بايقوڭىر ءوز بيلىگىمىزگە وتپەك
بۇدان ۇتارىمىز نە؟
«قازكوسموس» توراعاسى تالعات مۇساباەۆتىڭ 10 جەلتوقسانداعى قر پارلامەنتى ماجىلىسىندەگى بايقوڭىر قالاسى جانە عارىش ايلاعىنا بايلانىستى مالىمدەمەسى بۇگىندە ءبىراز اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىرۋدا. سونىڭ ەڭ باستىلارىنىڭ ءبىرى - بايقوڭىر قالاسىنىڭ قازاقستان بيلىگىنە قايتا ءوتۋى جانە عارىش ايلاعىن پايدالانۋدا قازاقتاردىڭ ءوز ۇلەسىنىڭ بولۋى. بۇل ارالىقتا جاريالانعان ماقالالارعا كوز جۇگىرتسەڭىز، رەسەي تاراپى - «بايقوڭىردان رەسەيدىڭ كەتۋى - ونىڭ قۇلاۋىنا اكەپ سوعادى» دەگەن بايبالامدى كوبىرەك كولدەنەڭ تارتسا، قازاقستان تاراپى عارىش سالاسىن رەسەيسىز دە يگەرۋدىڭ باسقا جولدارىن تابۋعا سەنىمدى ەكەندىكتەرىن ايتادى.
بۇدان ۇتارىمىز نە؟
«قازكوسموس» توراعاسى تالعات مۇساباەۆتىڭ 10 جەلتوقسانداعى قر پارلامەنتى ماجىلىسىندەگى بايقوڭىر قالاسى جانە عارىش ايلاعىنا بايلانىستى مالىمدەمەسى بۇگىندە ءبىراز اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىرۋدا. سونىڭ ەڭ باستىلارىنىڭ ءبىرى - بايقوڭىر قالاسىنىڭ قازاقستان بيلىگىنە قايتا ءوتۋى جانە عارىش ايلاعىن پايدالانۋدا قازاقتاردىڭ ءوز ۇلەسىنىڭ بولۋى. بۇل ارالىقتا جاريالانعان ماقالالارعا كوز جۇگىرتسەڭىز، رەسەي تاراپى - «بايقوڭىردان رەسەيدىڭ كەتۋى - ونىڭ قۇلاۋىنا اكەپ سوعادى» دەگەن بايبالامدى كوبىرەك كولدەنەڭ تارتسا، قازاقستان تاراپى عارىش سالاسىن رەسەيسىز دە يگەرۋدىڭ باسقا جولدارىن تابۋعا سەنىمدى ەكەندىكتەرىن ايتادى.
قازاقستان عارىشتى
شىنداپ قولعا الماق
«قازكوسموس» باسشىسى تالعات مۇساباەۆتىڭ مالىمدەمەسى اۋەلى رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى بايقوڭىردى 2050 جىلعا دەيىن جالعا بەرۋ جايلى كەلىسىمشارتتىڭ بۇزىلۋى مۇمكىندىگى جايىندا بولىپ وتىر:
- ءبىزدىڭ مەملەكەت باسشىمىز بىزگە وسىنداي مىندەت جۇكتەپ وتىر. بۇعان دەيىن بۇل ماسەلە بويىنشا بايقوڭىر كەشەنى جايىندا جاڭا جالپى كەلىسىم-شارتتى جاساۋ جونىندە رەسەي پرەزيدەنتى پۋتينمەن كەلىسكەن بولاتىن. جاڭا كەلىسىمشارت بويىنشا بايقوڭىردى جالداۋ ماسەلەسى قارالاتىن بولادى، - دەگەن ەدى ول ماجىلىستە وتكەن ۇكىمەت ساعاتىندا. - ءبىز جالعا بەرۋدى بىردەن توقتاتامىز دەپ ايتا المايمىز. ونى بىرتىندەپ، كەزەڭ-كەزەڭدەرمەن جۇزەگە اسىراتىن بولامىز. ءبىرىنشى كەزەڭ - «زەنيت» عارىش كەمەسىن ۇشىراتىن كەشەنگە قاتىستى. ەگەر ءبىز عارىش ايلاعىنىڭ وڭ قاناتىن جالعا بەرۋدى توقتاتىپ، وعان تولىققاندى مۇشە رەتىندە كىرە الاتىن بولساق - بۇل قازاقستان ءۇشىن العا باسقان ءىرى ءبىر قادام بولار ەدى.
رەسەيلىك www.lenta.ru سايتىندا «گۋدبايكونۋر» اتتى ماقالا جاريالانعان. تالعات مۇساباەۆتىڭ مالىمدەمەسىن تالقىعا سالعان ماقالا اۆتورى: «بيىل جازدا عانا امۋر وبلىسىندا «ۆوستوچنىي» اتتى ءوز عارىش ايلاعىنىڭ قۇرىلىسىن باستاعان رەسەي ءۇشىن بايقوڭىردا رولدەردى تەڭ ءبولىسۋ ارتقا ءبىر ادىم شەگىنگەنمەن بىردەي»، - دەپ جازادى.
تالعات مۇساباەۆتىڭ مالىمدەمەسىنە بىردەن قيتىعا جاۋاپ بەرگەن رەسەيلىك ساياسي باسىلىم «كوممەرسانت» بۇل ماسەلەنىڭ «قازكوسموس» توراعاسى دەڭگەيىندە شەشىلمەيتىنىن، ول جاقىندا عانا قۇرىلعان ەكى ەلدىڭ ۆيتسە-پرەمەرلەرى باسقارىپ وتىرعان مەملەكەتارالىق كوميسسيانىڭ ءىسى ەكەندىگىن ايتا وتىرىپ، بۇل مالىمدەمەسى ارقىلى تالعات مۇساباەۆ وزىنە ۇپاي جيناپ وتىر، ءماجىلىس دەپۋتاتتارى الدىندا ءوز ابىرويىن بيىكتەتكىسى كەلدى دەگەن پىكىر ايتادى.
دەگەنمەن، www.lenta.ru سايتى مۇساباەۆتىڭ مالىمدەمەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازاقستاننىڭ بايقوڭىردى رەسەيگە جالعا بەرۋ ءىسىنىڭ توقتاتىلۋى تۋرالى ماسەلە شەشىلدى دەپ ەسەپتەيدى. تەك ونىڭ قانداي كەلىسىم-شارتتار نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلۋى عانا قالدى دەلىنگەن وندا.
- الايدا، - دەيدى رەسەيلىك ساراپشىلار، - قازاقستان ءوز بەتىنشە عارىشتى يگەرۋگە قاۋقارسىز. بىرىنشىدەن، سوڭعى جيىرما جىل ىشىندە قازاقستاندا عارىش سالاسىن جاقسى مەڭگەرگەن ماماندار دايارلانباي وتىر. ەكىنشىدەن، ەگەر بايقوڭىر قازاقستاننىڭ يەلىگىنە وتەتىن بولسا، ول جاقتان رەسەيلىك مامانداردىڭ بارلىعى كەتىپ قالادى، وسى سالادا جۇمىس ىستەيتىن ينجەنەرلىك قۇرامنىڭ ءوزى قازىردىڭ وزىندە تاپشى. ۇشىنشىدەن، رەسەيدىڭ ورنىن باسۋعا اقش تا، ەۋروپا دا مۇددەلى بولا قويمايدى. ويتكەنى بايقوڭىر عارىش ايلاعىنداعى تەحنيكانىڭ كوبى ەسكى، جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ ءبىرازىن رەسەي تاراپى ەنگىزگەنىمەن وندا ءالى كۇنگە قازاق دالاسىن ۋلاپ جاتقان ۋلى وتىندى پايدالاناتىن «پروتوندار» ۇشىرىلادى، سول سەبەپتەن دە تەحنولوگياسى دامىعان ەلدەر بايقوڭىردى يگەرۋدى قولعا السا، وعان سالىناتىن ينۆەستيتسيا وتە مول قارجىنى تالاپ ەتەتىن بولادى، ال عارىشتى يگەرۋ وتە قىمباتقا تۇسپەك.
ءدال وسى پىكىردى قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى دوسىم ساتباەۆ «حەدلاينەر» سايتىنا بەرگەن سۇحباتىندا دا قايتالاپتى.
- عارىش سالاسى اقشا عانا تالاپ ەتپەيدى، سونىمەن بىرگە مول تاجىريبە مەن مامانداردى دا قاجەتسىنەدى. وكىنىشتىسى سول، بىزدە ونىڭ ەكەۋى دە جوق. رەسەي وقۋ ورىندارىندا عارىش تەحنولوگيالارى ماماندىعىندا ءبىزدىڭ بولاشاق ماماندارىمىز ءبىلىم العانىمەن، ءبىز قاجەتتى ماماندار توبىن ءبارىبىر دايارلاي المادىق، -دەگەن ەكەن ول.
قازاقستاندىق ماماندار رەسەيدىڭ بايقوڭىردى جالعا الۋدا موينىنا العان ءبىر مىندەتى رەتىندە - عارىش سالاسىنىڭ بىلگىر ماماندارىن دايارلاۋ بولعاندىعىن ايتادى. الايدا، بۇل مىندەت تە ءوز دەڭگەيىندە ورىندالماعانى بايقالادى.
ال www.bnews.kz سايتىنا سۇحبات بەرگەن «قازكوسموس» باسشىسى تالعات مۇساباەۆ رەسەي بايقوڭىردان كەتكەنىمەن، ونداعى عارىشتى زەرتتەۋ جانە يگەرۋ ءىسى جالعاسىن تاباتىندىعىن ءسوز ەتكەن. ازىرگە «قازاقكوسموستىڭ» تىعىرىقتان شىعۋ جايلى جوسپارلارىنىڭ ءبىرى - رەسەيدىڭ ورنىنا باسقا جالعا الۋشى تاراپتى تابۋ بولىپ وتىرعان كورىنەدى.
«روسكوسموس» ءبىزدى
سازعا وتىرعىزدى
قيىر شىعىستا، امۋر وبلىسىندا «ۆوستوچنىي» عارىش ايلاعىنىڭ جۇمىسىن باستاعالى ءبىراز ۋاقىت بولدى. 2050 جىلعا دەيىن بايقوڭىردى جالعا بەرىپ، ارقانى كەڭگە سالعان قازاق بيلىگى ءۇشىن بۇل دا ەتەك-جەڭىن جيناۋعا سەبەپ بولىپ وتىر. 2004 جىلعى كەلىسىم بويىنشا، بايقوڭىردا «بايتەرەك» كەشەنى سالىنۋى ءتيىس ەدى. ول ءۇشىن قازاقستان تاراپىنان 223 ميلليون تەڭگە ءبولىنۋ كوزدەلگەن، قازىر بۇل شىعىننىڭ كولەمى - 1,7 ميلليارد دوللارعا جەتىپ وتىر. باسىندا بۇل كەشەندى رەسەي مەن قازاقستان بىرلەسىپ سالۋ كوزدەلگەن. الايدا، رەسەي كەشەنگە كەتەتىن شىعىنداردىڭ 50 پا-يىزىن تولەۋدەن باس تارتقان. «ەگەر، رەسەي ءوز عارىش ايلاعىن سالاتىن بولسا، قازاقستاندا «بايتەرەك» كەشەنىن تۇرعىزۋدىڭ ماڭىزى دا قالماق ەمەس»، - دەيدى رەسەيلىك ساراپشىلار.
- «بايتەرەك» كەشەنىنە قاتىستى جوبا ءتۇۋ باستان-اق ءجوندى بولمادى. ونىڭ كەشىكتىرىلۋىنە رەسەي عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قازاقستان دا كىنالى. قازاقستان تاراپىنان بۇل ماسەلەنى عارىش زىمىران كەشەنىن از بىلەتىن ادامدار جاسادى. كەشەندى پايداعا بەرۋدىڭ ۋاقىتى دا، ونىڭ باعاسى دا كەلىسىلمەدى. رەسەي تاراپى ەشقانداي تاۋەكەلدىلىكتى موينىنا المادى، بارلىق تاۋەكەل - قازاقستان موينىنا جۇكتەلدى. ول كەزدەگى جوبا قۇنى - 223 ميلليون بولسا، قازىر ول - 1,7 ميلليارد دوللارعا دەيىن جەتتى، - دەدى ت. مۇساباەۆ بۇل جونىندە.
رەسەي ماماندارى 2030 جىلعا قاراي عارىشقا ۇشىراتىن زىمىرانداردىڭ 90 پايىزىن ءوزىنىڭ - پلەسەتسك جانە ۆوستوچنىي عارىش ايلاقتارىنان ۇشىرادى دەگەن سەنىمدە. بۇدان بۇرىن «روسكوسموس» رەسەي مەن قازاقستاننىڭ عارىش زىمىران كەشەنى «بايتەرەكتىڭ» 2013 جىلدىڭ جاز ايلارىندا سىناۋ كوزدەلگەن رەسەيلىك «انگارا-5» زىمىران تاسىعىشىن ۇشىرعاننان كەيىن سالىنادى دەپ مالىمدەگەن بولاتىن. «قازكوسموس» «بايتەرەك» كەشەنىن 2015 جىلى پايداعا بەرۋدى ماقسات ەتكەن.
دەگەنمەن، بيىل جىل باسىندا قازاقستان مەن رف اراسىندا «بايتەرەك» عارىش كەشەنىن سالۋعا بايلانىستى، ونىڭ ىشىندە قارجىلاندىرۋعا وراي كەلىسپەۋشىلىكتەر بولدى.
- «بايتەرەك» عارىش كەشەنىن قارجىلاندىرۋعا رەسەي تاراپى قاتىسپاسا جانە «انگارا» زىمىرانىن «بايقوڭىردان» ۇشىرۋعا كەپىل بەرمەسە، «بايتەرەك» كەشەنىن بۇدان بىلاي سالۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق، - دەگەن ەدى «قازكوسموس» باسشىسى بيىل قاڭتار ايىندا.
ەسەنگۇل كاپقىزى
"تۇركىستان" گازەتى
