Semey poligony... Qazaq halqy beybit kýnde basynan keshken kesir – biologiyalyq apat, yadrolyq zaual, ekologiyalyq soghys! Úly Dala tarihyndaghy aqtandaq! Biologiyalyq soghystyng qasireti qaruly soghystan zor ekenin basynan ótken halyq jaqsy biledi. Qasireti men qayghysyn eshkim úmytpaydy. Qazaq jerining kýnshyghysynan synalghan qarudyng qarmaghyna adammen birge jer, su, tau, tas birge týsti. Sәule Dosjannyng «Qasiret pen taghdyr» roman-dilogiyasyndaghy oqighalar arqauy adam men tabighattyng birge tartqan zardabynan tuyndaghan.

Atom zardabynan anasynyng ishindegi balagha deyin dertke shaldyqqan súmdyqqa dәriger kinәli me? Bәlkim әke kinәli shyghar, әlde, ana bayghús pa?! Joq, adam taghdyryn ayaq astyna salyp, atom tehnologiyasyna úmtylghan ghasyr kinәli! Jazushy adam qolymen jasalghan atomgha tәueldi ghasyr kinәsin әr qily taghdyr arqyly aighaqtaydy. Mening kózqarasymda jazushy qanday oqighany jazsa, sol oqighanyng ortasynda ózi bolghan, sol oqighany janymen sezingende ghana ol «tuyndy» bolyp qayta keledi.

***

Qazaq halqynyng dәstýrli dýniyetanymynda týrli qaskýnem miftik beyneler bar. Ghylymda olardy «demonologiyalyq kýshter» deydi. Qazaq halqynyng shaytan, albasty, peri, jeztyrnaq, jal­mauyz kempir, ýbbe, jetek siyaqty demonologiyalyq túrpatqa ie ziyankes hәm zúlym kýsh­terge senimi, tanymy basym bolghan. Búlardyng barlyghy auyz әdebiyetinde adam keypinde kezdesedi. Sonyng ishinde qazaqtardyng shaytangha degen senim­derining mol boluy, onyng ertede kýndelikti ómirde jii kezde­setindigimen baylanysty. Kóne anyzdyng birine kóz jýgirtsek, erterekte kýieui jolaushylap ketken bir әiel, týnde esikti ilmey, is tigip otyrghan kezinde bir er adam kirip kelip: «Jolaushy edik, әielim jolda bosanghaly jatyr», - dep әlgi әieldi mola jaqqa ertip ketedi. Shyndyghynda, mola jaqtaghy jolda bir әiel bosanghaly jatyr eken. Álgi әiel tolghaq qabyl­daydy. Balany juyndyratyn su joq bolghasyn, әlgi erkekti ýiinen su әkeluge júmsaydy. Ol beti ashyq túrghan bir shelek sudy alyp keledi. Bosanghan әiel bosandyrghan әielding qolyna bilezik salyp, «sen múny qaydan alghanyndy eshkimge aitpa, aitsang dýniyeden ozasyn», - deydi. Álgi әiel kýnderding kýninde qolyndaghy bilezikke qyzyghu­shylargha qaydan alghanyn aitqan. Sol kýni әlgi әiel qysylyp, qaytys bolghan. Olar shaytandar eken. Osyghan baylanysty: «Týnde shaytan aralap ketedi!» - dep, sudyn, tamaqtyng betin ashyq qaldyrmaydy. Qúdyqtan su alugha barghanda aldymen sugha tas laqtyrady, «sonda su ishindegi shaytandar úshyp ketedi». Týnde su qúiylghan shelekterding betin jabady, ashyq qalsa: «Shaytan ýiir bolady», - deydi. «Shaytan azghyrady!» - dep, әiel adamdar týnde jalghyz jýrmeydi, sebebi, nanym boyynsha: «Adamgha shaytandar kóbine týnde kezigedi!» Tura joldan tayghan adamdy «shaytany týrtti», yaghni, «shaytany azghyrdy» deu de erteden kele jatqan nanym ekeni sózsiz. «Jyn-shaytandar estip qoysa, auru shyqpay qoyady», - dep, qyzyl­sha, isik siyaqty aurulardyng da atyn aitpaydy. Shaytannyng iyghyna otyn arqalap, aily týn astynda jýrgen jas jigit beynesinde kórinetindigi jayynda da derekter bar.

Jazushy Sәule Dosjannyng jarylys alany oqighasynyng ishinen kórgen, tanyghan shaytany da jigit beynesinde. Mýiizdi, qúiryqty shaytan - jigit. Aty –  Bóri.

«Shaytannyng shashy» әngimesining bas keyipkeri Gýlimay týnde beti ashyq qalghan sudy ishemin dep, sugha týsken shaytannyng bir tal shashyn jútyp qoyady. Suda shashyn qaldyryp jýrgen әlgi Bóri - shaytan. HH ghasyrdyng Bóri - shaytany da, bayyrghy qazaqtar tanyghan shaytandar sekildi adamgha tek týnde keledi eken. Ishine shashy kirgen súlu Gýlimaydy jazbay tanidy, qayda bolsa da tauyp alady. Gýlimaydan týnde maza ketip, «aykezbe» auruyna shaldyghady. Bóri - shaytan arqasyna mingizip alyp úshyryp, әr týrli oqighalargha kuә etedi. Bir kelgeninde Gýlimaygha: «Shaytansyz da azyp-tozyp jatyrsyndar. Men be senderding dalalaryna atom bombasyn jarghyzyp, bәlenbay úrpaqqa deyin shetterinnen auru etken? Jýr, saghan kórseteyin ghalymdarynnyng ózderine qarsy qanday qasiret tógip jatqanyn», - dep sýirey jóneldi (260 b.).

Bóri - shaytan qyzdy kókte úshyryp jýrip, poligon dalasyn ýstinen kórsetedi. «Shynghystaudyng etegindegi bir kezdegi kókmaysa jaylaudyng ornynda quraghan quray men shany shyqqan topyraq jatyr. Jarylystan týzelgen apandardyng keybireuinde su ornyna erneuinen asa jap-jasyl u kilkildep túr. Bir zamanda aibarly tau bolghan anyz Degeleng ýgitilgen tasqa ainalghan. Granit jartastardyng beti shúryq-tesik. Som jartastar auyrsynyp, ynyrana dauys shygharatynday. Arqat taulary qayghydan kýnirenip, kóz úshynda qarauytady. Qarauyltóbening basyna adamdar qoldan oba túrghyzypty. Ár auyldyng jelkesinde ne eteginde qaptaghan zirattar. Jerding ýstindegilerden astyndaghylar kóp pe dedim...» (261 b.).

Etegi elge tolghan qayran Shynghystau, qayran Degeleng tauy, qayran Arqat!

«...Qayran da qayran, qayran tau!

Paydang maghan tiygen tau,

Ýsh atamyz ótken tau,

Ýsh myng qara bitken tau!

...Atam kýieu bolghan tau,

Anam kelin bolghan tau.

Keteyin degen oiym joq,

Aynalasy tolghan tau...»

Rasynda, Shynghys tauy, Arqat tauy, Degeleng tauynyng alqabynan halyqtyng ýdere kóshetin oiy joq edi. Kýnshyghystyng súlu tabighatyn  qimasa da, malyn, ýiin satyp ataqonystan aua kóshuding de qiyndyghy «Qasiret pen taghdyr» romanynyng jelisimen birge jýredi. Shynghys tauy, Arqat tauy, Degeleng tauynyng súlu kórinisi, biri adam mýsinine, biri an-qús beynesine úqsaytyn jaqpar tastary qazaq jerining shyghysyna kelgen jihankez-zertteushilerdi tәnti etken. Mal baqqan qazaq ýshin osy taulardyng qoynauy, salqyn auasy, yzghyryq jelden panalaytyn yqtasyn, jyluyt, kýngeyli betegeli belesi shúrayly jayylymdy qamtamasyz etetin. Etegine tórt týlik mal tolghan kýnderi tarih qoynauynda qalady dep qay qazaq oilaghan edi?!

Shynghystau! Degeleng tauy! Arqat tauy! Adamnyng qatysuynsyz tabighattyng ózi qalyptastyrghan eskertkish! Tabighat eskertkishi!  «Semey poligony» atom synaghyna aimaghyna tandalyp ketpegende, osy kýni búl taulardyng baurayy sózsiz «ekomuzey» aimaghyna ainalatyn edi.  

Jergilikti túrghyndardy әleumettik, ekonomikalyq, ekologiyalyq mәselelerdi sheshuge belsene qatystyru arqyly, túrghyndardy ózderi túrghan ónirdegi  qorshaghan ortamen tyghyz baylanysta boluyn, tabighat eskertkishteri men últtyq tarihiy-mәdeny qúndylyqtardy saqtap, nasihattaugha belsene aralasuyn qamtamasyz etuge baghyttalghan muzeyler keshenin, «ekomuzeyler» jýiesin biz osy jerden kóretin edik. Búl jer poligon bolmaghanda mәdeny turizmning bir nysany bolar edi. Adam men tabighattyng emosionaldyq jәne mentalidi qarym-qatynasy sanatyndaghy ekologiyalyq-ruhany baylanysty da osy jerden tabar ma edik?! Amal qansha?!

Bóri - shaytannyng aituynsha,  adamdardyng arasyndaghy ataqqúmar, aqshagha tәueldi, nәpsiqúmar, biylik pen ýstemdikke әuesterining ishinde de ózining shashy bar. Bóri - shaytan Gýlimaygha: «Jer betindegi ómirdi kórsettim, endi su astyndaghy ómirdi kórsetimin», -  degen edi. Shaytannyng aidauyna týsken Gýlimay: «Jýze almaymyn, endi qayttim?!» - degen ýreymen jýrumen boldy. Jarylys zardabynyn  Gýlimaydaghy aikezbeligi jýikelik auytqugha úlasa bastaghanday. Bóri - shaytangha jýikelik tәueldilik tipti Gýlimaygha «men Bóri - shaytannan bala kóterdim... Bóri - shaytannan ekiqabatpyn!» - degen oy salady. Osy oidan shygha almaghan Gýlimay Ertis kópirine baryp, Ertisting aghysyna qarap túramyn dep, qalay úshyp ketkenin de bayqamay qalady. Qúrbysy Ayaulym Gýlimay qazasyna sene almay, ol sekirgen Ertis kópirining ýstine baryp egilip túrghanda: «Ózenge enkeye berme, su perisi bar, serti bolady, tartyp ketedi!» - dep beytanys kisi eskertu jasaydy.

Gýlimaydy Ertisting astyna tartyp ketken Su perisi kim edi?! Su perisi – teniz,  ózen, kól astynda terende ómir sýretin әiel jynysty, eki ayaghy balyqtyng qúiryghy tәrizdi bitisip ketken, kógildir týsti, jyltyraq qabyrshaqty, óte úzyn boyly, sóileytin tili bar miftik obraz. Qazaqtyng jәne basqa da halyqtardyng dýniyetanymy boyynsha su perisi tendesi joq súlu bolady. Ol kóbine týnde su betine shyghady. Sol sebepti keshke, týnde sugha barghanda su perisinen qorghanu ýshin «sudy shoshytu» kerek. Su betine tas laqtyru, topyraq shashu, tayaq tastau arqyly sudyng dybysyn shygharsa, Su perisi adamnan ýrkip su týbine qayta ketedi. Su astyndaghy Su perisining patshalyghynda olardyng birnesheui birigip ómir sýredi. Su perisining ýii adamdy eliktiretindey keremet bolady...

Gýlimay dertke shaldyqpaghanda, Bóri - shaytannyng da, Su perisining de yqpalyna týspes edi-au...

Ayaulym Gýlimaydyng ishindegi «shaytannyng shashy» dep jýrgeni, onyng boyyndaghy radiasiya sәulesining shalyghy ekenin anyq týsindi. Rasynda, sol radiasiya shalyghy ony alyp tyndy. Aldymen qanyn, sosyn miyn ulap, aqyry batpandap ruhany jan-dýniyesine endi, depressiyagha salyp, psihikasyn qúrtty (276 b.).

«Áyel qyryq shyraqty» degen halyq teneuining týpki mәn-maghynasyn Sәule Dosjannyng «Qasiret pen taghdyr» roman-dilogiyasy (Almaty, «Núrly Álem», 2020) ashqanday, oqighanyng jelisi ananyng qúrsaghyna bitken balanyng densaulyghy ýshin kýresinen bastalyp, ananyng deni sau úrpaq ósiruge degen eng izgi niyettegi kýresimen jalghasady.

«Ana! Jer - Ana!» Búl – Sәule Dosjannyng «Qasiret pen taghdyr» roman-dilogiyasynyng úrany!

Ana, әiel, qyz taghdyry arqyly elding taghdyryn bergen tarihy shygharmany Qazaqstan Respublikasynyng Abay atyndaghy әdebiyet pen óner salasyndaghy memlekettik syilyqqa úsynugha layyq  tuyndy dep baghalaymyn.  El men Jerding qasireti qabyrghasyn qayystyryp, jany men jýregi qan jylap otyryp Últ pen Ruhtyng jalauyn jelbiretken, biregey tuyndysyndaghy bir últtyng tartqan taqsireti men auyr azaby arqyly býkil әlemge ortaq megamәselening manyzdylyghyn Adamzat balasyna dabyl qagha joldaghan jazushy Sәule Dosjannyng shygharmasyna qatysty Memlekettik komissiyanyng sheshimi qayta qaraluy kerek! Mening búl pikirimdi qoldaytyn qazaq oqyrmanynyng qarasy kóp ekendigine esh kýmәnim joq...

Tәttigýl Kartaeva

Abai.kz