جىر جازىپ ورالام دەپ ەدىڭ...
«اباي كز» «قازىعۇرت» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى تەمىرعالي كوپباەۆتىڭ دەمەۋشىلىگىمەن اتالعان باسپادان 28 جاسىندا ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتكەن اقىن ءادىل بوتپانوۆتىڭ «ءومىرزايا» اتتى كىتابى شىققانىن حابارلاعان بولاتىن.
جاقىندا اقىننىڭ تۋعان جەرى - قىزىلوردادا سول كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. ءابدىلدا تاجىباەۆ اتىنداعى كىتاپحانادا وتكەن كەشتى ارقالى اقىن، ءادىلدىڭ جاقسى اعاسى شاھيزادا ابدىكارىموۆ جۇرگىزدى. اكتەرلەر، ستۋدەنتتەر اقىننىڭ ولەڭدەرىن وقىپ، ءان-جىر توگىلدى. كەش قوناعى، كىتاپتى قۇراستىرۋشى باۋىرجان باباجانۇلىنىڭ: «ءادىلدىڭ كىتابىنىڭ تاعى 1 مىڭ داناسىن شىعارتىپ الىپ، كىتاپحانالار ارقىلى تاراتساق...» دەگەن ۇسىنىسىن كەشتى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، بەلگىلى كاسىپكەر، وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى نۇرمۇرات ەرمانوۆ بىردەن قولداپ، قارجىسىن ءوزى كوتەرەتىنىن مالىمدەدى. «سىر-مەديا» جشس ديرەكتورى، ءادىلدىڭ دوسى امانجول وڭعارباەۆ اقىننىڭ پۋبليتسيستيكالىق دۇنيەلەرىن دە جيناقتاپ، كىتاپ قىپ شىعارۋ جونىندە وي تاستادى. ءادىلدىڭ اكەسى انۋاربەك اقساقال: «كىتاپتى كورىپ، بالامدى كورگەندەي بولدىم» - دەپ كوزىنە جاس السا، جارى گۇلسىم بوتپانوۆا: «ءبىز ءالى ءۇمىتىمىزدى ۇزگەن جوقپىز. جوعالعان كىسىنىڭ الدىمەن زاتى تابىلىپ ۇيىنە «كەلسە»، كەيىن ءوزى دە ورالادى دەگەن ىرىم بار عوي، مىنە، كىتابى كەلدى، ەندى ءادىلدىڭ ءوزى دە كەپ قالار...» - دەپ جۇرەك ءلۇپىلىن جەتكىزدى. اقىننىڭ قىزى مەرۋەرت پەن ۇلى اقنازار اكەلەرىنىڭ ولەڭدەرىن وقىدى.
«اباي كز» «قازىعۇرت» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى تەمىرعالي كوپباەۆتىڭ دەمەۋشىلىگىمەن اتالعان باسپادان 28 جاسىندا ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتكەن اقىن ءادىل بوتپانوۆتىڭ «ءومىرزايا» اتتى كىتابى شىققانىن حابارلاعان بولاتىن.
جاقىندا اقىننىڭ تۋعان جەرى - قىزىلوردادا سول كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. ءابدىلدا تاجىباەۆ اتىنداعى كىتاپحانادا وتكەن كەشتى ارقالى اقىن، ءادىلدىڭ جاقسى اعاسى شاھيزادا ابدىكارىموۆ جۇرگىزدى. اكتەرلەر، ستۋدەنتتەر اقىننىڭ ولەڭدەرىن وقىپ، ءان-جىر توگىلدى. كەش قوناعى، كىتاپتى قۇراستىرۋشى باۋىرجان باباجانۇلىنىڭ: «ءادىلدىڭ كىتابىنىڭ تاعى 1 مىڭ داناسىن شىعارتىپ الىپ، كىتاپحانالار ارقىلى تاراتساق...» دەگەن ۇسىنىسىن كەشتى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، بەلگىلى كاسىپكەر، وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى نۇرمۇرات ەرمانوۆ بىردەن قولداپ، قارجىسىن ءوزى كوتەرەتىنىن مالىمدەدى. «سىر-مەديا» جشس ديرەكتورى، ءادىلدىڭ دوسى امانجول وڭعارباەۆ اقىننىڭ پۋبليتسيستيكالىق دۇنيەلەرىن دە جيناقتاپ، كىتاپ قىپ شىعارۋ جونىندە وي تاستادى. ءادىلدىڭ اكەسى انۋاربەك اقساقال: «كىتاپتى كورىپ، بالامدى كورگەندەي بولدىم» - دەپ كوزىنە جاس السا، جارى گۇلسىم بوتپانوۆا: «ءبىز ءالى ءۇمىتىمىزدى ۇزگەن جوقپىز. جوعالعان كىسىنىڭ الدىمەن زاتى تابىلىپ ۇيىنە «كەلسە»، كەيىن ءوزى دە ورالادى دەگەن ىرىم بار عوي، مىنە، كىتابى كەلدى، ەندى ءادىلدىڭ ءوزى دە كەپ قالار...» - دەپ جۇرەك ءلۇپىلىن جەتكىزدى. اقىننىڭ قىزى مەرۋەرت پەن ۇلى اقنازار اكەلەرىنىڭ ولەڭدەرىن وقىدى.
ءبىز تومەندە سول كەشتىڭ الدىندا ءادىلدىڭ دوستارى - دۇيسەنبەك اياشۇلى مەن ەلۋباي اۋەزوۆتەردىڭ وبلىستىق «سىر بويى» گازەتىنە شىققان «جىر جازىپ ورالام دەپ ەدىڭ...» اتتى ماقالاسى مەن كەشتە وقىلعان «ول كەلەدى...» اتتى ولەڭىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
جىر جازىپ ورالام دەپ ەدىڭ...
مەن جوعارى مەكتەپكە كەش ءتۇستىم، ءوزىمنەن سەگىز جاس كىشىلەردىڭ «قۇرداسى» بولدىم.
ءبىرىنشى كۋرسقا كىرگەن جىلىم، مامىر ايى شىعار، كۇن بۇلىڭعىرلاۋ، اسپاننىڭ كوك تەگەشى كوپىرىپ تۇرعان.
- سەنى ءادىل دەگەن ءبىر بالا ىزدەپ كەلدى، كوشەسىن، ءۇيىن ايتتى، جولىقسىن دەپ كەتتى، - دەدى كىرەبەرىستە كەزدەسكەن ءبىر توپتا وقيتىن قارلىعاش. جۇقا سومكەسىمەن توبەسىن قالقالاپ جۇگىرە جونەلدى.
- ول كىم ەكەن؟ - دەدىم ايقايلاپ.
- بىلمەدىم، اقىن شىعار، - دەدى قىز قايرىلماعان كۇيى.
... سودان سول ايتقان مەكەن-جايعا باردىم. «اقىن شىعار» دەگەن ءسوز ايداپ اكەلدى. الدىمنان دەنەسى شيراق، دۋدار باس قارا جىگىت شىقتى. ەكەۋمىز تەز شۇيىركەلەسىپ كەتتىك. ءبىراز نارسەنىڭ جايىن تەرەڭىرەك بىلەتىنى بايقالدى. ءازىل-قالجىڭ، قاعىتپانى ءسوز اراسىنا ينە ساباقتاعانداي جىمداستىرىپ جىبەرەدى.
- وسى ءدايىس دەگەن ءسوز قازاقشا ما؟ - دەدى ول اڭگىمە ۇستىندە.
سول ءسوزدى قازاقشا ەمەس دەسە، قىزىلكەڭىردەك بولعانشا ايتىسار ەدىم، بىراق مەنىڭ دالەلىم جوق ەكەن.
- ە-ە، قازاقشا ەمەي، نە؟
- ول نەمىسشە عوي، - دەدى ءادىل، - فيلوسوفيادا دەيستىك كوزقاراس دەگەن بار، ولار ەكى جاقتى پىكىر ۇستانادى. قۇداي بار دەيدى، بىراق تابيعات قۇدايعا باعىنبايدى، ەۆوليۋتسيا ارقىلى داميدى دەيدى. كەشە ينستيتۋتتىڭ قابىرعا گازەتىنەن شوقان تۋرالى ولەڭىڭدى وقىدىم. بۇل ءسوزدى قازاققا سول شوقان سەكىلدى شەت ءىلىمىن مەڭگەرگەندەر اكەلگەن سياقتى. ايتەۋىر ءبىز ەكى سويلەگەن ادامدى «ءدايىس» دەيمىز عوي.
ءادىل وسىلاي دەدى. مۇنى بىزگە ابىلاقوۆ اعاي نەعىپ ايتپاي ءجۇر ەكەن دەپ ويلادىم. وزىمنەن جاسى كىشى بالاڭ جىگىتتىڭ ءبىلىمپازدىعىنا پالەن دەي المادىم.
سول كۇننەن باستاپ ەكەۋمىز ەگىز قوزىداي وتىقتىق. مەن ونى ءوز دوستارىممەن تانىستىردىم. سولاردىڭ ىشىنەن وعان ۇناعانى ەلۋباي مەن امانجول بولدى، كەيىندەۋ ەربولات قوسىلدى. قىزداردان ەلەنا مەن قارلىعاشتى، گۇلجاھان مەن شولپاندى ەرەكشە سىيلادى. ءبارىمىز ءبىر كەشكەن سول داۋرەن قازىر دەيستىك تاعدىردىڭ تارامىس قولىندا كەتتى، الاقانىنىڭ جىلۋى جوق.
جاقسى ولەڭ جازدىم دەپ جۇگىرىپ ادىلگە بارام. ۇناتپاسا ەشتەڭە دەمەيدى، ۇناتسا «ەگەر ولەڭدى ەكەۋلەپ جازۋعا بولسا، وندا سەنىمەن بىرلەسىپ جازار ەدىم» دەيدى. ونى دا كۇلدىرۋ ءۇشىن ايتادى. «ەسەنيندى، رۋبتسوۆتى وقىدىڭ با؟» دەپ سۇرايدى سوسىن. «وندا ءما، وقى، ورىس اقىندارى تەرەڭ كەلەدى» دەپ ماعان ولاردىڭ جيناقتارىن بەرەدى. ءسويتىپ مەن سەرگەي مەن نيكولاي ارقىلى ءتىل سىندىردىم. سول كىتاپتار ءالى كۇنگە دەيىن توردەگى سورەمدە تۇر. سول كەزدە مەندە ءارى كەتسە ون-ون بەس قانا كىتاپ بولدى، ال، ونىڭ ۇيىندەگى كىتاپحاناسى باي ەكەن. ورىس، قاراقالپاق، وزبەك كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارى ءتىزىلىپ تۇرادى. سوندا ءادىل جيىرما ءبىر جاستا، بىراق جيعان-تەرگەنىنە قاراپ ينستيتۋتتىڭ پروفەسسورى ەكەن دەيسىڭ.
دارىندى دەگەن سوزگە مالدانىپ،
قالايشا كوپ جىل توزگەم الدانىپ؟!
جۇرگەندە ءبارى الدا دەپ ءالى
ون توعىز ارتتا قالدى «ءا» دەپ، ءانى... - دەيتىن ولەڭى بار ءادىلدىڭ. قۇداي-اۋ، قالاي ەرتە ەسەيگەن. «وتىز توعىز ارتتا قالدى»، «قىرىق توعىز ارتتا قالدى...» دەپ سان ۇرعان سەكىلدى نەتكەن سارا كەۋدە بۇل!؟
شىنىندا ول بارىمىزدەن ەرەسەكتەۋ سەكىلدى كورىنەتىن. تەز ويلايتىن، جىلدام شەشىم ايتاتىن. ونىڭ ايتقانى دا دۇرىسقا شىعىپ تۇرادى.
1995 جىلى ابايدىڭ 150 جىلدىعىنا وراي وبلىستا اقىندار ءمۇشايراسى ءوتتى. قومشاباي سۇيەنىش، اسكەربەك راحىمبەكۇلى سىندى سەركەلەردەن بولەك وسى وڭىردەگى ۇلكەندى-كىشىلى بارلىق اقىن قاتىستى.
- ءبىرىنشى، ەكىنشى ورىندى ەكەۋمىز الامىز، - دەدى ءادىل.
مەن جۇرەكسىنىپ تۇردىم. قاتىسۋشىلاردىڭ ىشىندە 5-6 كىتابى شىققان ساقا اقىندار دا بار. سول ءمۇشايرانىڭ قورىتىندىسى ءادىل ايتقانداي بولدى، ول - ءبىرىنشى، مەن - ەكىنشى.
ءادىل ءوزىنىڭ ىشكى قۋاتىنا سەنەتىن. ونىڭ رۋح كۇشى وراسان ەدى. ەكەۋمىز ولەڭدەتىپ، ءتۇن قاتىپ، كوشە كەزىپ جۇرە بەرەتىنبىز.
- انەبىرەۋلەر بۇزاقىلار عوي، اينالىپ وتەيىك، - دەيتىنمىن.
- قازىر سولاردىڭ قاسىنا بارىپ ەكەۋمىز جاعا ۇستاسا كەتەيىك، سوسىن ولار ءبىزدى اجىراتىپ، جالىنىپ ءجۇرىپ شىعارىپ سالادى، - دەيدى ول كۇلىپ.
شىنىندا ءادىل كەز كەلگەن بەيتانىس كىسىمەن بۇرىننان تانيتىنداي تىلدەسەدى. داۋىس ىرعاعى كىمدى بولسا دا يىرىمىنە تارتىپ تۇراتىن. ونىڭ وسىنداي ەرەكشە تىلسىم قاسيەتتەرى ولەڭدەرىنەن دە كورىنىس تاپتى. كەيدە مەن وعان ەلىكتەپ جازاتىنمىن.
- ساعان ولەڭ ارنادىم، - دەدىم بىردە.
- وقىپ كور.
وقىدىم:
... دانا اھ ۇردى،
كەڭگە سىيا الماي.
جالعان-ءجاھىلدى،
مۇلدە سۇيە الماي.
سورى بەس ەلى،
باعى جارى ۋىس.
نەندەي كۇي كەشەدى،
مەندەي ءدارۋىش؟!
... ءيسىنتىپ يمانىم،
كورپەمە كوسىلدىم.
ءدۇر-دۇنيە ديدارىن،
كەۋدەمە كوشىردىم.
- بۇل ولەڭدى ادىلگە دەمە، ادىلگە ايتقانىم دە، - دەدى ول. تاعى دا تاۋىپ كەتتى.
***
ءبىر كۇنى ەدى.
- مەنىڭ الىسقا كەتىپ قالعىم كەلەدى، - دەدى.
- قايدا؟
- ايتەۋىر الىسقا. الاڭسىز جاتىپ ءالى ەشبىر اقىن جازباعان ولەڭ جازسام با دەيمىن. مىلقاۋدى سويلەتىپ، سوقىردىڭ كوزىن شايداي اشاتىن.
- ونسىز دا مىقتىسىڭ عوي.
ول مەنىڭ بۇل سوزىمە ءمان بەرگەن جوق.
- سوسىن قايتىپ ورالام...
***
فيلوسوفيادا جان مەن ءتان ۇندەستىگى دەگەن بار. ەگەر وسى ەكەۋى ۇندەس، ۇيلەسىمدى بولسا، وندا ادام سانانىڭ جوعارى ساتىسىنا كوتەرىلەدى. جانى اش، ءتانى توق ادام راحاتتى سەزىنە المايدى، اۋرۋدىڭ قامىتىنا كيلىگەدى.
مەن بىلەتىن ءادىلدىڭ جانى مەن ءتانىنىڭ ۇيلەسىمدىگى ونىڭ تازا سويلەپ، تازا جۇرەتىن، ءتىپتى كيىمىنە دە قىلاۋ شالدىرمايتىن ءومىر سالتىنان بىردەن-اق كوزگە ۇراتىن. ونىڭ جانىن جابىرقاتقان ءبىر نارسە بولدى، ول - تاعدىردىڭ ادىلەتسىزدىگى.
ءبىر جىلدارى ءبىز ءبىر گازەتتە، «اقمەشىت اپتالىعىندا» بىرگە جۇمىس ىستەدىك. ۇجىمدا گ. دەگەن قىز بار ەدى. «اتادان بىرگە تۋعان التى ۇلدى اراز قىلعانداي» كورىكتى بولاتىن. سول ارۋدى كۇن نۇرىنان قىزعانعان جەل جەتەكتەدى مە، ءوز دەنەسىن شاقىرلاعان شويىننىڭ استىنا تاستادى. سوڭعى كۇنى تەمىر جولدى جاعالاپ كوپ ءجۇرىپتى. كورگەندەر الىستان ءبىر قاراپ وتە بەرىپتى. قۇداي-اۋ قولىنان ۇستاپ جۇباتاتىن ءبىر سۇلدەر تابىلماعانى ما؟
ءادىل وسى وقيعاعا بايلانىستى گازەتكە «سەن كەتتى دەپ سەندىرە الماي ءوزىمدى...» دەگەن شاعىن عانا ازالى ءسوز جازدى.
- ەگەر تاعدىردا جۇرەك پەن قۇلاق بولسا، ءومىردىڭ بۇكىل تويىن قيايىن، مىنا ءبىر قياناتىڭدى قايتىپ ال دەر ەدىم...
وسىلاي دەگەنى ەسىمدە. ول سوندا جالعانداعى بارلىق قاسىرەتتەردى ءوز جانىنىڭ وتىنا سالىپ ورتەپ وتىرعانداي كۇيدە ەدى.
***
كوڭىلدى بولاتىن.
- مەن كىتاپ شىعارسام، ول «ءومىرزايا» دەپ اتالادى، - دەدى.
- جۇلدىز با؟
- سان مىڭ جۇلدىز ءبىر بولەك، ءومىرزايا ءبىر توبە...
- ؟!
***
سابىرحان سالماقتى قالپىن جوعالتقان، باسقىشپەن ەمپەڭدەپ كوتەرىلىپ كەلە جاتىر. قوينى توق، نە دە بولسا، بىرەۋ ءبىردەڭە بەرگەن.
- ءادىلدىڭ كىتابى، ءادىلدىڭ كىتابى!
وسى ءسوز جالت بۇردى مەنى. جاعالاسىپ جۇمىس كابينەتىنە كىردىم. سۇرادىم با، الدە ول ءوزى ال دەدى مە، ول اراسىن قايدام، الاقانداي كۇلگىن ءتۇستى كىتاپتى كەۋدەمە باسا بەردىم.
«اينالايىنىم-اي، قايدا ءجۇرسىڭ سەن؟! نەگە وسىنشا ۋاقىت... نەگە... جىر جازىپ ورالامىن دەگەنىڭ وسى ما، الدە...» سارتاپ ساعىنىش كەۋدەمنەن ەمەس، كوزىمنەن ءمولت ەتە قالدى...
***
«ءومىرزايانى» جيىپ-تەرىپ اقىن باۋىرجان باباجانۇلى ازىرلەپتى. ولەڭىڭ باياندى بولسىن، ءومىرىڭ اياۋلى بولسىن، باۋكە. ءادىل - ومىرشەڭ، ورالامىن دەگەن. تاعى دا ونىڭ ايتقانى كەلسىن...
دۇيسەنبەك اياشۇلى.
ول كەلەدى
ءادىل بوتپانوۆقا
قانشا ارمان بار-دى الدىڭدا،
جۇرەككە زاپىران، تولادى ۋ.
ەركەلەپ بولساڭ تاعدىرعا،
كەرەك تە شىعار ورالۋ.
ايلارىڭ جىلعا ۇلاسىپ،
شەرتەدى كۇيىن ءجۇز پەرنە.
تۇسىنبەي ءجۇرمىز راسى -
جوعالعان سەن بە، بىزدەر مە؟
تۇسىرە بەرمە مۇڭدى ەسكە،
شولمەك تە ءبىر كۇن سىنادى.
ۇزاعان سەنسىز جىر-كوشكە،
بىردەڭە جەتپەي تۇرادى.
ساعىنتقان سىردىڭ جەيدەسى،
الماتى تار بوپ «شاتاق ۇل».
ولەڭ-جىرداعى بەينەسى -
بايراعى بولەك ءباھادۇر.
تاعدىرىڭ تارتسا قيلى سىن،
باق ءۇنسىز قالىپ، جىلار باۋ.
ءادىل-اۋ، وڭاي دەيمىسىڭ،
ءوزىڭسىز كەشتە جىر ارناۋ.
بىلىنەر ءالى-اق دەرەگى،
جىرىن ءسۇي، ونىڭ دوسىن ءسۇي.
ويدا جوق ءبىر كۇن كەلەدى،
بىزدەرگە سىيلاپ توسىن سىي.
قانشا ارمان بار-دى الدىڭدا،
جۇرەككە زاپىران، تولادى ۋ.
ەركەلەپ بولساڭ تاعدىرعا،
كەرەك تە شىعار ورالۋ.
ەلۋباي اۋەزوۆ، قىزىلوردا قالاسى،
21. 12. 2012
