نەمەسە كوكباي اقىننىڭ انشىلىك ونەرى جايىندا

نەمەسە كوكباي اقىننىڭ انشىلىك ونەرى جايىندا

كوكباي جاناتاەۆ (1861-1925) - ابايدىڭ ەڭ تالانتتى، ءارى اقىن، ءار ءانشى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى. ول - ابايمەن 1880 جىلداردان باستاپ، جيىرما بەس جىل بويى ايرىلماس جولداس، اينىماس ادال دوس بولعان ادام.
كوكباي ون جاسىنان باستاپ ون بەس جاسىنا شەيىن اۋىل مولداسى تولەتاي دەگەن كىسىدەن ساباق وقىپ، ساۋاتىن اشادى. ون بەس جاسىندا وقۋدى تاستاپ، ويىن-ساۋىق، توي-دۋمان قۋىپ كەتەدى. ءان-كۇيگە، ولەڭ-جىرعا قۇشتار، تالاپتى، تالانتتى جاس كوكباي دومبىرا تارتىپ، ءان سالىپ، ولەڭ ايتىپ وسەدى.
«جاسىندا مۇسىلمانشىلىق وقۋدى ەداۋىر ءوندىرىپ وقىعان سوڭ، كوكباي انشىلىك، اقىندىققا كوپ اۋىسادى... ەل ورتاسىنداعى ءبىر سايلاۋدىڭ ۇستىندە، سەمەيدىڭ سول كۇندەگى ويازى كوكباي بەرگەن ءبىر ارىز قاعاز بويىنشا، ونى جازالاماق بولادى. سوندا ونەرلى، وقۋى بار جىگىتتى اياپ، اباي كەپىلدىككە الادى. وسىدان سوڭ كوكباي ءومىر بويى، اباي ولگەنشە، ونىڭ ءىنى-دوسى، شاكىرتى بوپ كەتەدى»، - دەيدى مۇحتار اۋەزوۆ.
ابايمەن دوستاسىپ كەتۋ تاريحىن، ءوزىنىڭ ەستەلىك اڭگىمەسىندە، كوكباي بىلاي باياندايدى: «ەل ءىشىنىڭ اقى الىسىپ، اقى بەرىسىپ جاتقان سەزى ەدى. مۇنى وتكىزۋگە سەمەيدەن لوسەۆسكي دەگەن وياز كەلىپ ەدى. سول ءبىر ءىسىمدى جاقتىرماي، مەنى ەل كىسىلەرىنىڭ ورتاسىندا تۇرعانىمدا، ستراجنيكتەرىن (اتارمان) جىبەرىپ جازالاماقشى بولدى. الگىلەر ەرىككە قويماي، اكەتىپ بارا جاتقان سوڭ، قاسىمدا ەرىپ جۇرەتىن ولەڭشى جىگىتتەرىم بار ەدى، سولاردىڭ بىرەۋىنەن ابايعا ءبىر اۋىز ولەڭمەن سالەم ايتىپ جىبەردىم. ول كەزدە ءان سالىپ، ولەڭ ايتاتۇعىم، قاسىمداعى جولداستارىم دا سوندايدى ادەت قىلاتىن.
ويازعا اكەلگەن سوڭ، اباي كەلدى دە: «جازىعى نە؟» دەپ ءىستىڭ ءجونىن سۇرادى. سودان كەيىن لوسەۆسكي: «بۇعان بىرەۋ باسشىلىق ەتىپ، تاربيەسىنە الماسا، مىنا ەلدىڭ ورتاسىندا ارىزقوي، پالەقور بولىپ، بۇزىلعالى جۇرگەن ادام. سەن تاربيەگە الىپ، مىندەتتى بولىپ، تۇزەتەمىن دەسەڭ بەرەم. ايتپەسە، جازاعا ۇشىرايتىن ءىسى بار»، - دەدى.
اباي ماعان كەپىل بولىپ، الىپ شىقتى. وسىدان كەيىن ابايدىڭ جولداسى بولدىم. جولداستىعىم 25 جىلعا سوزىلدى. جاڭاعى وقيعا 1880
(قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 6-تومىندا (8-بەت) كوكبايدىڭ تۋعان، ولگەن ۋاقىتى: 1863-1927 جج. دەپ قاتە كورسەتكەن. ق. م.)
جىلداردىڭ شاماسىندا بولىپ ەدى. سودان كەيىن، قىس بولسىن، جاز بولسىن - اباي ەل ارالاسا، قاسىندا ءجۇرىپ، اۋلىنا كەلسە، ۇيىندە بىرگە جاتىپ، ايرىلىسپايتىن بولدىق. ابايدىڭ قاسىندا اي ءجۇرىپ، اي جارىم ءجۇرىپ كەلىپ ءبىر ارەدىك تولاس بولعاندا عانا، ءوز ۇيىمە ءبىر جۇما، كوپ بولسا ون كۇنگە رۇقسات الىپ كەلىپ، ارتىنان قايتا بارامىن...» (اباي. تولىق جيناعى. 1933 جىل 387-بەت).
ءبىز بۇل جولى كوكبايدىڭ تولىق ءومىربايانىن، اقىندىق ونەرىن ەمەس، ونىڭ انشىلىك ونەرى جايىندا ءسوز قوزعاماقپىز.
كوكباي جاس كەزىندە ءانشى-اقىن بولعان. مۇحتار دا ەڭ الدىمەن كوكبايدىڭ انشىلىگىن اتاپ ايتادى. كوكباي ابايمەن جاقىن جولداس بولعان كەزدە 20 جاستا ەدى. ونەرپاز، ءانشى جىگىتتەردى قاسىنا جيناپ الىپ، سەرىلىك قۇرىپ جۇرگەن شاعى بولاتىن.
لوسەۆسكي وياز كوكبايدى جازالاماق بولعاندا: «...ارىزقوي، پالەقور بولىپ، بۇزىلعالى جۇرگەن ادام» - دەسە، ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەتىن جانە ورىسشا جازۋعا دا توسەلگەن كوكبايدىڭ قولىمەن جازىلعان شاتاعى مول ارىزدار از تۇسپەگەن بولۋى كەرەك.
1880 جىلى كوكباي سەمەيدەگى ءۇش جىلدىق ۋەزدىك ورىس مەكتەبىن ءبىتىرىپ شىققان بولاتىن.
جانە مۇحتار: «ونەرلى، وقۋى بار جىگىتتى (كوكبايدى. ق. م.) اباي اياپ، كەپىلدىككە الدى» - دەيدى. سوندا «ونەرلى، وقۋى بار» جىگىتتى اباي 1880 جىلدان بۇرىن دا، ياعني سەمەيدە ورىس مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن وقۋشى-شاكىرت، ءانشى كوكبايدى بىلگەن.
1876-78 جىلدارى سەمەيدىڭ ۋەزدىك مەكتەبىندە توبىقتى ەلىنىڭ جاستارى: ءانيار مولداباەۆ، ىسقاق سولتاباەۆ، ايتقازى جەكسەناەۆ، كوكباي جاناتاەۆ، نايمان-سىبان ەلىنىڭ ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ، شاكەت وماربەكوۆ سياقتى جاستارى وقيتىن (ولاردىڭ كەيبىرەۋىن وقۋعا اباي تۇسىرگەن).
اباي سەمەيگە كەلگەن كەزدەرىندە وقۋشى-شاكىرت جاستاردىڭ باسىن قوسىپ، ءماجىلىس قۇراتىن بولعان. سول شاكىرت كەزىندە ارىپپەن ايتىسقان ءبىر ولەڭىندە كوكباي:
سەمەيگە اباي كەلسە،
بىزدە دۋمان،
ءان سالىپ، بوسامايمىز
ايعاي-شۋدان.
باس قوسۋ، باقاستاسۋ،
ءماجىلىس قۇرۋ،
سەكىلدى ءبىر عىلىمنىڭ
جولىن قۋعان.
تاريحتان نەشە ءتۇرلى اباي
سويلەپ،
وزگەلەر وتىرادى اۋزىن
بۋعان
ءبىر بارساڭ ماجىلىسىنەن
كەتكىڭ كەلمەس،
حاكىمدەي اپلاتون اڭىراپ
تۇرعان.
كەلبەتى بىلىمىنە ىلايىقتى،
ياپىرىم-اي، مۇنداي ادام.
قالاي تۋعان! -
دەيدى. وسى ءسوزدىڭ وزىنەن-اق ءانشى، شاكىرت كوكبايدى ابايدىڭ 1880 جىلدان بۇرىن دا بىلگەنىن كورەمىز.
كوكبايدىڭ جاس كەزىندە شىعارعان ولەڭدەرى، اندەرى ساقتالماعان. ول جونىندە مۇحتار اۋەزوۆ: «جاس كەزىندە، اباي ۋاقىتىندا ايتىپ، جازىپ جۇرگەن ولەڭدەرىن ءوزى كوپ ۇقىپتاپ جيناماعان. بىراق سول كەزدە اباي اينالاسىنداعى بار اقىننىڭ ىشىندە، سۋىرىپسالما، يمپروۆيزاتسياعا ەڭ جۇيرىك اقىن كوكباي بولعانى داۋسىز. سول تالانتىن باعالاپ، اباي بۇنى ءوزى جازىپ جۇرگەن العاشقى ولەڭدەرىنە يە قىپ شىعارادى. كوپ ولەڭدەرىن ءوزى جازىپ، كوكباي اتىنان تاراتادى»، - دەيدى.

* * *

ەندى «اۋدەمجەر» ءانى تۋرالى ماسەلەگە كەلەيىك. كوكبايدىڭ اتالاس، جاقىن تۋىسى، كوكەڭنەن وقۋ وقىپ، ساباق العان شاكىرتى، اقىننىڭ ءبىرتالاي شىعارماسىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، ساقتاپ بىزگە جەتكىزگەن - مۇعالىم ەسەنتاي بەردين ەدى (1894-1967). ەرتەرەكتە ەسەنتايمەن كوكباي تۋرالى اڭگىمەلەسكەن كەزىمىزدە، ول كىسى كوكبايدىڭ اقىندىعىمەن بىرگە انشىلىك ونەرىن دە ءسوز ەتىپ، ولەردەن بىرەر جىل بۇرىن شىعارعان ءانى بولاتىن دەپ، سول ءاندى دومبىراعا قوسىلىپ، ءوزىنىڭ باياۋ عانا قوڭىر داۋسىمەن ايتاتىن. ءاننىڭ «اۋدەمجەر جۇرە المايمىن اياعىمنان» دەپ باستالاتىن ولەڭىن عانا ەسەنتايدان جازىپ العان ەدىك. ءبىز ول كەزدە كوكبايدى اقىن دەپ تانىپ، ونىڭ ولەڭ، پوەمالارىنا، ايتىس ولەڭدەرىنە كوپ كوڭىل ءبولىپ، ءانشى دە بولعان دەگەن پىكىردى جاي عانا جاداعاي ءسوز ەتىپ جۇردىك. مۋزىكا مامانى بولماعاندىقتان، ول كەزدە كوكبايدىڭ انشىلىك ونەرىنە ءمان بەرە المادىق. جانە «اۋدەمجەر» ءانى نوتاعا تۇسپەگەن سوڭ، مۋزىكا ماماندارى ول ءاندى زەرتتەپ، پىكىر ايتپاعان سوڭ، «ءان كوكبايدىكى، ەسەنتايدان ەستىپ ەدىم» دەپ جازۋدى قولايسىزداۋ كوردىك. سەمەي تەاترىندا «ايمان-شولپان» پەساسى العاش قويىلعاندا (1934) «اۋدەمجەر» ءانى ارىستاننىڭ ارياسى بولىپ ايتىلىپ ءجۇردى. ول كەزدە ارىستان بولىپ وينايتىن، قازىرگى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى شاحان مۋسين ەدى. (جانە كونتسەرتتەردە «اۋدەمجەر» ءانىن ۇنەمى ايتىپ جۇرەتىن، سەمەي تەاترىنىڭ ءارتيسى، تالانتتى جاس ءانشى ءماجيت شالقاروۆ بولاتىن. ءماجيت 1943 جىلى ۇلى وتان سوعىسىندا قازا تاپتى (1911-1943).
«ءبىرىنشى رەت ءبىز ءماجيتتى 1936 جىلدىڭ اياعىندا سەمەيدە تىڭدادىق. ول 1937 جىلى الماتىنىڭ اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنا كىردى. كونتسەرتتەردە، راديودا ءان ايتىپ ءجۇردى. ءماجيت «قورلان»، «ءۇش دوس»، «ەكى جيرەن»، «جامباس سيپار»، «گاۋھار قىز» اندەرىن اسىرەسە جاقسى ايتاتىن. وسى اندەردى ءبىر كىسىدەي-اق ورىندايتىن شەبەر جۇسىپبەك ءماجيتتىڭ انشىلىگى الدىندا باس يەتىن، ونىڭ «جامباس سيپارىنا»، «ەكى جيرەنىنە» تالاسۋعا بولمايتىنىن ايتاتىن»، - دەيدى احمەت جۇبانوۆ («زامانا بۇلبۇلدارى»، الماتى، 1963 ج.، 412-بەت).
حالىققا كەڭ جايىلىپ، ەل ەمىرەنە تىڭدايتىن، ايگىلى اندەردىڭ ءبىرى بولىپ كەتكەن «اۋدەمجەردىڭ» شىعارۋشى اۆتورى كىم ەكەنى، ءاننىڭ تۋ تاريحى كەيىنگى جىلدارعا شەيىن ەشبىر ءسوز بولماي، زەرتتەلمەي كەلدى.
تەك 1964 جىلى اكادەميك، كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆ تۇڭعىش رەت «اۋدەمجەر» ءانىن زەرتتەپ، ءاننىڭ اۆتورى كوكباي ەكەنىن اتاپ ايتىپ، «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» كىتابىنىڭ ءبىرىنشى تومىندا جازدى. ەندى ا. جۇبانوۆتىڭ ءسوزىن تولىق كەلتىرەيىك:
«مۋزىكا دۇنيەسىندە ەلەۋسىز بولىپ ءوتىپ بارا جاتقان ادامنىڭ ءبىرى - كوكباي. ول ابايدىڭ ايتۋىنشا: «ولەڭ جيعان تىربانىپ، ءان ۇيرەنگەن ىرعالىپ». اباي بۇل جولداردى ەرىككەننەن جازباعان. ونىڭ ۇستىنە كوكباي «اۋدەمجەردىڭ» اۆتورى دەگەن ءسوز راسقا شىعىپ كەلەدى، كوكباي لەنينگە ارناپ ءان شىعارعان ادام... ول وسى «اۋدەمجەرمەن» تىنىپ، باسقا ءان شىعارماعاننىڭ وزىندە دە ءانشى. ويتكەنى «اۋدەمجەر» - ءاننىڭ ەركەسى. اسىرەسە، ونى مارقۇم ءماجيت شالقاروۆ ورىنداعاندا ءاننىڭ شوقتىعى شىعىپ، بارلىق كەسكىنى كوز الدىڭا كەلەتىن. «اۋدەمجەر» - ليريكاعا تولى، ۇلكەن ازاماتتىق اۋەنى بار، قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ءان قورىندا اۋىز تولتىرىپ اتاۋعا تۋراتىن شىعارما. ءبىز ونى مۋزىكالى پەساعا ەنگىزدىك. بىراق، ول «اۋدەمجەردىڭ» وزگەرگەن، «ارىقتاعان» ۆاريانتى بولدى. اسا زەر سالىپ قاراعان كىسىگە «اۋدەمجەردە» ۇلكەن درامالىق كەزەڭدەر دە كەزدەسەدى.
كوكبايدىڭ اقىندىعى كوپكە ءمالىم دە، ال ونىڭ انشىلىگى، ءان تۆورچەستۆوسى قاعا بەرىستە كەلە جاتىر» («قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى»، ءبىرىنشى توم، ەكىنشى كىتاپ. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسپاسى. الماتى، 1964 جىل، 188-189-بەتتەر).
ءسويتىپ، مۋزىكا ءتىلىن تەرەڭ تۇسىنەتىن، سەرگەك سەزىمدى، ۇشقىر قيالدى، كەڭ ويلى، زەرتتەۋشى عالىم - احمەت جۇبانوۆ، كوكبايدىڭ «اۋدەمجەر» ءانىنىڭ ءمان-ماعىناسىن، سىر-سيپاتىن، كوركەمدىك، ەستەتيكالىق قاسيەتىن ايقىنداپ، اشىپ بەرگەن.
مەن احمەت جۇبانوۆ مارقۇممەن 1947 جىلدان بەرى جاقسى تانىس ەدىم، الماتىدا بولعان كەزدەرىمدە ۇنەمى جۇزدەسىپ، اڭگىمەلەسىپ جۇرەتىنبىز. «زامانا بۇلبۇلدارى» كىتابىن باسپاعا ازىرلەپ جۇرگەن كەزىندە ءوزىم جاقسى بىلەتىن ەستاي تۋرالى جانە ءمادي جايىندا ءبىراز دەرەكتى ماعلۇماتتار دا بەرگەنىم بار. («زامانا بۇلبۇلدارى» 429-430-بەتتەر).
1964 جىلى شىققان «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» كىتابىندا باسىلعان «فولكلور جانە مۋزىكا» دەگەن ۇلكەن ماقالاسىندا كوكباي جانە «اۋدەمجەر» ءانى تۋرالى جازعانىن وقىعان سوڭ، بىرەر جىل كەيىن (1965 نە 1966 جىلدار بولسا كەرەك) الماتىدا بولعان كەزىمدە، ادەيى اقاڭا بارىپ، سالەم بەرىپ، كوكبايعا ەرەكشە كوڭىل بولگەنىنە قۋانىشىمدى ءبىلدىرىپ، العىس ايتتىم. اڭگىمە اراسىندا: «اقا، ءسىز ماقالاڭىزدا كوكباي «اۋدەمجەردىڭ» اۆتورى دەگەن ءسوز راسقا شىعىپ كەلەدى جانە كوكباي لەنينگە ارناپ ءان شىعارعان ادام دەيسىز... «اۋدەمجەر» سول كىسىنىڭ ءانى دەگەندى كوكبايدىڭ ەڭ جاقىن ادامىنان ەستىگەنىم بار ەدى. ال لەنين تۋرالى ءان شىعاردى دەگەندى ەستىگەنىم جوق. بىراق، كوكەڭنىڭ لەنينگە ارناعان ولەڭى مەندە بار»، - دەدىم. اقاڭ «قايىم، سەن وعان كۇدىكتەنبە، ول - داۋسىز، انىقتالعان ماسەلە. ادەبيەت تاريحىنا ارنالعان ماقالاعا كىتاپ شىعىپ بارا جاتقان سوڭ، كوكبايدى ادەيى كىرگىزدىم. كوكبايدىڭ انشىلىگى، «اۋدەمجەر»، لەنينگە ارناپ شىعارعان اندەرى جايلى جەكە جازامىن. ول تۋرالى دەرەكتەر جەتكىلىكتى. لەنينگە ارناعان ولەڭىنىڭ بارى جاقسى بولدى...»، - دەدى. قايدا، قانداي دەرەكتەر بار دەپ سۇراۋدى قولايسىز كوردىم. كوكباي تۋرالى اڭگىمەدەن اڭگىمە تۋىنداپ كەتتى. بۇل مەنىڭ اقاڭمەن اقىرعى جۇزدەسۋىم بولدى. 1968 جىلى اقاڭ دۇنيەدەن كوشتى. كوكباي تۋرالى جازدى ما، جازا الماي كەتتى مە، بىلە المادىم.
«كوكبايدىڭ «اۋدەمجەر»، لەنينگە ارناپ شىعارعان اندەرى تۋرالى دەرەكتەر جەتكىلىكتى»، - دەگەن ءسوزى مەن ءۇشىن جۇمباق سياقتى بولىپ قالا بەردى. سۇراماعانىما وكىندىم. ءوزىم مۋزىكا مامانى بولماعان سوڭ، بۇل ماسەلەگە قايتىپ ورالعانىم جوق.

***

احمەت جۇبانوۆ قايتىس بولعان سوڭ، ون جىلدان كەيىن، 1978 جىلى يرينا لەۆيتسكايانىڭ «جيۆىە دراگوتسەننوستي (دوكۋمەنتالنايا پوۆەست وب الەكساندرە ۆيكتوروۆيچە زاتاەۆيچە، كومپوزيتورە، ەتنوگرافە، وتكرىۆشەم ميرۋ نەۆەدومۋيۋ دوتولە سترانۋ پرەكراسنوگو)»، - دەپ اتالاتىن كىتابى قولىما ءتۇستى. قىزىعا، قۇنىعا وقىدىم. زاتاەۆيچتىڭ 1925 جىلى شىققان «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» جانە 1931 جىلى شىققان «قازاق حالقىنىڭ 500 ءانى جانە كۇيى» دەگەن ەكى كىتابىمەن جاقسى تانىس بولاتىنمىن. ەندى ي. لەۆيتسكايانىڭ كىتابىنان زاتاەۆيچتىڭ قولجازبا كۇيىندە قالعان قازاق اندەرىنىڭ ءۇشىنشى جيناعى بار ەكەنىن ءبىلدىم.
ي. لەۆيتسكايا كىتاپ جازىپ جۇرگەندە موسكۆادا تۇراتىن زاتاەۆيچتىڭ قىزى ولگا الەكساندروۆنامەن تانىسىپ، كوپ ماعلۇمات العانىن، اكەسىنەن قالعان ارحيۆىمەن تانىستىرعانىن ايتا كەلىپ: «وت نەە يا ۋزنالا، چتو ترەتي توم «كازاحسكيح زاپيسەي» حرانيتسيا ۆ بيبليوتەكە كازاحسكوي اكادەمي ناۋك. چتو پەرەدان ون تۋدا پو پروسبە ەە پرەزيدەنتا كانىشا يمانتاەۆيچا ساتپاەۆا، سوحرانيۆشەگو و زاتاەۆيچە سامۋيۋ سۆەتلۋيۋ پاميات ي وگرومنوە ۋۆاجەنيە»،- دەيدى. جانە 1968 جىلى الماتىعا كەلىپ، زاتاەۆيچتىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان قازاق اندەرىنىڭ ءۇشىنشى جيناعىمەن تانىسقانىن، ول جيناقتىڭ قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنا 1961 جىلى وكتيابر ايىندا تاپسىرىلعانىن ايتادى. كىمدەردەن قانداي اندەر جازىلعانىن ءبىراز اتاپ كەلىپ، لەۆيتسكايا كىتابىنىڭ 222-بەتىندە ايگىلى ءانشى قالي بايجانوۆتان زاتاەۆيچتىڭ جازىپ العان اندەرىنە ەرەكشە كوڭىل اۋدارىپ: «بەستسەننى زاپيسي، سدەلاننىە ۋ كالي بايجانوۆا. ەگو «كوكپاي» پرەۆوسحودەن! - ۋتۆەرجداەت سوبيراتەل» - دەيدى. ءدال وسى سوزدەردى وقىعاندا، ويىم ونعا ءبولىنىپ، تەبىرەنىپ كەتتىم. احمەت جۇبانوۆتىڭ بەينەسى كوز الدىما قايتا كەلگەندەي بولدى. «اقاڭ مارقۇم باياعىدا ايتقان، كوكبايدىڭ «اۋدەمجەرى» تۋرالى دەرەك جەتكىلىكتى دەگەنى وسى بولار-اۋ»، - دەدىم دە، قوبالجي باستادىم. سەبەبى: «قالي ءانشى اتالادى، ونىڭ ايتىپ بەرگەن ءانى، «كوكپاي» - پرەۆوسحودەن!» - دەيدى. ال بىراق، «اۋدەمجەر» دەگەن ءسوز مۇلدە جوق قوي... ەندى الماتىعا بارىپ، زاتاەۆيچتىڭ قولجازباسىن ءوز كوزىممەن كورمەي، كوڭىلىم كونشىمەيتىن بولدى. ونىڭ دا ءساتى ءتۇستى. 1982 جىلى يۋل ايىندا الماتىدا بولعان كەزىمدە، اكادەميانىڭ عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ «سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار جانە قولجازبالار» دەپ اتالاتىن بولىمىنە باردىم. زاتاەۆيچتىڭ قولجازباسى قولىما ءتيدى. قولجازبانىڭ سىرتقى بەتىندە «زاتاەۆيچ كازاحسكيە زاپيسي. ماتەريالى دليا ءىىى-توما كازاحسكوي مۋزىكي» - دەپ جازىلعان. ءان ايتىپ بەرگەن ادامداردىڭ اتى-ءجونى، اندەردىڭ اتى، نوتاسى جازىلىپتى. ولاردىڭ ىشىندە امىرە قاشاۋباەۆ، ماناربەك ەرجانوۆ، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، قانابەك بايسەيىتوۆ، قوسىمجان باباقوۆ، ەلۋباي ومىرزاقوۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، تاعى باسقالارى بار ەكەن. مەنىڭ ىزدەگەنىم «كوكپاي»، «قالي بايجانوۆ» دەگەن ەسىمدەر. اندەردىڭ اتى ورىس جانە لاتىن ارىپتەرىمەن جازىلعان ەكەن. ءبىر كەزدە «كوكپاي. كوكراى»، «قالي بايجانوۆ» دەپ بادىرايتىپ جازىلعان سوزدەرگە كەزدەستىم. ول سوزدەردىڭ استىندا ءاننىڭ نوتاسى عانا جازىلعان، ءسوزى جازىلماپتى. «اۋدەمجەر» دەگەن ءسوز مۇلدەم جوق. مەن نوتا تانىمايمىن. قانداي ءان ەكەنىن بىلە الماي مىسىم قۇرىدى. ەشكىمگە ەش نارسە ايتقام جوق. نوتا جازۋىنىڭ فوتوكوشىرمەسىن ءتۇسىرتىپ الدىم دا، سەمەيگە قايتتىم. ۇيگە كەلە سالا نوتا بىلەتىن قارلىعاش دەگەن بالاما پيانينوعا ويناتىپ كورىپ ەدىم، ايگىلى «اۋدەمجەر» ءانى بولىپ شىعا كەلدى.
ەندى كوكباي بۇل ءاندى قاي كەزدە، قانداي جاعدايدا شىعارعان دەگەن ماسەلەگە كەلەيىك. كوكباي 1923 جىلى ناۋقاستانا باستاعان سوڭ الدىن الا قارالىپ، ەمدەلۋ ءۇشىن لەنينگراد، موسكۆا قالالارىنا بارادى. موسكۆا دارىگەرلەرىنە قارالىپ، وندا جاتىپ ەمدەلىپ، اۋرۋىنان ايىعا باستاعانداي بولعان سوڭ، كوڭىلى ءوسىپ، سەرگىپ قالادى. استانانى ارالاپ كورىپ، ونداعى قازاق ازاماتتارىمەن اڭگىمەلەسىپ، اسىرەسە، لەنين جايىندا جاقسى ماعلۇمات الىپ قايتادى.
بىراق ناۋقاسىنان مۇلدەم ايىعىپ كەتە المايدى. 1924 جىلى ناۋقاسى قايتالاپ، دەنساۋلىعى تومەندەي باستاعان سوڭ، دەرتكە دارمەن ىزدەپ، تاعى دا ۇلكەن قالالارعا بارىپ قارالادى.
1924 جىلى دەكابر ايىندا سەمەيدە ابايدىڭ دۇنيەدەن قايتقانىنا 20 جىل تولعانىنا ارنالعان ەستەلىك-كەش وتكىزىلگەندە، كوكباي دا سول كەشكە قاتىسىپ، اباي تۋرالى ەستەلىك اڭگىمەسىن ايتىپ بەرەدى. بىراق، ول بۇل كەزدە ناۋقاس جەڭىپ، مەڭدەتە باستاعان حالدە ەدى. بۇل جونىندە مۇحتار اۋەزوۆ بىلاي دەيدى: «كوكباي ابايمەنەن 1880 جىلدان باستاپ، 25 جىلداي جولداس بولعان. سوندىقتان بۇل كىسىنىڭ ءارى اعا، ءارى جولداس-دوس بولعان جاقىنى اباي تۋرالى بىلگەن ماعلۇماتتارى كوپ بولسا كەرەك ەدى. بىراق سول 1924 جىلى كوكەڭنىڭ ساۋشىلىعى ازايىپ، ۇلكەن اۋىر ناۋقاستى بولدى. اۋرۋىنان «ەمدەلسەم، جازىلار ما ەكەن» دەگەن ۇمىتپەن، توم، ماسكەۋ، لەنينگراد سياقتى قا-لالاردىڭ بىرىنەن قايتىپ، بىرىنە بارىپ، قىس بويعى ۋاقىتىن جۇرىسپەن الىپ، ورنىعىپ وتىرا المادى.
سوندىقتان، اباي كەشىندە «ەستەگىنى ايت» دەپ، ءوزى بىلگەن جايلارىن كوپ الدىنا سويلەپ بەرۋدىڭ مىندەتىن ايتقان ۋاقىتىمىزدا دا، وزىمەن جەكە اڭگى-مەلەسكەندە دە، كوڭىلىندە الاڭ كوپ بولعاندىقتان، كوكەڭ ءوزى بىلگەن جايلارىنىڭ بارلىعىن تولىق قىلىپ، تۇگەندەپ شىعا المادى. سونان سوڭ، 1925 جىلدىڭ جازعا سالىمىندا ناۋقاسى اۋىرلاپ ەلگە قايتتى. كەتەرىندە «ۇيگە بارعان سوڭ، شامام كەلسە، ابايدىڭ جايىن تولىق قىلىپ جازارمىن»، - دەپ ەدى. ەلگە بارعان سوڭ، ول ۋادەسىنە جەتە المادى. ويتكەنى ناۋقاسى جەڭىپ، مۇرشاسىن كەلتىرمەپتى. (اباي. تولىق جيناعى. 1933 جىل. 385-386-بەتتەر.)
1925 جىلدىڭ كۇزىندە ناۋقاسى اسقىنىپ، كوكەڭنىڭ ءحالى ناشارلايدى. اعايىن-تۋىسقاندارىن جيىپ الىپ، ەندى ءۇشىنشى رەت موسكۆاعا جۇرگەلى وتىرعانىن، اۋرۋىنىڭ اسا قاۋىپتى ەكەنىن ايتىپ، ەلمەن قوشتاسادى. ناشار-لاعان ءحالىن كورىپ وتىرعان اعايىن-تۋعاندارى الىس ساپارعا شىعۋىن ۇناتپايدى. «جەتە المايسىز عوي»، - دەپ رۇقسات ەتپەيدى. قاراكول دەگەن جەردە وتىرعان اۋىلىنان جولعا شىققان كۇننىڭ ەرتەڭىندە، كۇشىكباي كەزەڭىنە جەتكەن جەردە، سماعۇل دەگەن كىسىنىڭ ۇيىندە، 3 وكتيابر كۇنى كوكباي دۇنيەدەن قايتادى. ناۋقاسى راك ەكەن.
ءسويتىپ، 1923 جىلى ناۋقاسقا ۇشىراعان كوكباي ءبىر ءۇمىت، قاۋىپتىڭ ۇستىندە ءجۇرىپ، اقىرى 1925 جىلى قايتىس بولعان.
قازىر «اۋدەمجەر» دەپ اتالىپ، ايتىلىپ جۇرگەن ءانى مەن ولەڭىن كوكباي دەنساۋلىعى تومەندەپ، ومىردەن كۇدەر ۇزە باستاعان كەزىندە 1924 جىلدارى شىعارعان بولۋى كەرەك. ونى ءاننىڭ وزىنەن دە، سوزىنەن دە كورىنەتىن ارمانعا تولى، شەرلى سارىنىنان (دراماتيزم) ايقىن اڭعارۋعا بولادى.
ەندى انىنە كوكبايدىڭ ءوزى جازعان ولەڭىن كەلتىرەيىك.
اۋدەمجەر جۇرە المايمىن
اياعىمنان،
ۇستايمىن ەكى قولداپ
تاياعىمنان.
سايراعان ورتا ءجۇزدىڭ
بۇلبۇلى ەدىم،
كارىلىك، كەلىپ قالدىڭ قاي
جاعىمنان.
قايىرماسى:

ياپىرماۋ، قاي جاعىمنان،
شىركىن-اي، قاي جاعىمنان.
قالدى-اۋ، قالدى-اۋ،
قايران دۇنيە-اي،
وي، جالعان دۇنيە-اي!

اۋدەمجەر جۇرە المايمىن
بەلىم ۇيىپ،
تابا الماي دەرتكە دارمەن
تارتتىم كۇيىك.
ولشەۋلى شىركىن ءومىر،
وتكەنىڭ بە،
كەڭ دۇنيە، كەتەم سەنى قالاي
قيىپ،
قايىرماسى:
ياپىرماۋ، قاي جاعىمنان،
شىركىن-اي، قاي جاعىمنان.
قالدى-اۋ، قالدى-اۋ،
قايران دۇنيە-اي،
وي، جالعان دۇنيە-اي!
«اۋدەمجەر» ءانىن زاتاەۆيچكە ايتىپ بەرىپ، تۇڭعىش نوتاعا جازدىرعان اتاقتى ءانشى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى قالي بايجانوۆ - كوكبايدىڭ زامان-داسى. قالي كوكبايدان 15-16-اق جاس كىشى. قالي بايجانوۆ قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىندا 1877 جىلى تۋعان. ول، ارينە، ابايدىڭ جانە ۇلى اقىننىڭ دوسى كوكبايدىڭ دا اقىندىق اتاق-داڭقىنا ەرتە قانىق بولعان ادام. سىرتتاي عانا تانىس ەمەس، كورگەن، بىلگەن دەپ تە ايتا الامىز،
1924 جىلى ابايدىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە 20 جىل تولعانىنا ارنالىپ، ەستەلىك-كەش وتكىزىلگەنىن، ول كەشكە قاتىسقان كوكباي تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ايتقانىن جوعارىدا كەلتىردىك. امىرە، الماعامبەت انشىلەر دە سول كەشتە بولىپ، ابايدىڭ اندەرىن ايتقان. «قازاق ءتىلى» (قازىرگى «سەمەي تاڭى») گازەتىندە جاريالانعان حاباردا: «وسى جىلى (1924) 29 دەكابردە لۋناچار كلۋبىندا، قازاقتىڭ بايتاق دالاسىندا وتكەن اتاقتى سىرشىل اقىن اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلىنىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە 20 جىل تولعانىن ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن، سەمەيدەگى. «گەوگرافيچەسكوە وبششەستۆو» ەسكە الۋ كەشىن جاسايدى. كەش ءتارتىبى: 1. اباي ءومىربايانى. 2. قازاق ادەبيەتىنە سىڭىرگەن ابايدىڭ ەڭبەگى.       3. مىنەز كورىنىستەرى (ابايدىڭ جولداسى كوكباي اقساقالدىڭ اڭگىمەلەرى).                 4. ابايدىڭ اندەرى (انشىلەر: امىرە، الماعامبەت). كەلۋشىلەرگە بيلەت تەگىن بەرىلىپ، كەش ساعات التىدان قالماي باستالادى. كەش وتكىزۋ كوميسسياسى اتىنان - الكەي مارعۇلان».
وسى كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، 1924 جىلى قالي بايجانوۆ كوكبايمەن سەمەيدە كەزدەسكەن دەيمىز جانە سول كەزدە «اۋدەمجەر» ءانىن كوكبايدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن دەپ ويلايمىز.
زاتاەۆيچ قاليدىڭ ايتۋى بويىنشا نوتاعا ءتۇسىرىپ، ءوزى باسپاعا ازىرلەپ جۇرگەن «قازاق اندەرىنىڭ» ءۇشىنشى جيناعىنا كىرگىزگەن. تەگىندە، زاتاەۆيچ قاليمەن بىرنەشە رەت كەزدەسىپ، كەزدەسكەن سايىن ونىڭ اۋزىنان قازاق اندەرىن جازىپ الىپ جۇرگەن. زاتاەۆيچ 1926 جىلى سەمەيگە كەلىپ، ودان ەل ارالاپ شىققان ساپارىندا ءوزى كورۋگە قۇشتار بولىپ جۇرگەن قاليمەن يۋلدە قارقارالىدا تۇڭعىش رەت جولىعىپ، تانىسقان. 1927 جىلى اپرەلدە موسكۆادا
كەزدەسكەن. (الەكساندر زاتاەۆيچ. «500 كازاحسكيح پەسەن ي كيۋيەۆ». الما-اتا، 1931. 264-265). ودان كەيىن دە جولىعىپ، قاليدىڭ ايتاتىن اندەرىن جازىپ العان. قالي بايجانوۆ 1926 جىلدان باستاپ، 1933 جىلعا دەيىن الماتىدا، قازاق دراما تەاترىندا قىزمەت ىستەگەن. قالي 1966 جىلى 90 جاسىندا قارا-عاندىدا قايتىس بولدى.
ءبىز كورگەن «قازاق اندەرى» دەپ اتالاتىن، 1963 جانە 1978 («اۋىل كەشى كوڭىلدى») جىلدارى باسىلىپ شققان جيناقتاردا «اۋدەمجەر» اقان سەرىنىڭ ءانى دەپ بەرىلگەن.
كەيبىر ورىنداۋشى-انشىلەردىڭ وزدەرى ايتىپ جۇرەتىن ءتاۋىر دەگەن اندەرىن، اۆتورىن انىق بىلمەسە دە، اقان سەرى نە ءبىرجان سال سياقتى اتاقتى ءانشى-اقىندارعا تاڭا سالاتىن ادەتتەرى بولاتىنى ەجەلدەن بەلگىلى نارسە.
1920 جىلداردان باستاپ، اقان سەرىنىڭ ءومىرىن، انشىلىك، اقىندىق ونەرىن زەرتتەپ جازعان، بىردە-ءبىر عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىندە اقاننىڭ «اۋدەمجەر» دەگەن ءانى، ولەڭى بار دەپ ايتىلمايدى. 1935 جىلى سەيفۋللين باستىرعان اقان سەرى ولەڭدەرى جيناعىندا «اۋدەمجەر» دەگەن ولەڭ اتالمايدى. «قازاق ادە-بيەتىنىڭ تاريحى» كىتابىندا اقان سەرىگە ارنالعان ۇلكەن ماقالادا «اۋدەمجەر» دەگەن ءان دە، ولەڭ دە اۋىزعا الىنباعان. باسقاسىن ءتىزىپ ايتىپ جاتپاي-اق قويايىق.
1963 جىلى اقان سەرى شىعارمالارىنىڭ ەڭ تولىق جيناعى باسىلىپ شىقتى. «جالپى رەداكتسياسىن باسقارىپ، ارناۋلى رەداكتسياسى مەن تەكتولوگيا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن جانە «اقان سەرى» اتتى زەرتتەۋ جۇمىسىن جازعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، اقىن ءابدىلدا تاجىباەۆ». «شىعارۋشىلار القاسى: ونەر عىلىمدىرىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور                ا. جۇبانوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ە. ىسمايىلوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى ا. نۇرقاتوۆ پەن ءا.تاجىباەۆ (باس رەداكتور) جانە اقىن ا. شامكەنوۆ». كىتاپتا اقان سەرىنىڭ 118 ولەڭ، اندەرى باسىلعان. ولاردىڭ ىشىندە «اۋدەمجەر» دەگەن ءان دە، ولەڭ دە جوق. ءسويتىپ، اقان سەرىدە «اۋدەمجەر» دەگەن ءان دە، ولەڭ دە بولماعانىن كورەمىز.
ءومىر بويى قازاق حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ، انشىلەرىنىڭ، سولاردىڭ ىشىندە اقان سەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، بىرنەشە كىتاپ، الدەنەشە ماقالا جازعان احمەت جۇبانوۆ «اۋدەمجەر» اقاننىڭ ءانى دەپ ايتقان ەمەس.
«اۋدەمجەر» كوكبايدىڭ ءانى دەپ اتاپ جازىپ، زەرتتەپ، ءاننىڭ مازمۇن-ماعىناسىن اشىپ، تالداپ بەرگەن جۇبانوۆ ەمەس پە؟
«قازاق اندەرى» اتتى جيناقتاردا جاريالانىپ جۇرگەن «اۋدەمجەر» ءانىنىڭ ولەڭى دە دۇرىس بەرىلمەگەن. ولەڭنىڭ ەكىنشى شۋماعىنداعى: «كىم تىلەر كارىلىكتى جانىن قيىپ، تيىندى بىرەۋ بەرگەن ولجا كورىپ، جۇرەمىن جاس كىسىدەي دۇنيە جيىپ» دەگەن سوزدەر كوكبايدىڭ اۋزىنان شىققان سوزدەر ەمەس، ۇلكەن ماعىنالى ءاننىڭ قادىرىن تومەندەتىپ تۇرعان، قيسىنسىز قوسىلعان بوگدە ءسوز-دەر. ءاننىڭ قايىرماسىنداعى «ساۋلەم-اۋ... قالۋ-قالۋ-قالا-ءلالۋ» دەيتىندەر دە بۇل انگە قابىسپايتىن جات سوزدەر.
كوكبايدىڭ ءوزىنىڭ ءانىن، ءوزىنىڭ سوزىمەن دۇرىستاپ ايتاتىن بولايىق!
«Abai.kz»

1.    كوكباي اقىننىڭ انشىلىك ونەرى جانە «اۋدەمجەر» ءانى جايىندا، «سەمەي تاڭى»، №62 (14464), 31 ناۋرىز، 1983, 3-4 بەتتەر.

2.    «اۋدەمجەر» ءانى كىمدىكى؟ نەمەسە كوكباي اقىننىڭ انشىلىك ونەرى جايىندا، «قازاق ادەبيەتى»، 13 مامىر، 10-11 بەتتەر.

3.  ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى. ەكىنشى كىتاپ. الماتى 1994 ج.