرۋشىنىڭ ءوز ويىن باسقاعا جەتكىزۋ، بولمىستى تانىتۋ، ءىس-ارەكەتىن مويىنداتۋ. سوندىقتان دا جازۋ مادەنيەتى، مادەنيەت ارقىلى جالعاستىرۋشى (ترانسلاتسيا), كوممۋنيكاتسيا قۇرالى. ادامزاتتىڭ العاشقى رۋحاني تالپىنىسى سول داۋىردە تۇلعاناڭ ءوز بولمىسىن باسقاعا جەتكىزۋدىڭ، تاراتۋدىڭ قىزمەتىن سىزبا سۋرەتتەر، تاڭبالار، نىشاندار، كيەتەك (سيمۆول) بەينەلەرى اتقارسا، كەيىن دىبىستىق الىپبيگە قول جەتكىزدى. ال، ىشكى فورما رەتىندە جازۋ تۇتىنۋشى قاۋىمنىڭ دۇنيەتانىمىن، ءدىلىنىڭ، ءتىلىنىڭ، ءدىنىنىڭ، وي-ساناسىنىڭ، ادەت-عۇرىپىنىڭ، كورنىسىنە اينالدى. جازۋ ارقىلى بولمىستىڭ سان ءتۇرلى قۇبىلىسىن ۋاقىت پەن كەڭىستىك اياسىندا ەكىنشى، ءۇشىنشى جاققا جەتكىزەتىن، جانە الىس كەلەشەككە جالعاستىراتىن نەگىزگى قۇرال بولادى. ناتيجەسىندە اقپارات بەرۋشىنىڭ مالىمەتى ونداعان عاسىرلارعا جالعاساتىن مۇمكىندىككە قول جەتكىزدى. ءسويتىپ، ادامزات قوعامىنىڭ دامۋىن جەدەلدەتۋگە، رۋحاني مادەنيەتتىڭ بايلىعىن ارتتىرۋعا قىزمەت ەتەتىن دىبىستىق ءتىلدىڭ مۇمكىندىگى شەكسىز كەڭەيدى. وسىلايشا، دىبىستىق ءتىلدىڭ اجىراماس بولىگى رەتىندە «ءتىل-ويلاۋ-جازۋ» جۇيەسى قالىپتاستى. بۇل ۇدەرىستى تۇركى ەتنوس ءوزىنىڭ دامۋ تاريحىندا  كەشىپ ءوتتى.
ادامزاتتىڭ «ەكىنشى ءتىلى» دەپ اتالعان جازۋ ءالىپبيىنىڭ باستاۋ باسى بولعان جازۋ-سىزۋ مادەنيەتىن تۇركى ەتنوسى دا باسقالاردان قالىسپاي دامۋ بارىسىندا وزدىگىنەن جاساپ ۇلگەردى. تۇركىلەردىڭ العاشقى جازۋى تاس بەتىندەگى پەتروگليفتەر. تۇرىكتەر ج.س.ب. 20-15 مىڭ جىل وسىلايشا جازۋ ونەرىنە قول جەتكىزدى. وعان التاي تاۋ جوتاسىنىڭ سولتۇستىگىندەگى حويت-تسەنحەر (سولتۇستىك زەڭگىر) ۇڭگىرىندەگى گراۆيۋرالار (10.22-25 ب.; 14.306-310 ب.) تولىق دالەل. بۇل ەجەلگى تۇركى قاۋىمنىڭ رۋحاني دەڭگەيىنىڭ قانشالىقتى جوعارى بولعانىن كورسەتەدى. مۇنداي پيكتوگرافيالىق سىزبالار شىعىستا سارىوزەننەن (حۋانحە) باستالىپ، التاي، ءسىبىر، ءتاڭىر تاۋ، سارىارقا، ءۇستىرت ورال ءوڭىرىن كوكتەي ءوتىپ، باتىستاعى دون، دۋناي بويلارىنا دەيىن تارالعان. فرازوگراممالىق وسى قۇندىلىقتار ادامزات قوعامىنىڭ دامۋىنىڭ العاشقى كەزەڭدەرىندەگى اقپاراتتىق كوممۋنيكاتسيانىڭ ءبىرى دە، بىرەگەي قۇرالى بولدى. وركەنيەتتىڭ دامۋ ساتىسىنا سايكەس فرازوگراممالىق تاڭبادان سوڭ لوگوگراممالىق سىزباعا كوشتى.
ونىڭ نەگىزگى قۇرالى - كودتىق تاڭبالار، رامىزدەر، بەلگىلەر (ەلتاڭبالار - گەرب) بولىپ تابىلادى. لوگوگراممالىق جازۋدىڭ تۇپدەرەكتەرىنە اراسانتاس (ب.ز.ب. 14-16 مىڭ جىل بۇرىنعى) (10.27-33 ب.; 14. 306-310 ب.) تەۆش-ۋلا (ب.ز.ب. ءىىى-ءى مىڭ جىل بۇرىنعى) (11. 253-256 ب.; 12. 123-127, 185 ب.), موڭعول جەرىندەگى التاي، حانعاي تاۋ جوتالارىنداعى تاڭبالار مەن نىشاندار، ەلتاڭبالار (ب.ز.ب. ءىح-ءىىى عع.) (15), جابحالانتى تاڭبالارى (ب.ز.ب. VII-V عع.) (16. 224, 274, 276 ب.).
لوگوگراممادان سوڭ جازۋ دامىسىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى بۋىندىق جازۋعا (سيلوبوگرامما) اۋىستى. تۇركى بۋىندىق جازۋىنىڭ 33 تاڭباسى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتتى. بۋىندىق جازۋدان سوڭ دىبىس بەلگىلەيتىن فونوگرامماعا اۋىستى. وسىلايشا تۇركى ەتنوسى وزدەرىنىڭ ەڭبەگىمەن بايىرعى تۇرىك بىتىگ (رۋنيكا) جازۋىن ومىرگە اكەلىپ، الەم وركەنيەتىنە تۇركىلىك ويلاۋدىڭ، تۇركىلىك قولتاڭباسىن قوستى. تۇركىلەردىڭ بىتىگ جازۋىنىڭ جۇيەسى شىعىستاعى قىتاي، وڭتۇستىكتەگى پارسىلار مەن باتىستاعى گرەكتەردىڭ جازۋ ۇلگىسىنەن مۇلدەم باسقاشا. ويتكەنى دۇنيەنى تانۋ، ءبىلۋ تۇركىلىك ويلاۋ قابىلەتىنىڭ ناتيجەسىندە ومىرگە اكەلدى.
مىنە، وسى سياقتى جۇزدەگەن، مىڭداعان فاكتىلەر تۇركى ەتنوسىنىڭ الەم وركەنيەتىنە قوماقتى ولجا سالعانىن كورسەتەدى.
كورىپ وتىرعانىمىزداي تۇركى ەتنوسىنىڭ الەم مادەنيەتىنە، وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى مول ەكەن. ويتسە، ءبىزدىڭ فيلوسوفتار، تاريحشىلىر، مادەنيەتتانۋشىلار بابالارىمىزدىڭ وسى ءونىمىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرۋ ءۇشىن تىم جاۋاپكەرلىكپەن قاراپ ات سالىسۋىمىز ءجون. ناقتى ۇسىنىس جاساساق ءبىزدىڭ فيلوسافتار جۋىق جىلدارى تۇركى ەتنوسىنىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى قاقىندا ەنتسيكلوپەديالىق انىقتاما جاساپ شىعارسا اسا ۇلكەن ءىس بىتىرگەن بولار ەدى.
«Abai.kz»

قىسقارعان سوزدەر

كت - كۇلتەگىن ءماتىنى
بك - بىلگە قاعان ءماتىنى
مك - ماحمۇد قاشعاري
تۇي - تۇي - ۇقۇق ءماتىنى
مان - مانيحەي ءماتىنى
QB (QBN. QBK,) - قۇتادعۋ بىلىك
بامرس - بولشوي اكادەميچەسكي مونگولسكي-رۋسسكي سولۆار (2002).

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. سارتقوجاۇلى ق. ورحون مۇرالارى. ءى. كىتاپ - استانا، 2003
2. سارتقوجاۇلى ق. ورحون مۇرالارى. ءىى. كىتاپ - الماتى. 2012
3. رادلوۆ ۆ.ۆ.، مەليورانسكي پ.م. درەۆنەتيۋركسكيە پامياتنيكي ۆ كوشو - تسايدامە // ستوە. ت. ءىV. - سپب. 1897. ۆىپ.چ. س.1-65.
4.  Thomsen V. Inscriptions de L'Orkhon. MSFOu,V. - Helsingfors, 1896.
5. Tekin T. Grammar of Orkhon Turks. - Indiana University, 1969.
6. مەليورانسكي پ.م. پامياتنيك ۆ چەست كيۋل-تەگينا //زۆوراو. -سپب. 1899
7. مالاۆ س.ە، پامياتنيكي درەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي. - م.ل.، 1951
8. گەردەر ي. يدەي ك فيلوسوفي يستوري چەلوۆەچەستۆا. م، 1977.
9. گۋلگا ا.ۆ. يسكۋستۆا ۆ ۆەك ناۋكي. م.، 1978.
10. وكلادنيكوۆ ا. پ. تسەنترالنوازياتسكي وچاگ پەرۆوبىتنوگو يسكۋسستۆا. نوۆوسيبيرسك: ناۋكا، 1972. -س. 138.
11. وكلادنيكوۆ ا. پ. پەتروگليفى تسەنترالنوي. - ل.: ناۋكا، 1984. -س. 265.
13. وكلادنيكوۆ ا. پ. درەۆنەيشيە پەتروگليفى ارشان - حادا // پلاستينكي ي ريسۋنكي درەۆنيح كۋلتۋر. -نوۆوسيبيرسك: ناۋكا، 1983. -س. 27-33.
14. نوۆگورودوۆا ە.ا. ارشان - حاد - درەۆنەيشي پامياتنيك يزوبرازيتەلنوگو يسكۋسستۆا ۆوستوچنوي مونگولي // يستوريا ي كۋلتۋرى تسەنترالنوي ازي. -م.: ناۋكا، 1983. -س. 306-310.
15. دورج د.، نوۆگورودوۆا ە.ا. پەتروگليفى مونگولي. -ۋب.، «ۋتحك». 1975.
16. تسەۆەندورج د.، تسەرەنداۆگا يا.، گۇنچينسۇرەن ب.، گارامجوۆ د. جاۆحلانت حايرحانى حادنى زۋراگ // ايۆەنحوۋ ماينز مونگوليا ينك. -ۋب.، 2004. -س. 90-99.