... سول كۇندەر ەسiمە تۇسسە، ءالi كۇنگە دەيiن ەت جۇرەگiم ەزiلiپ، جانىمدى قويارعا جەر تابا المايمىن. وقيعا كەزiندەگi جاستار كورگەن قورلىقتى قۇداي ەشكiمنiڭ باسىنا بەرمەسiن. قاندى وقيعا ويعا ورالعاندا جارىلعان باستىڭ ورنى سولقىلداپ، قىزداردىڭ قۇلىنداي شىرقىراعان داۋىستارى قۇلاعىما كەلەدi, الاڭداعى كورiنiس كوز الدىمنان وتەدi. ءتان جاراسىن قويشى، جان جاراسىن ايتساڭشى! جۇرەكتەگi مۇز ءالi ەرiگەن جوق. جالعاندا مۇنداي نارسەنi كوزبەن كورiپ، باستان وتكەرگەننەن اۋىر ەشتەڭە بولماس.

... سول كۇندەر ەسiمە تۇسسە، ءالi كۇنگە دەيiن ەت جۇرەگiم ەزiلiپ، جانىمدى قويارعا جەر تابا المايمىن. وقيعا كەزiندەگi جاستار كورگەن قورلىقتى قۇداي ەشكiمنiڭ باسىنا بەرمەسiن. قاندى وقيعا ويعا ورالعاندا جارىلعان باستىڭ ورنى سولقىلداپ، قىزداردىڭ قۇلىنداي شىرقىراعان داۋىستارى قۇلاعىما كەلەدi, الاڭداعى كورiنiس كوز الدىمنان وتەدi. ءتان جاراسىن قويشى، جان جاراسىن ايتساڭشى! جۇرەكتەگi مۇز ءالi ەرiگەن جوق. جالعاندا مۇنداي نارسەنi كوزبەن كورiپ، باستان وتكەرگەننەن اۋىر ەشتەڭە بولماس.

مەن ول كەزدە الماتىدا جۇمىس iستەيتiنمiن. ءالi ەسiمدە. 16 جەلتوقسان كۇنi كەشكiسiن راديو-تەلەديداردان ورتالىق كوميتەت پلەنۋمىنىڭ شەشiمiن ەستiگەندە قاتتى قاپالانعانىمىز راس!  تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كەلگەندە ءبارiمiزدiڭ ايتقانىمىز كەشەگi جاڭالىقتىڭ جايى. تۇسكi ون بiرلەر شاماسىندا باسشىلىقتان كىسىلەر جەتتى. شاعىن جيىن جاسادى. كەشكiسiن جۇمىستان قايتقاندا ورتالىق الاڭدى قيىپ وتەتىن اۆتوبۋستار وزدەرىنiڭ  كۇندەلiكتi جولدارىن وزگەرتiپ، باسقا كوشەمەن ءجۇرiپ كەتتi. اۆتوبۋس iشiندەگi ادامداردىڭ ءبارiنiڭ اۋزىندا الاڭدا بولىپ جاتقان نارازىلىق، بiرەۋلەرi ماقۇلداسا، ەكiنشiلەرi قارسىلىق ايتادى. بiز، جۇمىستان بiرگە شىققان ەكi-ءۇش جiگiت، ساتباەۆ كوشەسi بويىنان ءتۇسiپ قالدىق تا، الاڭعا بەتتەدiك. الاڭ تولى ادام. جەلتوقساننىڭ سۇيەكتەن وتكەن سۋىعىنا تونعان جاستار ەكi-ءۇش جەرگە الاۋ جاعىپ، جىلىنىپ تۇر. الاڭ شەتiن الا ۇكiمەت ۇيiنە دەيiنگi ارالىق تولعان قاراقۇرىم سولدات، ميليتسيونەر، جاساقشىلار. قولدارىندا ۇستاعان قالقاندارى، رەزiڭكە تاياقتارى بار. مiنبەردە تۇرعان ۇكiمەت باسشىلارى داۋىس كۇشەيتكiشپەن جاستاردان الاڭدى بوساتىپ، تاراۋلارىن سۇراپ، سويلەپ-اق جاتىر. نارازىلىق بiلدiرۋشiلەر ايقايلاپ، قوناەۆتى كورسەتۋدى تالاپ ەتۋدە.

ۋاقىت وزعان سايىن قاراما-قارسى تۇرعان ەكi جاقتىڭ اراسىندا شاعىن قاقتىعىستار جيiلەي باستادى. جاستار قولدارىنا تۇسكەن بۇتا، تەمiر-تەرسەك، مرامور سىنىقتارىن لاقتىرىپ، قارۋلى سولداتتارعا قارسىلىق بiلدiرۋدە، تىم ەرلەنiپ العا شىعىپ كەتكەندەرi سوققىعا جىعىلىپ جاتىر.

ساعات تۇنگi 10-دار شاماسىندا باعانادان كوڭiلگە قورقىنىش ۇيالاتىپ، دوڭكيiپ-دوڭكيiپ تۇرعان ءورت سوندiرگiش ماشينالار قاز-قاتار تiزiلiپ تۇرا قالدى دا، ۇڭiرەيگەن وقپاندارىنان سۋ اتقىلاپ بiزگە قاراي جىلجىدى. شىڭعىرا قاشقان قىز-بوزبالالار. اتقاقتاعان سۋ سيراققا تيسە، سىندىرىپ جiبەرە جازدايدى، ەكپiنi سونداي كۇشتi, جۇلىنداي ۇشىرادى. كوپتەگەن ادام قۇلاپ قالدى. ۋرالاي ۇمتىلعان سولداتتار باس-كوز دەمەي قولدارىنداعى سويىلدارىمەن سوققىلاپ، قانجوسا ەتتi جاستاردى. سول كۇنi ءتۇنi بويى جاساقشىلارمەن كۇشەيتiلگەن، قاسقىر يتتەردى جەتەكتەگەن  ميليتسيا كۇزەتتەرi قويان اۋلاۋعا شىققانداي كوشە-كوشەنى كەزىپ كەتتى. ۇستالعانداردى اياماي تەپكiلەپ، ماشينالارعا تيەپ قاماي بەرگەن ەكەن.

ەرتەڭگi ساعات 8 مولشەرi. ورتالىق الاڭدى قورعاۋشىلاردىڭ ءتۇرi ءورت سوندiرگەندەي. قولدارىندا سىعىمداي ۇستاعان ارماتۋرا، كابەل كەسiندiلەرi, شىنجىرلار، ساپەر كۇرەكشەلەرi. جينالىپ جاتقان جاستارعا كوزدەرiنە قان تولىپ جاۋىعا قارايدى. ۇكiمەت باسشىلارىنىڭ قانقۇيلى شەشiمiنەن حابارسىز نارازىلىق بiلدiرۋشiلەر قولدارىنداعى ۇراندارىن كوتەرiپ، اندەتiپ ساتباەۆ پەن فۋرمانوۆ كوشەلەرiنiڭ قيىلىسىنا جينالدى. ۇراندارىنىڭ مازمۇنى: «ءار رەسپۋبليكانى ءوز كوسەمi باسقارسىن!»، «قازاقستان جاساي بەرسiن!»، «لەنيندiك ۇلت ساياساتى جاساسىن!». ورىس حالقىنا، باسقا دا ۇلتتارعا قارسى جازىلعان بiردە-بiر ۇران بولعان جوق.

ساعات 10-11-لەر شاماسىندا فۋرمانوۆ كوشەسiنiڭ جوعارى جاعىمەن سولداتتار تيەلگەن تاعى 4-5 اۆتوبۋس كەلiپ توقتادى. ولاردىڭ ءتۇس-الپەتتەرi بولەكتەۋ. باس كيiمدەرiنiڭ باۋىن تارتىپ بايلاعان، ونىڭ ۇستiنە باستىرىنا اق قاسكا كيگەن، بەس قارۋلارى بويلارىندا. الاڭعا كiرگەن اۆتوبۋستاردان ءۇن-ءتۇنسiز تۇسە-تۇسە قالعان ولار بەينە بiر جاندى ماشينالار سياقتى تiزiلiپ تۇرا قالدى دا، قولدارىنداعى سويىلدارىمەن قالقاندارىن تارسىلداتىپ، جات داۋىسپەن قيقۋلاي ايقايلاسىپ بiزگە قاراي لاپ قويدى. سولاردى باعانادان كۇتiپ تۇرعانداي، قالعاندارى دا  قوسىلا ۇمتىلىستى. كورسەڭ سول كەزدە نە بولعانىن! ايقاي-شۋ، قىم-قيعاش، بiرەۋدi-بiرەۋ بiلمەيدi. الاڭ لەزدە بوسادى. ۇلگەرگەنiمiز قاشىپ، ۇلگەرمەگەنiمiز سوققىعا جىعىلدىق. بوساعان الاڭ قويعا قاسقىر شاپقاننان كەيiنگi كورىنىستى كوزگە ەلەستەتەدi. ءار جەردە بiر قانعا باتىپ جاتقان جiگiتتەر، قىزدار. قاستارىندا ءۇش-تورتتەن قۇتىرعان يت سياقتى ارسىلداعان جازالاۋشى-قانiشەرلەر. باس كوتەرۋ مۇمكiن ەمەس، ولەدi-اۋ دەپ ويلامايدى، قانسىراپ جاتقانداردى ءۇستi-ۇستiنە سويىلداپ، تەپكiلەيدi. اسiرەسە قىز بالالارعا كورسەتكەن قورلىعىن كورگەندە، جانىڭنان تۇڭىلەسىڭ. فاشيستەردiڭ قىلىعىنان اسىپ تۇسكەن سويقانداردى كوردiك. قولدارىنىڭ قىشۋى قانعانشا ساباعان سوڭ، سۇيرەلەپ اپارىپ اۆتوبۋستارعا لاقتىرىپ تاستاي بەردi. اۆتوبۋس iشi قان ساسيدى، جارىلعان باس، سىنعان قول، شىققان كوز، قاراۋ مۇمكiن ەمەس. جارالانعاندارعا تولعان اۆتوبۋستار قالا سىرتىنا جىلجي باستادى. بiراز ۇزاعان سوڭ، بiز تيەلگەن اۆتوبۋس توقتاپ، تۇسە باستادىق. ورتا جاستاعى كاپيتان شەنiندەگi قازاق جiگiتi: «بالالار، ەندi الاڭعا جولاماڭدار، جازىم بولىپ كەتەسiڭدەر اينالايىندار»، - دەي بەرiپ ەدi, بىلشيعان سەمiز جيرەن ورىس ونىڭ وزiنە زەكiپ ۇرسا جونەلدi. كاپيتاننىڭ بەتiنە قاراپ ەدiم شاراسىزدىقتان بەت-الپەتi ءبiرتۇرلi بولىپ كەتiپتi. شىداي الماي تەرiس اينالدىم.

سول كۇنi قاس قارايا يتشiلەپ قالاعا ارەڭ جەتتiك. جەگەن تاياق، تيگەن سۋىقتىڭ اسەرiنەن بiر اپتا باس كوتەرە المادىم. جۇمىسقا شىققان كەزدە كورگەنiمiز قۋدالاۋ، نەشە ءتۇرلi سوزدەرمەن قورلاۋ بولدى. Iش قازانداي قاينايدى، بiراق كۇرەسۋگە دارمەن جوق. بiرگە iستەيتiن جiگiتتەرمەن بiرگە كومسومول بيلەتiن وتكiزiپ، سوڭعى ەسكەرتۋمەن جۇمىستا قالدىرىلدىق. وسىعان دا تاۋبە دەپ، قىبىرلاپ جۇرە بەردiك.

راديو مەن تەلەديداردى قوسساڭ، ەستيتiنiڭ قازاقتاردىڭ ۇلتشىلدىعى، گازەت بەتiن اشساڭ - وقيتىنىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىمىزدى قارالاۋ. بiر سۇمدىق كەزەڭ بولدى عوي، ايتەۋiر. قازiردiڭ وزiندە كiمگە سەنەرiمiزدi بiلمەيمiز.

«شىنىندا دا، جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى كوپ ايتۋعا بولادى، ءالi ايتىلار، جازىلار دا»  دەگەن ويدا قالدىم مەن. بiراق سول كەزدە بولاشاققا، اعا ۇرپاققا دەگەن سەنiمدەرi جەلتوقساننىڭ ىزعارلى جەلiنە ۇشقان جاستارىمىزدىڭ سەنiمiن ورالتۋ ءۇشiن نە iستەپ جاتىرمىز؟

1991 جىلى مۇحتار شاحانوۆ كوميسسيا قۇرىپ، بiراز يگi iستەر اتقاردى. بىراق اياعىنا دەيىن جەتكەن جوق. ناعىز اقيقات ايتىلار دەپ ۇمىتتەنگەن شاقتا، بىت-شىت بولىپ تاراپ، كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ بارلىعىنا جۋىق  لاۋازىمدى قىزمەتتەرگە يە بولدى دا، تەكسەرۋ جۇمىستارى تۇيىققا تىرەلدى. ال  جاستاردىڭ بەيكۇنا قانىنا ورتاق بولعان «يگi جاقسىلارىمىزدىڭ» كوپشiلiگi جىلى ورىندارىنان كۇنi بۇگiنگە دەيiن جىلجىعان جوق، قىزمەت بابىمەن ءوسiپ كەتكەندەرi دە كەزدەسەدi.

بولات اباعان.

ماتەريال 2004 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا جازىلعان.

"Abai.kz"