سەمەي پوليگونى... قازاق حالقى بەيبىت كۇندە باسىنان كەشكەن كەسىر – بيولوگيالىق اپات، يادرولىق زاۋال، ەكولوگيالىق سوعىس! ۇلى دالا تاريحىنداعى اقتاڭداق! بيولوگيالىق سوعىستىڭ قاسىرەتى قارۋلى سوعىستان زور ەكەنىن باسىنان وتكەن حالىق جاقسى بىلەدى. قاسىرەتى مەن قايعىسىن ەشكىم ۇمىتپايدى. قازاق جەرىنىڭ كۇنشىعىسىنان سىنالعان قارۋدىڭ قارماعىنا اداممەن بىرگە جەر، سۋ، تاۋ، تاس بىرگە ءتۇستى. ساۋلە دوسجاننىڭ «قاسىرەت پەن تاعدىر» رومان-ديلوگياسىنداعى وقيعالار ارقاۋى ادام مەن تابيعاتتىڭ بىرگە تارتقان زاردابىنان تۋىنداعان.

اتوم زاردابىنان اناسىنىڭ ىشىندەگى بالاعا دەيىن دەرتكە شالدىققان سۇمدىققا دارىگەر كىنالى مە؟ بالكىم اكە كىنالى شىعار، الدە، انا بايعۇس پا؟! جوق، ادام تاعدىرىن اياق استىنا سالىپ، اتوم تەحنولوگياسىنا ۇمتىلعان عاسىر كىنالى! جازۋشى ادام قولىمەن جاسالعان اتومعا تاۋەلدى عاسىر كىناسىن ءار قيلى تاعدىر ارقىلى ايعاقتايدى. مەنىڭ كوزقاراسىمدا جازۋشى قانداي وقيعانى جازسا، سول وقيعانىڭ ورتاسىندا ءوزى بولعان، سول وقيعانى جانىمەن سەزىنگەندە عانا ول «تۋىندى» بولىپ قايتا كەلەدى.

***

قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىندا ءتۇرلى قاسكۇنەم ميفتىك بەينەلەر بار. عىلىمدا ولاردى «دەمونولوگيالىق كۇشتەر» دەيدى. قازاق حالقىنىڭ شايتان، الباستى، پەرى، جەزتىرناق، جال­ماۋىز كەمپىر، ۇببە، جەتەك سياقتى دەمونولوگيالىق تۇرپاتقا يە زيانكەس ءھام زۇلىم كۇش­تەرگە سەنىمى، تانىمى باسىم بولعان. بۇلاردىڭ بارلىعى اۋىز ادەبيەتىندە ادام كەيپىندە كەزدەسەدى. سونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ شايتانعا دەگەن سەنىم­دەرىنىڭ مول بولۋى، ونىڭ ەرتەدە كۇندەلىكتى ومىردە ءجيى كەزدە­سەتىندىگىمەن بايلانىستى. كونە اڭىزدىڭ بىرىنە كوز جۇگىرتسەك، ەرتەرەكتە كۇيەۋى جولاۋشىلاپ كەتكەن ءبىر ايەل، تۇندە ەسىكتى ىلمەي، ءىس تىگىپ وتىرعان كەزىندە ءبىر ەر ادام كىرىپ كەلىپ: «جولاۋشى ەدىك، ايەلىم جولدا بوسانعالى جاتىر»، - دەپ الگى ايەلدى مولا جاققا ەرتىپ كەتەدى. شىندىعىندا، مولا جاقتاعى جولدا ءبىر ايەل بوسانعالى جاتىر ەكەن. الگى ايەل تولعاق قابىل­دايدى. بالانى جۋىندىراتىن سۋ جوق بولعاسىن، الگى ەركەكتى ۇيىنەن سۋ اكەلۋگە جۇمسايدى. ول بەتى اشىق تۇرعان ءبىر شەلەك سۋدى الىپ كەلەدى. بوسانعان ايەل بوساندىرعان ايەلدىڭ قولىنا بىلەزىك سالىپ، «سەن مۇنى قايدان العانىڭدى ەشكىمگە ايتپا، ايتساڭ دۇنيەدەن وزاسىڭ»، - دەيدى. الگى ايەل كۇندەردىڭ كۇنىندە قولىنداعى بىلەزىككە قىزىعۋ­شىلارعا قايدان العانىن ايتقان. سول كۇنى الگى ايەل قىسىلىپ، قايتىس بولعان. ولار شايتاندار ەكەن. وسىعان بايلانىستى: «تۇندە شايتان ارالاپ كەتەدى!» - دەپ، سۋدىڭ، تاماقتىڭ بەتىن اشىق قالدىرمايدى. قۇدىقتان سۋ الۋعا بارعاندا الدىمەن سۋعا تاس لاقتىرادى، «سوندا سۋ ىشىندەگى شايتاندار ۇشىپ كەتەدى». تۇندە سۋ قۇيىلعان شەلەكتەردىڭ بەتىن جابادى، اشىق قالسا: «شايتان ءۇيىر بولادى»، - دەيدى. «شايتان ازعىرادى!» - دەپ، ايەل ادامدار تۇندە جالعىز جۇرمەيدى، سەبەبى، نانىم بويىنشا: «ادامعا شايتاندار كوبىنە تۇندە كەزىگەدى!» تۋرا جولدان تايعان ادامدى «شايتانى ءتۇرتتى»، ياعني، «شايتانى ازعىردى» دەۋ دە ەرتەدەن كەلە جاتقان نانىم ەكەنى ءسوزسىز. «جىن-شايتاندار ەستىپ قويسا، اۋرۋ شىقپاي قويادى»، - دەپ، قىزىل­شا، ىسىك سياقتى اۋرۋلاردىڭ دا اتىن ايتپايدى. شايتاننىڭ يىعىنا وتىن ارقالاپ، ايلى ءتۇن استىندا جۇرگەن جاس جىگىت بەينەسىندە كورىنەتىندىگى جايىندا دا دەرەكتەر بار.

جازۋشى ساۋلە دوسجاننىڭ جارىلىس الاڭى وقيعاسىنىڭ ىشىنەن كورگەن، تانىعان شايتانى دا جىگىت بەينەسىندە. ءمۇيىزدى، قۇيرىقتى شايتان - جىگىت. اتى –  بورى.

«شايتاننىڭ شاشى» اڭگىمەسىنىڭ باس كەيىپكەرى گۇلىماي تۇندە بەتى اشىق قالعان سۋدى ىشەمىن دەپ، سۋعا تۇسكەن شايتاننىڭ ءبىر تال شاشىن جۇتىپ قويادى. سۋدا شاشىن قالدىرىپ جۇرگەن الگى ءبورى - شايتان. حح عاسىردىڭ ءبورى - شايتانى دا، بايىرعى قازاقتار تانىعان شايتاندار سەكىلدى ادامعا تەك تۇندە كەلەدى ەكەن. ىشىنە شاشى كىرگەن سۇلۋ گۇلىمايدى جازباي تانيدى، قايدا بولسا دا تاۋىپ الادى. گۇلىمايدان تۇندە مازا كەتىپ، «ايكەزبە» اۋرۋىنا شالدىعادى. ءبورى - شايتان ارقاسىنا مىنگىزىپ الىپ ۇشىرىپ، ءار ءتۇرلى وقيعالارعا كۋا ەتەدى. ءبىر كەلگەنىندە گۇلىمايعا: «شايتانسىز دا ازىپ-توزىپ جاتىرسىڭدار. مەن بە سەندەردىڭ دالالارىڭا اتوم بومباسىن جارعىزىپ، بالەنباي ۇرپاققا دەيىن شەتتەرىڭنەن اۋرۋ ەتكەن؟ ءجۇر، ساعان كورسەتەيىن عالىمدارىڭنىڭ وزدەرىڭە قارسى قانداي قاسىرەت توگىپ جاتقانىن»، - دەپ سۇيرەي جونەلدى (260 ب.).

ءبورى - شايتان قىزدى كوكتە ۇشىرىپ ءجۇرىپ، پوليگون دالاسىن ۇستىنەن كورسەتەدى. «شىڭعىستاۋدىڭ ەتەگىندەگى ءبىر كەزدەگى كوكمايسا جايلاۋدىڭ ورنىندا قۋراعان قۋراي مەن شاڭى شىققان توپىراق جاتىر. جارىلىستان تۇزەلگەن اپانداردىڭ كەيبىرەۋىندە سۋ ورنىنا ەرنەۋىنەن اسا جاپ-جاسىل ۋ كىلكىلدەپ تۇر. ءبىر زاماندا ايبارلى تاۋ بولعان اڭىز دەگەلەڭ ۇگىتىلگەن تاسقا اينالعان. گرانيت جارتاستاردىڭ بەتى شۇرىق-تەسىك. سوم جارتاستار اۋىرسىنىپ، ىڭىرانا داۋىس شىعاراتىنداي. ارقات تاۋلارى قايعىدان كۇڭىرەنىپ، كوز ۇشىندا قاراۋىتادى. قاراۋىلتوبەنىڭ باسىنا ادامدار قولدان وبا تۇرعىزىپتى. ءار اۋىلدىڭ جەلكەسىندە نە ەتەگىندە قاپتاعان زيراتتار. جەردىڭ ۇستىندەگىلەردەن استىنداعىلار كوپ پە دەدىم...» (261 ب.).

ەتەگى ەلگە تولعان قايران شىڭعىستاۋ، قايران دەگەلەڭ تاۋى، قايران ارقات!

«...قايران دا قايران، قايران تاۋ!

پايداڭ ماعان تيگەن تاۋ،

ءۇش اتامىز وتكەن تاۋ،

ءۇش مىڭ قارا بىتكەن تاۋ!

...اتام كۇيەۋ بولعان تاۋ،

انام كەلىن بولعان تاۋ.

كەتەيىن دەگەن ويىم جوق،

اينالاسى تولعان تاۋ...»

راسىندا، شىڭعىس تاۋى، ارقات تاۋى، دەگەلەڭ تاۋىنىڭ القابىنان حالىقتىڭ ۇدەرە كوشەتىن ويى جوق ەدى. كۇنشىعىستىڭ سۇلۋ تابيعاتىن  قيماسا دا، مالىن، ءۇيىن ساتىپ اتاقونىستان اۋا كوشۋدىڭ دە قيىندىعى «قاسىرەت پەن تاعدىر» رومانىنىڭ جەلىسىمەن بىرگە جۇرەدى. شىڭعىس تاۋى، ارقات تاۋى، دەگەلەڭ تاۋىنىڭ سۇلۋ كورىنىسى، ءبىرى ادام مۇسىنىنە، ءبىرى اڭ-قۇس بەينەسىنە ۇقسايتىن جاقپار تاستارى قازاق جەرىنىڭ شىعىسىنا كەلگەن جيھانكەز-زەرتتەۋشىلەردى ءتانتى ەتكەن. مال باققان قازاق ءۇشىن وسى تاۋلاردىڭ قويناۋى، سالقىن اۋاسى، ىزعىرىق جەلدەن پانالايتىن ىقتاسىن، جىلۋىت، كۇنگەيلى بەتەگەلى بەلەسى شۇرايلى جايىلىمدى قامتاماسىز ەتەتىن. ەتەگىنە ءتورت تۇلىك مال تولعان كۇندەرى تاريح قويناۋىندا قالادى دەپ قاي قازاق ويلاعان ەدى؟!

شىڭعىستاۋ! دەگەلەڭ تاۋى! ارقات تاۋى! ادامنىڭ قاتىسۋىنسىز تابيعاتتىڭ ءوزى قالىپتاستىرعان ەسكەرتكىش! تابيعات ەسكەرتكىشى!  «سەمەي پوليگونى» اتوم سىناعىنا ايماعىنا تاڭدالىپ كەتپەگەندە، وسى كۇنى بۇل تاۋلاردىڭ باۋرايى ءسوزسىز «ەكومۋزەي» ايماعىنا اينالاتىن ەدى.  

جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە بەلسەنە قاتىستىرۋ ارقىلى، تۇرعىنداردى وزدەرى تۇرعان وڭىردەگى  قورشاعان ورتامەن تىعىز بايلانىستا بولۋىن، تابيعات ەسكەرتكىشتەرى مەن ۇلتتىق تاريحي-مادەني قۇندىلىقتاردى ساقتاپ، ناسيحاتتاۋعا بەلسەنە ارالاسۋىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان مۋزەيلەر كەشەنىن، «ەكومۋزەيلەر» جۇيەسىن ءبىز وسى جەردەن كورەتىن ەدىك. بۇل جەر پوليگون بولماعاندا مادەني ءتۋريزمنىڭ ءبىر نىسانى بولار ەدى. ادام مەن تابيعاتتىڭ ەموتسيونالدىق جانە مەنتالدى قارىم-قاتىناسى ساناتىنداعى ەكولوگيالىق-رۋحاني بايلانىستى دا وسى جەردەن تابار ما ەدىك؟! امال قانشا؟!

ءبورى - شايتاننىڭ ايتۋىنشا،  ادامداردىڭ اراسىنداعى اتاققۇمار، اقشاعا تاۋەلدى، ناپسىقۇمار، بيلىك پەن ۇستەمدىككە اۋەستەرىنىڭ ىشىندە دە ءوزىنىڭ شاشى بار. ءبورى - شايتان گۇلىمايعا: «جەر بەتىندەگى ءومىردى كورسەتتىم، ەندى سۋ استىنداعى ءومىردى كورسەتىمىن»، -  دەگەن ەدى. شايتاننىڭ ايداۋىنا تۇسكەن گۇلىماي: «جۇزە المايمىن، ەندى قايتتىم؟!» - دەگەن ۇرەيمەن جۇرۋمەن بولدى. جارىلىس زاردابىنىڭ  گۇلىمايداعى ايكەزبەلىگى جۇيكەلىك اۋىتقۋعا ۇلاسا باستاعانداي. ءبورى - شايتانعا جۇيكەلىك تاۋەلدىلىك ءتىپتى گۇلىمايعا «مەن ءبورى - شايتاننان بالا كوتەردىم... ءبورى - شايتاننان ەكىقاباتپىن!» - دەگەن وي سالادى. وسى ويدان شىعا الماعان گۇلىماي ەرتىس كوپىرىنە بارىپ، ەرتىستىڭ اعىسىنا قاراپ تۇرامىن دەپ، قالاي ۇشىپ كەتكەنىن دە بايقاماي قالادى. قۇربىسى اياۋلىم گۇلىماي قازاسىنا سەنە الماي، ول سەكىرگەن ەرتىس كوپىرىنىڭ ۇستىنە بارىپ ەگىلىپ تۇرعاندا: «وزەنگە ەڭكەيە بەرمە، سۋ پەرىسى بار، سەرتى بولادى، تارتىپ كەتەدى!» - دەپ بەيتانىس كىسى ەسكەرتۋ جاسايدى.

گۇلىمايدى ەرتىستىڭ استىنا تارتىپ كەتكەن سۋ پەرىسى كىم ەدى؟! سۋ پەرىسى – تەڭىز،  وزەن، كول استىندا تەرەڭدە ءومىر سۇرەتىن ايەل جىنىستى، ەكى اياعى بالىقتىڭ قۇيرىعى ءتارىزدى ءبىتىسىپ كەتكەن، كوگىلدىر ءتۇستى، جىلتىراق قابىرشاقتى، وتە ۇزىن بويلى، سويلەيتىن ءتىلى بار ميفتىك وبراز. قازاقتىڭ جانە باسقا دا حالىقتاردىڭ دۇنيەتانىمى بويىنشا سۋ پەرىسى تەڭدەسى جوق سۇلۋ بولادى. ول كوبىنە تۇندە سۋ بەتىنە شىعادى. سول سەبەپتى كەشكە، تۇندە سۋعا بارعاندا سۋ پەرىسىنەن قورعانۋ ءۇشىن «سۋدى شوشىتۋ» كەرەك. سۋ بەتىنە تاس لاقتىرۋ، توپىراق شاشۋ، تاياق تاستاۋ ارقىلى سۋدىڭ دىبىسىن شىعارسا، سۋ پەرىسى ادامنان ۇركىپ سۋ تۇبىنە قايتا كەتەدى. سۋ استىنداعى سۋ پەرىسىنىڭ پاتشالىعىندا ولاردىڭ بىرنەشەۋى بىرىگىپ ءومىر سۇرەدى. سۋ پەرىسىنىڭ ءۇيى ادامدى ەلىكتىرەتىندەي كەرەمەت بولادى...

گۇلىماي دەرتكە شالدىقپاعاندا، ءبورى - شايتاننىڭ دا، سۋ پەرىسىنىڭ دە ىقپالىنا تۇسپەس ەدى-اۋ...

اياۋلىم گۇلىمايدىڭ ىشىندەگى «شايتاننىڭ شاشى» دەپ جۇرگەنى، ونىڭ بويىنداعى رادياتسيا ساۋلەسىنىڭ شالىعى ەكەنىن انىق ءتۇسىندى. راسىندا، سول رادياتسيا شالىعى ونى الىپ تىندى. الدىمەن قانىن، سوسىن ميىن ۋلاپ، اقىرى باتپانداپ رۋحاني جان-دۇنيەسىنە ەندى، دەپرەسسياعا سالىپ، پسيحيكاسىن قۇرتتى (276 ب.).

«ايەل قىرىق شىراقتى» دەگەن حالىق تەڭەۋىنىڭ تۇپكى ءمان-ماعىناسىن ساۋلە دوسجاننىڭ «قاسىرەت پەن تاعدىر» رومان-ديلوگياسى (الماتى، «نۇرلى الەم»، 2020) اشقانداي، وقيعانىڭ جەلىسى انانىڭ قۇرساعىنا بىتكەن بالانىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن كۇرەسىنەن باستالىپ، انانىڭ دەنى ساۋ ۇرپاق وسىرۋگە دەگەن ەڭ ىزگى نيەتتەگى كۇرەسىمەن جالعاسادى.

«انا! جەر - انا!» بۇل – ساۋلە دوسجاننىڭ «قاسىرەت پەن تاعدىر» رومان-ديلوگياسىنىڭ ۇرانى!

انا، ايەل، قىز تاعدىرى ارقىلى ەلدىڭ تاعدىرىن بەرگەن تاريحي شىعارمانى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اباي اتىنداعى ادەبيەت پەن ونەر سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنۋعا لايىق  تۋىندى دەپ باعالايمىن.  ەل مەن جەردىڭ قاسىرەتى قابىرعاسىن قايىستىرىپ، جانى مەن جۇرەگى قان جىلاپ وتىرىپ ۇلت پەن رۋحتىڭ جالاۋىن جەلبىرەتكەن، بىرەگەي تۋىندىسىنداعى ءبىر ۇلتتىڭ تارتقان تاقسىرەتى مەن اۋىر ازابى ارقىلى بۇكىل الەمگە ورتاق مەگاماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىن ادامزات بالاسىنا دابىل قاعا جولداعان جازۋشى ساۋلە دوسجاننىڭ شىعارماسىنا قاتىستى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ شەشىمى قايتا قارالۋى كەرەك! مەنىڭ بۇل پىكىرىمدى قولدايتىن قازاق وقىرمانىنىڭ قاراسى كوپ ەكەندىگىنە ەش كۇمانىم جوق...

تاتتىگۇل كارتاەۆا

Abai.kz