تاۋەلسىزدىك ۇعىمى حاسان ورالتاي ءۇشىن اسا ءماندى، اسا قاستەرلى ۇعىم. بالا جاسىنان ازات بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ، تاۋەلسىز ەل بولۋدىڭ نە ەكەنىن ءبىلىپ ءوستى. ۇلت-ازاتتىق جولىندا كۇرەسكەن، ەلىن قۇلدىق ومىردەن ازات ەتكەن باتىر قاليبەك حاكىمنىڭ اقىل-پاراساتىن، كەمەڭگەر تەرەڭ ويىن ۇعىنىپ ءوستى.1947 جىلدىڭ باسىنان بەرى حاسان ورالتايدىڭ اكەسى قاليبەك حاكىمنىڭ ۇرىمجىمەن سويلەسۋلەرىنىڭ بىرىندە: «ول كەزدەسۋگە اكەم ءتورت التىن، ەكى كۇمىس بارلىعى التى مەدالىن تاعىپ بارادى. ونى كورگەن شەجۋ جان: «نە دەگەن كوپ مەدالىڭىز بار» دەيدى. اكەم وعان: «بۇل مەدالداردى ماعان حالقىما وكىل بولىپ كەلگەندىكتەرىن ايتقان ءتۇرلى توپتار تاقتى. مەن بۇلاردى ماعان تاعۋشىلاردان گورى، وسى مەدالداردىڭ ۇستىندەگى بەلگى رامىزدەر مەن جازۋلارعا لايىق بولۋعا تىرىسۋدامىن» دەپ جاۋاپ قايىرعان(ولاردىڭ ۇستىندە اي-جۇلدىز بەلگىسى جانە تاۋەلسىزدىك، جانقيارلىق، ازاتتىق دەگەن سياقتى سوزدەر بار-دى) (ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر، الماتى، 2005. ب.53.) تاعى ءبىر ءسات ەلمەن قوشتاسىپ، كوكلىكتەن كوشەر الدىن، ەل اراسىندا «قايدا بارامىز؟»، «بارعان جەرىمىزدە قالاي جان باعامىز؟» دەگەن سياقتى ورىندى ساۋال قويىلعاندا،  اكەسى قاليبەك حاكىم: «قۇل بولىپ، حايۋان مالعا ۇقساپ ءومىر سۇرگەنشە، قۇلدىق استىندا ولگەنشە، ەرىكتى ءومىر ءسۇرۋ، ەرىكتى-ازات ادام بولىپ ءولۋ ءۇشىن كۇرەسۋ تاعى يگىلىكتى. اللادان باسقا سۇيەنەرىمىز جوق...» بۇدان نەنى كورۋگە بولادى؟

تاۋەلسىزدىك ۇعىمى حاسان ورالتاي ءۇشىن اسا ءماندى، اسا قاستەرلى ۇعىم. بالا جاسىنان ازات بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ، تاۋەلسىز ەل بولۋدىڭ نە ەكەنىن ءبىلىپ ءوستى. ۇلت-ازاتتىق جولىندا كۇرەسكەن، ەلىن قۇلدىق ومىردەن ازات ەتكەن باتىر قاليبەك حاكىمنىڭ اقىل-پاراساتىن، كەمەڭگەر تەرەڭ ويىن ۇعىنىپ ءوستى.1947 جىلدىڭ باسىنان بەرى حاسان ورالتايدىڭ اكەسى قاليبەك حاكىمنىڭ ۇرىمجىمەن سويلەسۋلەرىنىڭ بىرىندە: «ول كەزدەسۋگە اكەم ءتورت التىن، ەكى كۇمىس بارلىعى التى مەدالىن تاعىپ بارادى. ونى كورگەن شەجۋ جان: «نە دەگەن كوپ مەدالىڭىز بار» دەيدى. اكەم وعان: «بۇل مەدالداردى ماعان حالقىما وكىل بولىپ كەلگەندىكتەرىن ايتقان ءتۇرلى توپتار تاقتى. مەن بۇلاردى ماعان تاعۋشىلاردان گورى، وسى مەدالداردىڭ ۇستىندەگى بەلگى رامىزدەر مەن جازۋلارعا لايىق بولۋعا تىرىسۋدامىن» دەپ جاۋاپ قايىرعان(ولاردىڭ ۇستىندە اي-جۇلدىز بەلگىسى جانە تاۋەلسىزدىك، جانقيارلىق، ازاتتىق دەگەن سياقتى سوزدەر بار-دى) (ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر، الماتى، 2005. ب.53.) تاعى ءبىر ءسات ەلمەن قوشتاسىپ، كوكلىكتەن كوشەر الدىن، ەل اراسىندا «قايدا بارامىز؟»، «بارعان جەرىمىزدە قالاي جان باعامىز؟» دەگەن سياقتى ورىندى ساۋال قويىلعاندا،  اكەسى قاليبەك حاكىم: «قۇل بولىپ، حايۋان مالعا ۇقساپ ءومىر سۇرگەنشە، قۇلدىق استىندا ولگەنشە، ەرىكتى ءومىر ءسۇرۋ، ەرىكتى-ازات ادام بولىپ ءولۋ ءۇشىن كۇرەسۋ تاعى يگىلىكتى. اللادان باسقا سۇيەنەرىمىز جوق...» بۇدان نەنى كورۋگە بولادى؟

«تۇركىستان حالقىنىڭ قول جەتكىزۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن نەگىزگى ماسەلە-ءسى تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگى. بۇنى وسىلايشا اشىق ايتۋ كەرەك. كوممۋنيزمنىڭ قاندى شەڭگەلىندەگى وتاندارىن تاۋەلسىزدىككە جەتكىزۋ ءۇشىن كۇرەستى جانە كۇرەسۋدە، بۇدان بىلاي دا سول جولدا كۇرەسە بەرەدى...

تۇركىستان حالقى ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسىندە تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىن مويىنداپ تانىماستان، حالقىمىزدىڭ ول جولداعى ىسىنە كەدەرگى بولاتىن ارەكەتتەر جاسايتىنداردى ەشۋاقىتتا دا كەشىرمەيدى».

«تاۋەلسىزدىك»، «الاش»، «الاشوردا» ۇعىمى جازۋشى حاسان ورالتاي ءۇشىن ءبىر-بىرىنەن اجىراماس ۇعىمدار. ونىڭ دالەلى بالا كەزىنەن قۇلاعىنا قۇيىپ ءوسىپ، جۇرەگىندە تەرەڭ ءىز قالدىرعان اكە ارمانىن جۇزەگە اسىرۋ ناتيجەسىندە بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيگە جەتكىزدى، كىتاپ جازدى.

«الاش - تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ ۇلت-ازاتتىق ۇرانى» اتتى شەت ەلدە قازاق تۇرىكتەرى تۋرالى جازىلعان تۇڭعىش كىتابىندا(ستامبۇل، 1973) حاسان ورالتاي الاش مۇراتتارىنا قىزمەت ەتۋ ماقساتىمەن جازىلعان. 1973 جىلداردا باتىستا الاش، الاشوردا جونىندە كىتاپ تۇگىلى ماقالا دا جازىلماعان كەزەڭ. تەك زاكي ءۋاليدي توعان كىتاپتارى مەن مۇستافا شوقايدىڭ  ماقالالارىندا قىسقاشا ايتىلعان-دى. حاسان ورالتايدىڭ اتالعان كىتابىنا  ءار تاراپتان شابۋىلدار جاسالدى، شىندىقتى بۇرمالاعىسى كەلەتىندەر تابىلىپ جاتتى. ال تۇركيانىڭ كورنەكتى  جازۋشىلارى مەن بەلگىلى عالىمدارى، قوعام قايراتكەرلەرى، جۋرناليستەرى جىلى لەبىزدەرىن بىلدىرگەن. جالپى كىتاپتا «الاش» اتاۋىنا جان-جاقتى تۇسىنىك بەرىلگەن. سونىمەن بىرگە بۇكىل تۇركىستان تاريحىندا ماڭىزدى ورىن العان الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتى تۋرالى قىسقاشا مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. الاش مۇراتتارى جولىندا قىزمەت ەتكەن ازاماتتاردىڭ ءبىر توبى جايىندا قىسقا دا بولسا دا ارنايى مالىمەتتەر بەرىلگەن.

60-جىلداردىڭ ورتاسىندا ميۋنحەن قالاسىندا قازاقتاردىڭ قوعامى رەتىندە قۇرىلعان تۇركەلى كوميتەتىندە 1968-1970 جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن حاتشىلىق قىزمەت اتقارادى.  وسى كەزەڭدە الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ 50-جىلدىق مۇشەلىنىڭ  ميۋنحەن قالاسىندا اتالىپ وتىلۋىنە جانە ول تۋرالى تۇركيانىڭ ءتۇرلى ءباسپاسوز ورىندارىندا كولەمدى ماقالالار شىعۋىنا تىكەلەي مۇرىندىق بولعان. 1968 جىلى الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتى جونىندە بايانداما جازىپ، ونى تۇرىكشەگە اۋدارىپ، تۇركيانىڭ باسپاسوزدەرىن-دە(«وتۇكەن»، «فەداي»، «ءمىللي ىشىق»، «ءمىللي ارەكەت» اتتى جۋرنالداردا) جاريالانعان. سونىمەن بىرگە ونى جەكە كىسىلەرگە حات ارقىلى دا تاراتقان. تۇركەلى كوميتەتىنىڭ 1986 جىلعى 16-18 جەلتوقسان وقيعاسىنا دا جاۋىزدىققا دۋشار بولعان قازاق حالقىنىڭ، قازاق جاستارىنىڭ قامقورشىسى بولۋعا تىرىسقان ىستەرىنە حاسان ورالتايدىڭ ەڭبەگى زور. سونىڭ ناتيجەسىندە 1988 جىلى ستامبۇلدا «1986 جىلعى 17-18 جەلتوقسانداعى قازاقستان وقيعالارى» اتتى كىتابى جارىق كوردى.

«ازاتتىق» راديوسىندا ىستەگەن 28 جىلعا جۋىق ومىرىندە حاسان ورالتاي ءار جىلعى جەلتوقسان ايىن مىندەتتى تۇردە ارناۋلى ماقالا، سۇحباتتارمەن اتاپ ءوتۋدى داعدىعا اينالدىرعان. ول حابارلار: 10-جەلتوقسان -  «تۇركىستان مۇحتارياتى» ۇكىمەتىنىڭ(10.12.1917) قۇرىلعان كۇنىنە ارناپ، ونىڭ باستىقتارى بولعان مۇحامەتجان تىنىشبايۇلىن، ءابدىراحمان ورازايۇلىن، مۇستافا شوقايۇلىن ەسكە الۋ كۇنى; 13- جەلتوقسان - 1917 جىلى قۇرىلعان الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعان كۇنىن ۇلتتىق مەرەكە رەتىندە اتاپ ءوتۋ; 17-18 جەلتوقسان - جەلتوقسان وقيعاسىنا ارنالعان باعدارلامالار; 27-جەلتوقسان - مۇستافا شوقايدىڭ قازا بولعان كۇنىنە وراي دايىندالعان باعدارلامالار.  ول كىسى باسشىلىقتان كەتكەننەن سوڭ، بۇل داعدى بۇزىلعاندىعىن «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» كىتابىندا بىلاي دەيدى: «وكىنىشكە وراي، ۇزاق جىلداردان بەرگى «ازاتتىق» راديوسى قازاق ءبولىمىنىڭ سول ءبىر داعدىسى، جەكە-جەكە جانە بارىنە بىردەي سان رەت اتاپ تاپسىرىپ، قاعازعا جانە تاسپاعا جازىلعان بارلىق قاجەتتى دايىن ماتەريالداردى قولدارىنا ۇستاتا وتىرىپ: « وسى داعدىنى بەرىك ۇلاستىرىڭدار. بۇل وتانى، ۇلتى ءۇشىن جانە ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ، قازا بولعاندارعا دا، ءتىرى قالعاندارعا قۇرمەت سانالادى. جاس ۇرپاق، جاڭا بۋىنعا ونەگە بولادى...» دەپ قيىلا وتىنۋىمە قاراماستان، «ازاتتىق» راديوسى قازاق بولىمىنە الماتىدان بارىپ، پراگادا قىزمەتكەر بولعان قازاق قاندى ازاماتتار 1995 جىلدىڭ جەلتوقسانىن ءۇنسىز وتكىزدى.» «ازاتتىق» راديوسىندا ىستەپ جۇرگەن كەزەڭدە قازاقستاننىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋ باقىتىنا يە بولدىم دەپ ەرەكشە قۋانىشپەن ەسكە الادى. قازاقستان وداقتان تاراعاننان كەيىن تاۋەلسىزدىگىن دەرەۋ جاريالاماعانى ءبىزدى شىنىندا دا ۇرەيلەندىرىپ ەدى دەيدى.1991 جىلى 16-جەلتوقسان، دۇيسەنبى راديودا جۇمىس كۇنى بولماۋىنا قاراماستان جۇمىسقا بارىپ، الماتىداعى تىلشىلەرىنە نۇسقاۋ بەرىپ: «جوعارعى كەڭەسكە بار، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاسا، دەرەۋ ماعان حابارلا»، -دەپ تاپسىرادى. قازاقستاننان ءسۇيىنشى  حابار ەستىگەندە قۋانعانىمنان جىلاپ جىبەردىم. دەرەۋ اسىعىس تۇردە 5 مينۋتتىق حابار دايىنداپ، ءوزىم وقىپ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن قۇتتىقتادىم: «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى بۇكىل قازاقستان جۇرتشىلىعىنا قۇتتى بولسىن! اسىرەس ۇزاق عاسىرلاردان بەرى پاتشالىق رەسەيدىڭ، سونداي-اق سوۆەتتىك يمپەريانىڭ وتارشىلدىق-قاناۋشى، ءتىپتى مۇلدەم قىرعىنداپ جويىپ جىبەرۋ ساياساتىنىڭ قۇربانى بولعان، انا ءتىلى مەن ۇلتتىق تاريحى، ۇلتتىق ادەت-عۇرپى مەن ءدىنى ادەيى وگەيسىتىلىپ، تۇبەگەيلى تۇردە  ورىستاندىرۋ ساياساتىنا تاپ بولعان قازاق حالقى ءۇشىن قايتا ورلەۋدىڭ قۇتتى قادامى بولسىن! ءبىر ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە يەلەنۋى ونىڭ ەڭ تابيعي حۇقى...» مۇنداي تەبىرەنىس حالقىن شىن سۇيگەن، تاۋەلسىزدىكتى جىلدار بويى اڭساعان الاش ازاماتىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىندىگىنىڭ دالەلى. سول سۇيسىنگەن كيەلى تاۋەلسىزدىك ۇزاعىنان بولعاي!  حاسان ورالتاي جالعاستىرعان الاش يدەياسىن ءبىرتۇتاس قازاق يدەياسى دەسەك، وندا الەمنىڭ قاي شەتىندە بولماسىن قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ءاربىر قازاقتى، ءاربىر باتىردى، ءاربىر قالامگەردى - قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ ارداگەرى دەپ تانۋىمىز كەرەك.

كەلەر 2013 جىلى حاسان ورالتايدىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويى. «ەلىم-ايلاپ وتكەن ومىرىندەگى» ىستەگەن ەڭبەكتەرىن زەرتتەپ، تاۋەلسىزدىك،ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىن باعالاپ، جارىققا شىعارساق، كەلەر ۇرپاققا ونەگە بولارى حاق. سوعان الاش ازاماتتارىن اتسالىسۋعا شاقىرامىن.  

الماتى، 13.12.2012

«Abai.kz»