قاي كەزدى الىپ قاراساڭ دا قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى جاستار بولىپ تابىلادى. دەمەك، بۇگىنگى كۇن دە، ەرتەڭ دە، بولاشاقتا جاستاردىڭ قولىندا.

ەلباسىنىڭ ەڭبەككە جيىرما قادامى دا جاستاردى ەڭبەككە شاقىرۋعا ارنالعاندى. دەگەنمەن،  كەيبىر جۇمىس ورىندارىندا جاستاردى كەمسىتۋگە جول بەرۋى جاستاردىڭ الاڭ اينالاسىنا، يا بولماسا اداسۋعا يتەرمەلەيتىنى دە شىڭدىق. قورىققاننان ادام ولتىرەدى دەگەن ءسوز وسىعان سايادى.

جاستار دەگەن كىم؟ ولارعا قانداي ميسسيا جۇكتەلەدى. بۇگىنگى زاماننىڭ جاستارى قانداي بولماق؟

ەڭبەك ادامىنىڭ بەينەسىن جاساۋعا تىرىسىپ جاتقاندا بۇگىنگى جاستاردىڭ بەينەسىن بىلمەي جاس تەرروريستىڭ بەينەسىن جاساپ تاستاعانىمىز قالاي؟ وسى تۇرعىدا ءبىر جاقتى ەمەس، ماسەلەگە جان-جاقتى قاراعان دۇرىس سياقتى.

قاي كەزدى الىپ قاراساڭ دا قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى جاستار بولىپ تابىلادى. دەمەك، بۇگىنگى كۇن دە، ەرتەڭ دە، بولاشاقتا جاستاردىڭ قولىندا.

ەلباسىنىڭ ەڭبەككە جيىرما قادامى دا جاستاردى ەڭبەككە شاقىرۋعا ارنالعاندى. دەگەنمەن،  كەيبىر جۇمىس ورىندارىندا جاستاردى كەمسىتۋگە جول بەرۋى جاستاردىڭ الاڭ اينالاسىنا، يا بولماسا اداسۋعا يتەرمەلەيتىنى دە شىڭدىق. قورىققاننان ادام ولتىرەدى دەگەن ءسوز وسىعان سايادى.

جاستار دەگەن كىم؟ ولارعا قانداي ميسسيا جۇكتەلەدى. بۇگىنگى زاماننىڭ جاستارى قانداي بولماق؟

ەڭبەك ادامىنىڭ بەينەسىن جاساۋعا تىرىسىپ جاتقاندا بۇگىنگى جاستاردىڭ بەينەسىن بىلمەي جاس تەرروريستىڭ بەينەسىن جاساپ تاستاعانىمىز قالاي؟ وسى تۇرعىدا ءبىر جاقتى ەمەس، ماسەلەگە جان-جاقتى قاراعان دۇرىس سياقتى.

مەملەكەت - جاستارعا بارلىق ماسەلەدە قولداۋ ءبىلدىرىپ، مۇمكىندىكتەر جاساۋدا. ءبىلىم جۇيەسىندە دە گرانتتاردىڭ سانى ارتقانى، شەتەلدە وقۋعا جاستاردىڭ قولجەتىمدىلىگى، ياعني قايدا بارىپ ءبىلىم الامىن، تاجىريبە جيناقتايمىن دەسەندە ءبارى وزىنە بايلانىستى ەكەندىگى بەلگىلى. جاستار ۇيىمدارى مەن قۇرىلىمدارى دا قىزمەت ەتۋدە. وقى، ويىنداعى ءساتتى يدەيالارىندى ىسكە اسىر. قانشا جەردەن ەلىنە كوڭىلىن تولماسا دا، قازاقستانداي ەلدى ەشقايدان ىزدەپ تاپپايسىڭ. كەزىندە ع.مۇسىرەپوۆ «ءوز تۋعان ەلىننەن ارتىق ەل دە، جەردە جوق»،-دەپ باسىپ ايتقان. بىراق كەلەڭسىز جايلار قايدان شىعۋدا ءبارى دۇرىس ەدى دەۋ تاعى دا دۇرىس بولماس. ۇلكەن، قاجەتتى ماسەلەلەر تەك قاعاز جۇزىندە قالىپ، شىنايى كەلبەتىن تاپپاۋىنىڭ ءوزى ءىرى ولقىلىق.

ۋاقىت سىزىعى جىلجىعان سايىن جاۋاپتار عانا ەمەس، قويىلار سۇراقتار دا ەسكىرىپ، قاجەتسىزگە اينالادى. بۇگىن بىلاي ەدى، ەرتەڭ نەگە وزگەشە بولدى دەپ شۇيلىگۋگە بولمايدى. سوندىقتان ۇنەمى جاڭارۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلىنىڭ ەڭ باستىسى - جاستار. ۇنەمى قۇرامى دا وزگەرىپ وتىرادى. بۇگىنگى ون ءۇش جاسار جاس جەتكىنشەك كەلەر جىلى جاستار قاتارىنا قوسىلادى. ال ولاردى بەيىمدەۋ ماسەلەسى تىپتەن جولعا قويىلماعان.

جاڭا زاماننىڭ جاستارىنىڭ جاڭا تالاپتارىن ەلەمەۋ ۋاقىت اعىمىن ەسكەرمەگەنمەن بىردەي. بۇدان شىعار قورىتىندى جاستار اراسىنداعى ماسەلەلەردى ءجىتى قاراساق، تومەندەگىدەي ماسەلەلەردى تىزىمدەۋگە بولادى. بۇل جەردە ءبىز ناقتى ستاتيستيكالىق، يا بولماسا شەتەل تاجىريبەسىمەن سالىستىرۋ جۇرگىزۋدى باستى ماقسات ەتپەدىك، ويتكەنى وزىمىزدە باردى باعالاي الۋىمىز، وزىمىزدە جوقتى جاماي الۋىمىز قاجەت. ەڭ باستىسى جاستارىمىزدىڭ ۇلى دالا رۋحىنا سۋسىنداپ تىك ءوسۋىن قالادىق.

مەملەكەتتىك ساياسات تاراپىنانداعى باستى ولقىلىقتار:

• جاستار فۋنكتسياسى ناقتى انىقتالماعان جانە ءبىر جۇيەگە قويىلماعان.
• مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ جاستاردى تولىق قامتي الماۋى.
• اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ وتە السىزدىگى.
• اۋىل مەن قالانىڭ بايلانىسىنىڭ ناشارلىعى، وبلىس اكىمى، مينيسترلەردىڭ تىپتەن اۋىلدارعا بارماۋى اۋىل جاستارىنىڭ ساناسىنا سوققى بولىپ تيەدى جانە كوپتەگەن ماسەلەدە شەت قالۋى.

ەلىمىزدەگى جاستاردى تاربيەلەۋدەگى مىناداي كەمشىلىكتەردى اتاپ وتۋگە بولادى:

Ø  ءبىلىم بەرۋدە، تاربيەدە ۇلتتىق رۋحتىڭ ازايۋى;

Ø  جاڭا الەم ەسكى سانا مەن جاڭا سانا توعىسىندا. بۇل تۇستا تاريحي سانانى كوتەرۋىمىز قاجەت;

Ø  جاستار اراسىندا قوعامدىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ، قاراپايىم كونفەرەنتسيا، دوڭگەلەك ۇستەل، كىتاپحانا مادەنيەتى جەتكىلىكتى حاتتالىپ جازىلماعان;

Ø  جاستارمەن بيلىكتىڭ ساناسپاۋى، ديالوگ قۇرا الماۋى;

Ø  جاستاردى تارتۋدا قوعام جارقىندىلىعىنىڭ اسەر ەتە الماۋى;

جاستاردىڭ ءتۇرلى اعىمداردىڭ سونىندا كەتۋىندەگى باستى سەبەپتەر:

-  اتا-انانىڭ بالاسىمەن وي بولىسپەۋى، كوڭىلدەرىن اۋدارماۋى;

- وتكەن ومىرىندەگى كەمشىلىكتەر مەن كۇيزەلىستەر;

- جاستار پسيحولوگياسىنىڭ تۇراقسىزدىعى;

- سىني ويلاۋدىڭ، وزىندىك وي قورىتۋ، تالداۋدىڭ جوقتىعى;

- قوعامدا ءوز ورنىڭ تابا جانە بەيىمدەلە الماۋى;

- ادەمى مەن ءادىلدىڭ ارا سالماعىن اڭعارماۋى;

- ءبىلىم جانە ءدىني ساۋاتىنىڭ تومەندىگى;

- تۇرمىس دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى;

- بوس ۋاقىتتارىنىڭ كوپتىگى;

- قۇندىلىقتاردىڭ تەز وزگەرۋى.

جاستار اراسىنداعى وتكىر ماسەلەلەر:

§  كريمينالدى توپتارعا جاستاردىڭ قىزىعۋشىلىعى;

§  ەڭبەك نارىعىندا جاستاردىڭ باسەكەگە قابىلەتىنىڭ ەلەڭبەۋى جانە شەتتەتىلۋى، جۇمىسسىزدىقتىڭ بەلەڭ الۋى;

§  مادەني ورىندار مەن سپورت كەشەندەرىنىڭ قول جەتىمدى بولماۋى;

§  ماسكۇنەمدىك، ناشاقورلىق كەڭ ەتەك الۋى;

وسى اتالعان جاعدايلاردىڭ بارلىعى ەكسترەميزمنىڭ كۇش الۋىنا كومەكتەسەدى.

ەكسترەميزمنىڭ قوعامدا تارالۋدىڭ باستى سەبەپتەرى:

§  الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق داعدارىس;

§  ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ قيىنداي ءتۇسۋى;

§  بيلىك وكىلدەرىنە كوڭىلى تولماۋشىلىق;

§  جوعارعى بيلىكتىڭ ناقتى شىنايى اقپاراتپەن قامتىلماۋى; ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردىڭ بۇرمالانۋى; شيەلەنىستى ماسەلەگە كوز جۇما قاراۋ;

§  جاستار بويىنداعى ۇلتتىق اشۋ، ولاردىڭ مۇددەلەرىن ەلەمەۋ;

جاھاندانۋدا جاڭعىرا الىپ ءوز ۇپايىمىزدى ەسەلەپ، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتامىزدى جوعالتىپ ەمەس، قايتا پاش ەتە الۋىمىز قاجەت. جوعارىدا اتالىپ وتكەن ماسەلەلەرگە ءجىتى قاراماساق، بيلىكتىڭ ءوز الدىنا، ال جۇرتتىڭ بايلانىسسىز ايتەۋىر تىرشىلىك ەتىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعى ايقىندالا تۇسەدى.

ءدال قازىرگى ەڭ باستى قاۋىپ ول جاستار اراسىندا ءدىندى بەتپەردەگە اينالدىرۋ ماسەلەسى، اسىرەسە، رR تەحنولوگيادا دا كورىنىس تابۋدا. وسىنى تەز ارادا رەتتەۋ اسا ماڭىزدى. ەل بولعان سوڭ ەلدىگىمىزدى ايقىنداپ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاۋىمىز كەرەك. جاس مەملەكەتىمىزگە سىننان كورى، قازىر ۇسىنىستار ايتۋ اسا ماڭىزدى. وسى نەگىزدە ەكسترەميزمنىڭ الدىن-الۋ بارىسىندا مىناداي ۇسىنىستارعا توقتالساق:

1. ارنايى، عالامتورلارداعى جەلىدەگى پىكىرمەن ساناسىپ، قاناعاتتانارلىقتاي جاۋاپ بەرەتىن تۇراقتى توپ، ءبولىم قۇرۋ. وعان كاسىبي پسيحولوگ، كاسىبي پەداگوگ، كاسىبي الەۋمەتتانۋشى، كاسىبي ءدىنتانۋشى، كاسىبي تەولوگ، ت.ب. ماماندار تارتىلۋى كەرەك.

2. جەلىلىك ماركەتينگتى (سەتەۆوي ماركەتينگ) جۇيەلى قاداعالاۋ جانە قايىرىمدىلىق جانە قوعامدىق قورلاردى، ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارىن قاتاڭ باقىلاۋعا الۋ.

3. ەكسترەميزم، تەرروريزمگە قارسى باعىتتالعان جارنامالاردى كەڭىنەن تاراتۋ جانە ءتيىستى ورىندارعا ورنالاستىرۋ.

4. ۇساق قاقتىعىستاردى ۋاقىتىلى رەتتەۋ، سوزىلمالى ديالوگتان قاشۋ.

مەملەكەت ادامدار الدىنداعى ءوز مىندەتىن، ادامدار مەملەكەت الدىنداعى ءوز مىندەتتەرىن، پارىزدارىن ءبىلۋى جانە ۇمىتپاۋى ءتيىس. بۇگىندە قاۋىپ جوق بولسا - جۇمىس جوق، - دەگەن قاعيداعا نۇكتە قويۋىمىز وزەكتى بولىپ تۇر. ءار قۇرىلىم ءوز ءىسىن جەتىك ءبىلىپ، كاسىبي ماماندارىن قالىپتاستىرۋى شارت.

ەلىمىزگە تىنىشتىق تىلەسەڭ تىنىش ءجۇر. ەل دامۋىن ويلاساڭ ۇلەسىندى قوسا ءجۇر دەگەندەي قاعيدالار اۋاداي قاجەت. ويىمىزدى تۇيىندەي كەلە، شاكارىمنىڭ مىناداي ۇلى ءسوزى بار: «شىن عىلىممەن تاپپاعان ءدىن شىن ءدىن ەمەس جىندىلىق»،-دەمەكشى اۋەلى عىلىممەن سۋسىنداماي، مۇرىنىنا ءبىلىمنىڭ ءيىسى بارماي ءدىندى ءبىلۋ، تانۋ بولمايتىن ءىس.

بۇگىنگى جاستاردىڭ بەينەسى باسەكەگە قابىلەتتى، جارقىن ءجۇزدى، بىلىمگە قۇشتار، ار-نامىسى مەن رۋحى بيىك، تاريحىنا تانىممەن، قۇرمەتپەن قارايتىن، ەلىنە جانى اشيتىن ادامگەرشىلىگى مول جان بولۋى ءتيىس. ال جاستار اراسىندا ەر بالالاردىڭ قىز مىنەزدى بولىپ قالىپتاسۋىندا وقۋ بۋىندارىندا ەر مۇعالىمدەردىڭ ازايۋىنان دەگەن پىكىردىڭ دە جانى بار سەكىلدى. وعان دا كوڭىل ءبولۋ وزەكتى.

مىنا جايتتىڭ ءالى دە بولسا جاستار بويىندا ساقتالۋى كوپتەگەن ماسەلەنى شەكتەۋدە. ول - قۇلدىق پسيحولوگيا. ۇلكەنگە كۇرمەت، كىشىگە ىزەت قىلساڭ ەشقاشان كەمىمەيسىڭ، ال كەيبىر جاستارىمىز جالپاقتاۋمەن، بىرەۋلەرى جاستار اتىنان ءسوز الىپ تريبۋنانى ءساتتى پايدالانا الماۋى ازۋ ىزانى ارتتىرۋدا. جاستار ۇيىمدارىنا دا مۇشە جاستار نەگە ءوزىن وزگە جاستاردان جوعارى ۇستاپ، شەنەۋنىك رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسادى. بۇل دا قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ بەلگىسى. سوندىقتان ەر مىنەزدى جاستاردىڭ ەڭسەسىن تۇسىرمەي جاستاردىڭ تالاپتارىن قويا الۋ اسا جاۋاپتى جانە قۇلدىق پسيحولوگيادان جاستاردى تازارتۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن نىسانادا بولاتىن ناقتى ماسەلە. بۇدان شىعار قورىتىندى جاستارعا قولجەتىمدى ىستەر جاساي وتىرىپ، ولاردى ەلىن ءسۇيۋ مەن قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتۋ. بۇدان مەملەكەت دە جاستار دا جاپا شەكپەيدى. الاشتىڭ اماناتىن ارقالاپ، اسىل مۇراتتى جۇزەگە اسىراتىن، ەلىن قورعاپ، ەلدىگىمىزدى ارتتىراتىن جاستار قانداي بولماق، وسى تۇرعىدا ويلانايىقشى...

«Abai.kz»