تمد ەلدەرى ىشىندەگى تاعدىرلاس تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا ءوزارا قاتار دامىپ ءارى ىقپالداسا وتىرىپ، جالپىتۇركىلىك مۇددەلەردە تىزە قوسا ارەكەتتەسىپ كەلە جاتقان ەكى ەل تۋراسىندا توقتالۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. ول ەلدەر - قازاقستان مەن ازەربايجان.ونىڭ ۇستىنە بۇلەلدەر اراسىنداعى ديپلوماتيالىق ارالاستىققا 20 جىل تولدى.

قازاقستان مەن ازەربايجان اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستار 1992 جىلدىڭ تامىزىندا باستالدى. قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 1996 جىلى قىركۇيەك ايىنداعى ازەربايجانعا، ال ازەربايجاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى، مارقۇم گەيدار اليەۆتىڭ 1997 جىلدىڭ ماۋسىمىندا قازاقستانعا كەلگەن ساپارىنان كەيىن ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسى جاڭا سيپاتتا،بۇرىنعى كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى رەسپۋبليكاارالىق قاتىناس مەملەكەتارالىق دەڭگەيدە ورىستەي باستاعان. ارينە، مەملەكەتارالىق قاتىناستار ەڭ اۋەلى ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدا كورىنىس بەرەتىنى راس. ازەربايجان گەوساياسي جانە مۇناي-گاز سالاسىنداعى ارىپتەستىك تۇرعىسىنان العاندا قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى ورىن الادى. كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن بەلگىلەۋ، مۇنايدى الەمدىك بازارعا تاسىمالداۋ سەكىلدى بىرقاتار ستراتەگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋ جولىندا قازاقستان مەن ازەربايجان ساياسي قاتىناستا بولۋعا مۇددەلى. بۇگىندە ەكى ەل اراسىنداعى قاتىناستاردى رەتتەيتىن 70-كە تارتا قۇقىقتىق قۇجات ءوز قۇزىرىندا. دەسەك تە، بۇل جولى ءبىز مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستان گورى قازاق-ازەربايجان حالىقتارىنىڭ ءوزارا رۋحاني-مادەني جۋىقتاستىعىن ءسوز ەتەيىك.

تمد ەلدەرى ىشىندەگى تاعدىرلاس تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا ءوزارا قاتار دامىپ ءارى ىقپالداسا وتىرىپ، جالپىتۇركىلىك مۇددەلەردە تىزە قوسا ارەكەتتەسىپ كەلە جاتقان ەكى ەل تۋراسىندا توقتالۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. ول ەلدەر - قازاقستان مەن ازەربايجان.ونىڭ ۇستىنە بۇلەلدەر اراسىنداعى ديپلوماتيالىق ارالاستىققا 20 جىل تولدى.

قازاقستان مەن ازەربايجان اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستار 1992 جىلدىڭ تامىزىندا باستالدى. قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 1996 جىلى قىركۇيەك ايىنداعى ازەربايجانعا، ال ازەربايجاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى، مارقۇم گەيدار اليەۆتىڭ 1997 جىلدىڭ ماۋسىمىندا قازاقستانعا كەلگەن ساپارىنان كەيىن ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسى جاڭا سيپاتتا،بۇرىنعى كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى رەسپۋبليكاارالىق قاتىناس مەملەكەتارالىق دەڭگەيدە ورىستەي باستاعان. ارينە، مەملەكەتارالىق قاتىناستار ەڭ اۋەلى ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدا كورىنىس بەرەتىنى راس. ازەربايجان گەوساياسي جانە مۇناي-گاز سالاسىنداعى ارىپتەستىك تۇرعىسىنان العاندا قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى ورىن الادى. كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن بەلگىلەۋ، مۇنايدى الەمدىك بازارعا تاسىمالداۋ سەكىلدى بىرقاتار ستراتەگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋ جولىندا قازاقستان مەن ازەربايجان ساياسي قاتىناستا بولۋعا مۇددەلى. بۇگىندە ەكى ەل اراسىنداعى قاتىناستاردى رەتتەيتىن 70-كە تارتا قۇقىقتىق قۇجات ءوز قۇزىرىندا. دەسەك تە، بۇل جولى ءبىز مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستان گورى قازاق-ازەربايجان حالىقتارىنىڭ ءوزارا رۋحاني-مادەني جۋىقتاستىعىن ءسوز ەتەيىك.

ساياسي جۇپتاستىق

تاۋەلسىز قازاقستاندى باسقارۋدى قولعا العان نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن ەگەمەندىك الۋ قارساڭىندا سارساڭ ۋاقىتتى وتكەرگەن ءازىربايجاننىڭ باسىنا كەلگەن گەيدار اليەۆتىڭ مويىندارىنا ارتىلعان جۇك شامالاس بولاتىن. دەموگرافيالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي جاعىنان بارىنشا تاۋەلدى قالىپتاعى قازاقستان ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىن كسرو رەسپۋبليكالارىنىڭ ىشىندە ەڭ سوڭىنان  جاريالاعان سوڭ، ەكى ايدان كەيىن عانا ءوزىنىڭ جەكە مەملەكەت بولۋ نيەتىن تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭ قابىلداۋمەن عانا بەكىتە العان ەدى. ال، تاۋەلسىزدەنۋ جاعدايى بارىنشا مول بولعانىمەن، ءوزىنىڭ ىشكى-سىرتقى احۋالىن بارىنشا اقساتىپ العان ازەربايجان تاۋلى قاراباق سوعىسىنا تاپ بولىپ، ارمەنيامەن اراداعى سوعىس كەسىرىنەن ءبىرشاما اۋماعىنان ايرىلىپ،ەگەمەن بولار ەلدىڭ ساعى  سىنعان كەزەڭ بولاتىن. قازاقستاندا دا ىشكى-تىسقى الاكوز كۇشتەر ەلدىڭ سول تۇسىنداعى الىپ ايماقتى رەسەيگە قوسۋعا قۇشتار بولىپ، يدەولوگيالىق باسقىن بورانىن ۇدەتكەن تۇستا ۇلتتىڭ تاعدىرى مەن مۇددەسىن قولعا العان ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ جەكە مەملەكەت بيلەۋدى بىلاي قويعاندا، اليەۆكە قاراعاندا، رەسپۋبليكا باسقارۋدا تولىق تاجىريبە جيناپ ۇلگەرمەسە دە، بارىنشا ۇستامدى دا بايسالدى، تىڭعىلىقتى ساياسي قادامدارمەن كوزگە ءتۇسىپ، ليدەرلىك قابىلەتتەرىن شىڭداي ءتۇستى. مىنە، وسى كەزەڭدە ازەربايجان حالقى دا ءارى-ءسارى بولعان كەزەڭدە قىزىل يمپەريانى باسقارۋعا قاتىسقان تاجىريبەلى دە قابىلەتتى مەملەكەتتىك ءىرى قايرەتكەرلىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن گەيدار اليەۆ تە باسشىلىق ورىنعا قايتا جايعاسقان ەدى. بۇل ەكى ەلباسشىعا دا بىردەي سىن مەن مىندەت جۇكتەلگەن ۋاقىت بولاتىن.

اتالعان كەزەڭ ءبىرى ەلۋگە ەندى اياق باسقان، العىر دا جىگەرلى، ەكىنشىسى كەمەلىنە كەلگەن، تالاي قۇقايدى باستان كەشكەن تاجىريبەلى ساياساتكەر رەتىندە، قازاق پەن ازەربايجاننىڭ قوس باسشىسى ەل باسىنا كۇش تۇسكەن قيىن داۋىرگە تاپ كەلسە دە، حالىقتارىن ازعىندىققا ۇرىندىرماي، امان الىپ شىقتى. ونىسىمەن بىرگە ەكەۋى دە ەلدەرىنىڭ العىسى مەن ابىرويىنا بىردەي بولەندى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا بيلىكتىڭ ۇشار باسىندا بولسا دا، ادامدىق ابىروي مەن داڭققا گەيدار اليەۆ ءوز حالقىن دەربەس مەملەكەت دارەجەسىنە كوتەرگەن ەڭبەگىنىڭ جەمىسىنەن كوردى. دۇربەلەڭ مەن سۇرگىننەن امان الىپ شىققان ۇلىن ازەربايجان حالقى ايالادى،ونىڭ قالاۋىنان باس تارتپادى - گ.اليەۆ ۇلتىن سەنىپ تاپسىرۋ ءۇشىن ءوز ورنىنا  تەك قانا ءوز ۇلىن تاڭدادى.

قا­زاقستان-ازەربايجان اراسىن­داعى ىنتىماقتاستىق نۇرسۇلتان-گەيدار ساياسي جۇپتاستىعى تۇسىندا ساپالى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. گەيدار اليەۆ كوزى تىرىسىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ىنىسىندەي قاراپ، ءىش تارتتى.ەندى سول قاتىناس ن.نازارباەۆ پەن بۇگىندە يلحام اليەۆتىڭ اراسىنا سىڭىسۋدە. قوس ەل باسشىلارىنىڭ جايما-شۋاق بۇل قاتىناسى تۇركىلىك تانىم مەن تاربيەدەن باستاۋ الاتىنى بارىنشا بايقالادى. ازەربايجاننىڭ جاس باسشىسى  قازاقستان تاراپىنان جاسالعان سىرتقى ساياسي باستامالاردىڭ ءبارىن دە قولداۋمەن كەلەدى. ازەربايجان قازاقستاننىڭ ەقىۇ-ا توراعالىق ەتۋ كانديدا­تۋ­راسىنا 2008 جىلى-اق قولداۋ بىلدىرگەن. ازەر اعايىندار تارابى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ باسقا دا حالىقارالىق دەڭ­گەيدەگى كوتەرگەن باستامالارىن ۇنەمى قولداپ كەلەدى. ايماقتىق ساياساتتا دا ازەربايجان مەن قازاقستاننىڭ باعىتتاستىعى كاسپي تەڭىزىنىڭ مارتەبەسىن انىقتاۋداعى ۇستانىمدارىنىڭ بىردەيلىگىن كورسەتىپ وتىر.

تۇركىلىك مۇددەلەستىك

اتالمىش ۇستانىم جالپىتۇركىلىك بىرلىك سالاسىن دا قامتۋدا. 2009 جىلدىڭ 3 قازانىندا ناحچىۆاندا وتكەن تۇركiتiلدەس مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ Iح ءسامميتى جال­پى­تۇركىلىك ينتەگراتسيانىڭ جاڭا كە­زەڭىنىڭ وزىندىك ءبىر ورشىتكىسى مەن باستاۋىنا  اينالدى. ءسامميتتىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا قازاقستان، ازەربايجان، قىرعىزستان جانە تۇركيانىڭ پرەزيدەنتتەرi تا­ريحي ماڭىزى زور قۇجات­تارعا، ناحچىۆان دەكلاراتسياسى مەن تۇركiتiلدەس مەملەكەتتەر ىن­تى­ماقتاستىق كەڭەسىن قۇرۋ تۋرالى ناح­چىۆان كەلىسىمىنە قول قويدى. اتالمىش باستامالار قازاقستان باسشىلىعى تاراپىنان جاسالسا دا، ونى قولداۋ مەن جۇزەگە اسىرۋعا اتسالىسۋدا ازەربايجان جاعى مەيلىنشى قولداۋ كورسەتتى. ناتيجەسىندە تۇركى كەڭەسى قۇرىلىپ، ونىڭ تۇڭعىش باسشىلىعىن قولعا العان قازاقستان بۇل ورگاندى جالپىتۇركىلىك كىرىگۋ ۇدەرىسىن ۇيلەستىرەتىن تەتىككە اينالدىرۋعا ۇمتىلدى. اتالمىش كەڭەس قازىردە باكۋدە ورنالاسقان پارلامەنتتiك اسسامبلەيا جۇمىسىن، تۇركياداعى اقساقالدار كەڭەسىن، ۋنيۆەرسيتەتتەر وداعى مەن تۇركسوي ۇيىمدارىنىڭ قىزمەتتەرىن ۇيلەستىرۋدە. كەلەسى جىلدان باستاپ حالىقارالىق مارتەبەمەن جۇمىس ىستەيتىن تۇركى اكادەمياسى مەن قازاقستاندىق «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ تۇركىلىك جالعاسى ىسپەتتى قۇرىلماقشى تۇركى مادەنيەتi مەن مۇراسىنىڭ قورىنىڭ جۇمىستارى دا وسى تۇركى كەڭەسىنىڭ قاراۋىندا بولماق.

جالپىتۇركىلىك ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستە تاۋەلدەنبەگەن تۇركيانى قوسپاعاندا، تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ىشىندە قازاقستان مەن ازەربايجان قويان-قولتىق قاتارلاسا ارەكەتتەسۋدە:  كەڭەس داۋىرىندە تۇركىتانۋ سالاسىنىڭ ماسكەۋدەن كەيىنگى ورتالىعى ءازىربايجاندا قالىپتاسىپ دامىسا، قازىر بۇل ەستافەتانى قازاقستان جاعى تۇركى اكادەمياسىن قۇرىپ، جۇيەلى تۇردە قولعا الۋدا; ال كەلەسى جىلى تۇركىلەردىڭ مادەني مۇراسى مەن قۇندىلىقتارىن زەرتتەۋ مەن ناسيحاتتاۋدى قولعا الاتىن تۇركى مادەنيەتi مەن مۇراسىنىڭ قورى باكۋدە ورنالاساتىن بولادى.

قازاق پەن ازەربايجاننىڭ تۇركىلىك مۇددەلەستىككە تىزە قوسا ۇمتىلۋى وتكەن عاسىردىڭ باسىنان باستالادى. 1926 جىلعى باكۋدە بولعان تۇڭعىش تۇركىتانۋ كونگرەسىندە ورتاق تەرمينولوگيا تۋراسىندا سويلەگەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جوسپارى كەيىننەن كەڭەستىك تۇركولوگيا ورتالىعىن قالىپتاستىرعان ازەربايجاندا ءبىرشاما قولعا الىنعانى بار. بۇگىندە تۇركى كەڭەسىنىڭ جانىنان قۇرىلعان ورتاق تەرمينولوگيا كوميتەتى ەندى بۇل ءىستى ناقتى قولعا الا باستادى.

تاريحي تامىرلاستىق

قازاق-ازەربايجان تۋىستىعىن قاراستىرعاندا تاريحي تامىرلاستىقتان اتتاي المايمىز. تۇركىتانۋ عىلىمى بويىنشا قازاقتار قىپشاقتىلدى، ال ازەربايجاندار وعىزتىلدى بولىپ جىكتەلەدى. الايدا، قازاقتىڭ قۇرامىندا دا ەجەلگى وعىز رۋلارى بار، ازەر باۋىرلاردىڭ قانىندا دا قىپشاق قانى تۋلاپ ءجۇر. تاريحقا جۇگىنسەك، وعىز مەملەكەتى  قارلۇق قاعاناتىنىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعىندا، سىرداريانىڭ ورتا جانە تومەنگى بويىندا، وعان جالعاسىپ جاتقان باتىس قازاقستان دالالارىندا ءىح-ح عاسىرلاردا  وعىز تايپالارىنىڭ ەجەلگى فەودالدىق مەملەكەتى قالىپتاسقان. وعىزداردىڭ العاشقى وتانى  جەتىسۋ بولعاندىعىنا دا تاريحي ايعاقتار بار. الايدا ءۇىىى ع. ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قارلۇق تايپالارىنىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى وعىزدار سىرداريانىڭ ورتا جانە تومەنگى بويىنا اۋا باستاعان. ءسويتىپ ءىح ع. اياعىندا وسى ايماقتا وعىز تايپالارىنىڭ بىرلەسكەن وداعىنىڭ ناتيجەسىندە پاتريارحال-فەودالدىق  مەملەكەت قۇرىلادى. م. قاشقاري اتامىز وعىز ەلىنىڭ 22, كەيبىر دەرەكتەردە 24 تايپاعا بولىنگەنىن جازادى. دەمەك، وعىزدار ءبىر كەزدەگى تۇركىتەكتى قاعانات قۇرعان حالىقتاردىڭ ءبىرى بولعانى.سوندىقتان دا مۇنداي ءىرى مەملەكەتتىك سۋبەكت بولا بىلگەن ۇلكەن حالىق بولشەكتەنە كەلە بۇگىنگى تۇركى حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا سىڭگەندىگىندە ءسوز جوق.

وعىزداردىڭ باس قالاسى سىردىڭ بويىنداعى جەنت قالاسى ەكەندىگى ءسوز بولىپ، ونىڭ ىزدەلگەنىنە ءبىرشاما ۋاقىت بولدى. رەسەيلىك عالىم سەرگەي تولستوۆتىڭ 1946 جىلى جەنت قالاسىنىڭ جۇرتى دەپ توپشىلانعان ورىندى قازاق ارحەولوگتارى جوققا شىعارىپ، قازالى اۋدانىنىڭ وركەندەۋ اۋىلىنىڭ ماڭىنان  وعىزدار استاناسىنىڭ جۇرتىن تاپقاندىعىنا سەنىمدى. وندا تابىلعان كۇمىس،جەز تيىنداردا جەنت قالاسىنىڭ اتاۋى جازىلىپتى.

تاريح بارىسىندا ءحى ع. ەكىنشى جارتىسىندا كۇشەيە باستاعان  قىپشاقتار وعىزداردى سىرداريا، ارال بويىنان ءبىرجولا ىعىستىرادى. وعىزداردىڭ ءبىر بولىگى ەۆروپانىڭ شىعىسىنا، كىشى ازياعا قاراي جىلجىسا، كەيبىر بولىكتەرى قاراحان اۋلەتىنىڭ قاراماعىندا قالدى، ءبىراز بولىگى حوراسان  سەلجۇقتارىنىڭ قول استىنا كىرسە،  قالعاندارى قىپشاقتاردىڭ قۇرامىندا قالىپ،  ولارمەن ءسىڭىسىپ كەتتى. وعىز تايپالارى قازاق، قىرعىز، تاتار، باشقۇرت، تۇرىكپەن، وزبەك،  قاراقالپاق حالىقتارىن تۇزۋگە قاتىسقان تۇركىلەر ەدى.

وسى ايتىلعانداردىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى رەتىندە ازەربايجاندار وعىزدىڭ بەلگىلى تاريحي تۇلعاسى قورقىتتى ءپىر تۇتادى، ونى ەرەكشە  قادىرلەيدى.ال قازاقتار ونىڭ بەيىتىن سىر بويىندا دەپ ۇيعارىپ، ساۋلەتتىك ەسكەرتكىش تە ورناتتى.جانە دە بۇگىنگى قوبىز اسپابىنىڭ اۆتورى قورقىت ەكەنىنە سەنىمدى. جۋىردا ازەربايجانعا ءجيى باراتىن تۇركى اكادەمياسى پرەزيدەنتىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى اسقار وماروۆ قوبىزدىڭ تۇپكى تەگى بولاتىنداي اسپاپقا جولىعىپتى. ازەربايجاندار ونى ءوزىنىڭ قوبىزتەكتەس كيامانچا اسپابىنىڭ ارعى تەگى دەيدى، بىراق شاناققا قويدىڭ قارنى كەرىلگەن اسپاپ قوبىزعا بارىنشا جۋىق كورىنەدى. قالاي بولعاندا دا قوس حالىقتىڭ بىرىندەگى جوقتى ەكىنشىسىنەن تاباتىنداي تاريحي ارالاستىقتىڭ تىعىز ەكەندىگى ايداي انىق.

ازەربايجاندىق «قازاق حاندىعى»

بۇگىندە كەيبىر تاريحشىلار قازاق حاندىعىنىڭ ەكى ءتۇرى بولعاندىعىن، ءبىرى - قازاق جەرىندەگى ۇلكەن قازاق حاندىعى دا، ودان تىس تاعى دا كىشى قازاق حاندىعىنىڭ بولعاندىعىن كەلتىرىپ ءجۇر. ال، ازەربايجاننىڭ قۇرامىنداعى قازاق اۋدانى كەيبىر كارتالاردا  «قازاق حانلىعى» تۇرىندە جازىلعاندىعى دا جاسىرىن ەمەس. بۇل اۋدان تۋراسىندا قارابايىر تۇردە ءبىرشاما ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر، الايدا، ءالى تىڭعىلىقتى زەرتتەۋ باستالعان جوق. ازەربايجان عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا، قازاق اۋدانىنا قاراستى تۇتاس دالانىڭ ءبىر بولىگى ارمەنيا قۇرامىندا، ەندى ءبىر بولشەگى گرۋزيانىڭ تاۋ بوكتەرى كورىنەدى. بۇل مالىمەت راستالسا، شىنىندا دا، دەشتى قىپشاقتىڭ ءبىر سىنىعى بەرتىنگە دەيىن كىشى قازاق حاندىعى تۇرىندە جاساعانىنا كۇمان جوق.

ازەربايجاندار مۇسىلمان شيتتەر بولا تۇرا، قازاق اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى نەگىزىنەن سۋننيتتەر ەكەنى تاعى دا نازاردى ەرىكسىز اۋدارتادى.ولاردىڭ ازەربايجاندىق حينكال اسى قازاقى ەت تاعامىنا بارىنشا جۋىق كورىنەدى. ارينە، بىرنەشە عاسىرلاردى كوكتەي وتكەن تامىرلاستىق پەن تۋىستىق قات-قابات ورىلگەن دايەكتەردەن اجىراعىسىز. ازەرلەردەگى «ايران» اتالاتىن سۋسىن قازاقتىڭ شالابىنان اۋمايدى. ال، اپىل-تاپىل باسقان بالانى «ءتاي-ءتاي» سوزدەرىن  قايتالاي وتىرىپ، ەكى جاعىنان جەتەكتەيتىنى بار. بۇل عۇرىپ پەن «ءتاي-ءتاي» ءسوزى تۇركى حالىقتارىندا تەك قانا قازاق پەن ازەربايجاندا ساقتالىپتى.ەلدىڭ ەڭ شالعايىندا ورنالاسقان قازاق اۋدانىندا توقىلاتىن كىلەمدەردە قازاقتىڭ قوشقار ءمۇيىز ويۋى ءتان ەكەنى ەتنوگرافتاردىڭ نازارىن اۋدارىپ  ءارى ولاردى تاڭ قالدىرۋدا.

بۇگىنگى باۋىرلاستىق

بۇگىنگى باۋىرلاستىقتى ايتقاندا كەشەگى تۋىستىقتى نازارعا الماۋ مۇمكىن ەمەس. پاتشالى رەسەيدىڭ 1-دۋماسىنا سايلانىپ، مۇسىلمان فراكتسياسىنا كىرگەن دەپۋتاتتاردىڭ نەگىزىنەن تۇركىلەر ەكەنىن ەسكەرسەك، ورتا ازيا تۇركىلەرىنەن تەك قانا قازاقتار بار ەدى، ال قاپ تاۋىنىڭ مۇسىلماندارىن ازەربايجاندار قۇرادى.ازەربايجاندى ەگەمەن ەتۋگە ۇمتىلعان مۋساۆات (تەڭدىك) پارتياسى مەن قازاقتىڭ الاش پارتياسى ءبىر مەزگىلدە ۇكىمەت قۇرىپ، مەملەكەت قۇرۋدى بىرگە قولعا العانىندا دا الدەبىر ساباقتاستىق جاتىر.

الايدا، ءالى كۇنگە ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسى زەرتتەلە قويعان جوق. ماسەلەن، مۇستاپا شوقاي قىزىلدار قۋعىنىنان استراحاننان باكۋگە بارار جولدا ونداعى جاعدايدىڭ كۇرت وزگەرگەندىگىنەن امالسىز، تيفليسكە بۇرىلۋىنا ءماجبۇر بولعان دەسەدى. سوندا ول ازەربايجاندىق باۋىرلاردى ساعالاۋعا ويى بولعانى انىق.

ازەرلەردىڭ ساز اسپابىنا قوسىلىپ ايتىلاتىن جىرى قازاقتىڭ تەرمەسىنەن اۋمايتىنى تاعى بار. بۇعان قازاق تەرمەسىنىڭ وتانى سىر سۇلەيلەرى ەكەنىن ەسكەرسەك، تاعى دا وعىزدىق ورتاق تاعدىر قىلاڭ بەرەدى. ال ەندى، بار قازاق العىستى «راحمەت» سوزىمەن جاۋدىرسا، كاسپيدىڭ ەكى جاعىنداعى قازاق پەن ازەربايجاننىڭ «راحمەتى» بىردەي: «ساگ ولۋن!» - «ساۋ بول!»

ازەربايجانداردىڭ قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى، ەتنولينگۆيست ولجاس سۇلەيمەنوۆكە دەگەن قۇرمەتى ەرەكشە. 1975 جىلى و.سۇلەيمەنوۆتىڭ «از ي يا» كىتابى قۋعىندالعاندا، ايتۋلى سول كىتاپتىڭ ءبىر داناسىن ءبىر جيگۋلي كولىگىنە ايىرباستاعان ءازىربايجاندار بولىپتى. ارينە، بۇل جايت ازەرلەردىڭ تۇركى تاريحىنا دەگەن ەرەكشە كوزقاراسىن تانىتادى.

ەكى حالىقتىڭ تاعدىرلاستىعى تاۋەلسىزدىك الۋ قارساڭىندا دا ميستيكا ارالاس دايەككە تولى.  كسرونىڭ سەتىنەۋى قازاق جەرىندە 1986 جىلعى جەلتوقسانداعى الماتى وقيعاسىندا باستالسا، باكۋدە ورىن العان 1990 جىلعى قاندى قاڭتار وقيعامەن اياقتالىپ، كسرو مەملەكەت رەتىندە ىدىراي باستادى جانە وسى وقيعالار تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ەگەمەندىگىن الۋعا تولىق العىشارت جاسادى دەۋگە بولادى.

ەكى ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى قارساڭىندا باس قوسقان مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «بۇل 20 جىل ەكى ەل ءۇشىن ءبىر جاعىنان كۇردەلى بولسا، ەكىنشى جا­عىنان ءبىزدىڭ اتا-بابالارى­مىز­دىڭ ارمانى ورىندالدى. مەن قا­زاقستان مەن ازەربايجان وسىنداي ۋاقىت سىنىنان لايىقتى ءوتتى دەپ سانايمىن. ازەربايجان ءبىز ءۇشىن تۋىستاس، دوس ەل، كاۆكاز وڭىرىندەگى نەگىزگى سەرىكتەسىمىز بولىپ تا­بى­لادى»، - دەپ تاعدىرلاس تۋىس ەلدەردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جيىرما جىلىن وزىمسىنە قورىتقان ەدى.

ءازىربايجان باسشىلىعىن قولعا العالى جاس يلحام اليەۆ قازاقستانعا جىل سايىن كەلىپ كەتۋدى  داستۇرگە اينالدىردى. ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى باسشىلار جولى قازاق پەن ازەربايجان حالقىن عاسىرلارعا قول ۇستاستىرعان، باۋىرلاستىقتى جالعاي بەرەتىن بەرىك جولعا اينالاتىن ءتۇرى بار. سەبەبى،  «باكۋ-تبيليسي-كارس» تەمىر جول قۇ­رىلىسى اياقتالعاندا ازيا مەن ەۋروپانى جالعاستىراتىن جاڭا «تەمىر جىبەك جولى» اشىلاتىن بولادى. بۇنى بولاشاققا قادامداسقان قوس ەلدىڭ قاتار تۇسكەن قادامى دەيىك.

باكۋ

«Abai.kz»